Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі ш. УӘлиханов атындағы
САЛАЛАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМНІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ
жүктеу/скачать 19,8 Mb. Pdf көрінісі
|
Сборник студ конф 22-23г
- Бұл бет үшін навигация:
- Кілтті сөздер
| САЛАЛАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМНІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРЫ
Шакуалиева З.Б. Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., профессор Р.Ж.Қияқова Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті, Көкшетау қ. Zamzagul.071095@mail.ru Аннотация Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі тілдік құбылыстардың бірі – көп компонентті құрмалас сөйлем. Мақалада олардың жасалуы, өзіндік ерекшеліктері, компоненттер арасындағы мағыналық қатынастары, әрі олардың бірыңғайда, әрі әрыңғайда қолданылуы туралы баяндалады. Көп компонентті салалас сөйлемнің ашық, тұйық құрылымды болып келуі тілдік деректер арқылы дәлелденеді. Кілтті сөздер: көп компонентті құрмалас сөйлем, компоненттердің саны, көп компонентті салалас, көп бағыныңқылы сабақтас, тұйық, ашық құрылымдар Қазіргі қазақ тілінде, соның ішінде синтаксис саласында «көп компонентті құрмалас» деген термин қалыптасқан. Бұл терминді тарқататын болсақ, көп компонентті салалас 337 құрмалас, көп компонентті сабақтас құрмалас, әрі аралас құрмалас деп өз ішінен бөлінетіні бізге белгілі. Құрмалас сөйлемге тағы да бір немесе екі компоненттен тұратын сөйлемді қоссақ, айтылмақ ой да, сөйлемде күрделенеді. Осы үлгіде жасалған сөйлемдерді ғалымдар күрделенген құрмалас немесе көп компонентті құрмалас деп атаған болатын. Құрмаластың бұл түрлері жазба әдеби тілінде де көп кездеседі. Ал ауызекі сөйлеу тілінде (ауызша) сөйлеу талабына сай, дегенмен аздау кездеседі. Қазақ тіл білімінде құрмалас сөйлемнің құрамы туралы алғаш рет ой тастаған ұлт ұстазы, тіл білімінде де көшбасшы, қазақ тіл ғылымы мен әдістемесінің негізін қалаған −Ахмет Байтұрсынұлы. Ғалым мұндай құрылымдағы сөйлемдерді өрнекті сөйлемдер деп атаған: «Өрнекті сөйлем деп − құрмалас сөйлемдердің бастары қосылып, кестелі болып құрылуын айтамыз. Ондай сөйлемдер нақ текеметке, яки кілемге салынған түр секілді болмағанымен, өрнек-өрнегімен айтылады. Өрнекті сөйлемді айтқанда дауыс көтеріліп, төмендеп әнше оралып, қайырылып отырады. Сондықтан өрнекті сөйлеу оралым деп аталды» [1; 448- бет]. Негізінен құрамы үш немесе және одан да көп сөйлемнен тұрып, біршама тиянақты күрделі бір ойды білдіретін сөйлемдерді көп компонентті cөйлем деп атайды. Мұндай сөйлемдерді бір-бірімен мағыналық қатынастарына қарай атау мүмкін емес. Себебі ондағы компоненттердің бір-бірімен мағыналық қатынастары алуан түрлі болып келеді. Мақаламызда көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдердің жасалуы мен мағыналық ерекшеліктеріне тоқталмақпыз. Көп компонентті салалас сөйлем – көп компонентті құрмаластың бір түрі. Бұл сөйлемдердің құрамындағы компоненттердің баяндауыштары тең дәрежеде және тиянақты тұлғада тұрады. Мысалы: Өкпе суға батып кетеді, әлдене уақыттан соң жалмауыз кемпір болып судан шығады, байдың жағасынан ала кетеді («Алтын сақа» ертегісінен). Өткен заманда бір бай болыпты, ол бір перзентке зар болыпты, зарыға жүріп перзентті болыпты («Алтын сақа» ертегісінен). Сұрыпталған сөйлем үш компоненттен құралған, бір шама тиянақталған ойды білдіреді. Сөйлем түріне қарай көп компонентті салаласқа жатады. Cөйлемнің баяндауыштары тиянақты. Әрбір компонент бір- бірімен мағыналық байланыста және интонациялық байланыста тұр. Жалғаулықсыз байланысқан көп компонентті салалас сөйлемнің мағыналық қатынасын анықтасақ, ол ыңғайластық немесе мезгілдік қатынасты білдіреді. Енді жалғаулық арқылы жасалған сөйлемге назар аударсақ, мысалы: Ер Төстік садағын алады да, өрмелеп бара жатқан айдаһардың екі көзінің арасына дәлдеп тартып қалады, айдаһар жерге сылқ ете түседі (Ер Төстік). Ерназардың азығы таусылды жүктеу/скачать 19,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|