Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| Суық пастораль
» сөзімен түйінделеді. «Пастораль» сөзі «жылулық», «тұтқиылдық», «табиғи», «формалды емес» деген мағыналарды ғана емес, идиллистік, қарапайым жəне формалды емес таңғажайыпты да білдіреді. Құмыраның айтып отырғаны «гүл ертегісі», «жапырақтар туралы аңыз», алайда «орман тарихшысы» мəрмəр тас тұрғысынан жұмыс істейді. Құмыраның өзі суық, оған қоса, оның өмірден тыс тірлігі қалыптастырылған, ұйымдастырылған өмір болып саналады. Құмыраның өзі «үнсіз пішінді», əйтсе де ол «сөздер, тұжырымдар» арқылы емес, «біздің ойымызды келемеждеу» үшін сөйлейді. Бұл – мəңгілік тəрізді құпия, себебі оның тарихы уақыт шегінен тысқары жатыр, содан да ол бізді келемеждеп тұрғандай. Құмырадағы мəрмəрдан жасалған еркектер мен əйелдер ет-жүректен жаратылған еркектер мен əйелдер тəрізді өмір сүрмейді: «Кəрілік осы ұрпақтың түбіне жеткенде» ( When old age shall this generation waste ) («ұрпақ» деген сөздің мағынасы өте кең. Ол, бір жағынан, «туындап отырады», яғни Адам Атаның ұрпағынан бері келе жатқан сабақтастық, сонымен бірге өлім мен адамның тығыз байланысы; «ұрпақ» сөзі бұл жерде уақыт өлшемі дегенді меңзеп тұр). Мəрмəрдан сомдалған еркектер мен əйелдер уақыттан тыс жатыр. Олардан əшекейленген құмыра қалады. «Орман тарихшысы» бұл оқиғаны келесі ұрпаққа жеткізеді. Олар мұнымен не айтпақ? Бəлкім, ол ақынға «қалыптасқан тəжірибе», шығармашылық ұшқырлық адам мен табиғаттың негізгі əрі іргелі түсінігін заттарға айналдырады» дер. Құмыра керемет; «оның сұлулығынан басқа, поэма қандай мəселені көтереді» деген мəн-мағынасы бар, ойланып қабылдауға негізделген туынды. Мұндай көрініс əдемі, сондай-ақ ол – ақиқат. Орман тарихшысы бізге тамаша хикаялардан сыр шертеді, ол – шынайы тарих жəне жақсы тарихшы. Сонымен бірге орман тарихшысының айтар ойы – біздің осы жер бетінде білгіміз келіп отырған шындық, басқаша айтар болсақ, біз білуге тиіс бірден-бір ақиқат. Есімдерді, уақыт пен ерекше шарттарды орман тарихшысы назарға алмайды. Алайда біз ешқашан барлық деректерді бірден жинай алмаймыз, оны жинаудың шегі де бола қоймас. Сонымен бірге деректерді жай ғана жинақтаудың мəні жоқ, мұны біздің ұрпақ енді мойындап келеді. Орман тарихшысы одан гөрі жақсырақ амал тапты: ол бірқатар əдістерді қолдану арқылы біздің санамызды тек сұлулықты қабылдауға ғана емес, мəні бар ақиқатқа үңілуге бағыттайды. Қорыта айтқанда, оның «тарихы» – сілтемесіз тарих. Мұнда аңыз заңдылығы бар, бірақ əдемі аңыз емес; орынсыз қиял, сылдыр елес. Бірақ шындыққа жарамды дүниетаным іспетті аңыз. Бұл «Оданың» соңғы жолдарындағы «мағынаға» да қатысты. Алдыңғы түсініктемелерден біршама ерекше пікір. Бұл жерде ол ешқандай жаңашылдық ашуға ұмтылмайды. Маңыздысы – оны «Ода» контексінің өзінен алуға болатыны. Енді қисынсыз ырымшылдық пен өлеңнің қорытынды сарынының бұзылуына деген қарсылық қандай нəтиже берді? Осылайша тұспалданған жауапты былайша жинақтаған лəзім: бүкіл поэманың өн бойында ақын сөйлейтін құмыраның парадоксін баса айтып отырды. Біріншіден, құмыраның өзі оқиғаны баяндайды жəне тарихтан хабардар етеді. Құмырада бейнеленген түрлі суреттер музыканы жаңғыртады, сөйлейді немесе əн салады. Егер біз осы нəрселерге сергек қарасақ, бəлкім, құмыраның тағы да үн қатқанына айтарлықтай таңғалмас едік. Оның əңгімесінің мағынасына емес (мұндай метафораны қабылдау өте оңай), жоғарғы деңгейде сөйлегеніне, өз табиғаты жайлы түсінік бергеніне таңданған болар ек. Егер құмыраны драмаға дұрыс айналдырып, метафоралардың дамуының соңынан жүрсек, поэманың өн бойына арқау еткен парадокстарға сергек болғанымызда, бəлкім, сонда ғана «үнсіз пішін» баяндайтын құпияға толы соңғы парадокстарға дайын болар едік. Бірақ ондай жағдайда, жарамсыз һəм тура мағынасында алынған жалпыландырудың біздің əлемде үстемдік құрған ғылыми-философиялық абстрактілендірулермен бəсекелесу үшін контекстен оқшауланып кеткенін сезбейміз. «Сұлулық дегеніміз – ақиқат, ақиқат дегеніміз – сұлулық» деген ұстанымның мəртебесі Шекспирдің «Кемелдену – зерделіліктің шырқау шыңы» деген сөзімен бірдей жəне негіздемесі де ұқсас. Бұл сөз «өзіндік сипатымен» де драмалық контекске сүйенеді. Қорыта келгенде, драмалық реттілік ұстанымының мəні зор. Бұл өнердегі ақиқат мəселенің күрделілігіне де, Китстің шағын аңызына қатысты алғанда да əділетсіздік болар еді. Дегенмен драмалық əдептілік ұстанымы бізді алғашқы сипатынан əлдеқайда алыстатады. Оған деген құрметімізді, кем дегенде, біздің ақиқатқа деген қарым-қатынасымызды əдебиет үшін шынымен де өзекті болып саналатын деңгейде қамтамасыз етеді. Егер біз поэмада келтірілген пайымдауларды біртұтас органикалық контекстің бір бөлігі ретінде көрсек, оларды жеке дара қарастыру үшін қызығушылыққа жол беруден тартынатын болсақ, онда біз өлеңдегі дүниетанымды, «философияны» немесе «ақиқатты» драмалық тұтастық тұрғысынан қарастыру мəмілесіне дайын боламыз. Демек, басқаша айту арқылы дерексіздіктен гөрі қарым-қатынастың жетілуіне, оның эмоциялық жəне зияткерлік нəтижелеріне баса назар аударамыз. Бəлкім, кез келген поэманы басқаша айту қабілетіне күмəнмен қарауды үйренгеніміз де жөн шығар. Бұлайша сенбеудің де пайдасы бар. Жоғарыда бізді келемеждеген Китстің орман тарихшысы осындай сенімсіздік білдіреді. Оның сөзінің мəні біздің сенімсіздігімізді дəлелдеуінде жатуы мүмкін. |