Алматы мектегь 1989

б а я н д а у л а р д а , м о н о л о г - ш е г і н і с т е р , о л а р д ы ц т і л д і к б о я у л а р ы
қ ы з м е т етеді.
Ә ң г і м е д е ү с т ем т а п т ы ң е л г е істеген з о р л ы қ - з о м і б ы л ы ғ ы Қ а й -
ракі бай б е й н е с і н б е р у д е н а қ т ы л а н а түседі . Қ а й р а қ б а й ә ң г і м е д е
ү з а қ с у р е т т е л м е й д і де. С ө з а р а с ы н д а бі р-екі ү з і н д і д е ғ а н а о н ы ң
т а р и х ы б е л г і л і б о л а д ы . Е л д і ң кегі Қ а й р а қ б а й қ ю л ымен қ а й т а д ы ,
е л д і ң з о р л ы қ ш ы ғ а ш ы ғ а р ғ а н ү кі м і Қ а й р а қ б а й қ о л ы м е н о р ы н д а -
л а д ы . Е л д і ң қ а й н а ғ а н ы з а - к е г і н і ң о б ъ е кт і с і — болыс.. Б о л ь г с т ың
өзі т і к е л е й а р е н а ғ а с о ң ғ ы ж а ғ ы н д а ш ы ғ а д ы . А л а й д а о н ы ң о б ­
р а з ы ә ң г і м е н і ң б а с ын да -а - қ к ө л д е н е ң т а р т ы л а д ы .
. . . Ж а л ғ ы з ы н а н а й ы р ы л ы п , з а р л а ғ а н
к е м п і р - ша л . . .
П а т ш а
ж а р л ы ғ ы н өңі н а й н а л д ы р ы п о р ы п д а у ш ы болыс... Б о л ы с қ а ш ы н
м і н е з д е м е к е де й өк і л і Т а с п е р г е н а у з ы н а н б ер і л е д і . «...Мен біл- 
сем о с ы н ы ш ы ғ а р ы п о т ы р ғ а н б і з д і ң ЬЬ быра ш б олыс . Ы б ы р а ш
б о л ы с т а дін ж о қ . Қ ү д а й қ ұ л д ы ц ш а ғ ы м ы м е н Ж о л а м а н д ы а ры с -
т а у ы т қ ы л д ы р ғ а н Ы б ы р а ш е ме с п е ! ? Ж о қ т а н п ә л е с а л ы п , д а у
т у ғ ы з ы п , ж а р л ы н ы ң ж а л ғ ы з ш о л а ғ ы н «айыгтқа» деп а л ы п о тыр -
ғ ан Ы б ы р а ш е ме с пе? А л п ы с ү йл і ә ж і м н і ң ә ж е т к е ж а р а ғ а н қ ы-
з ы н н ә к е р і н е қ а т а р ғ а ұ с т а п , а ж а р ы т ә у і р ә йе лд і б а й ы н а н а й ы р ы п
екі к ү н н і ң б і р і н д е ш ы р ы л д а т ы п с а т ы п о т ы р ғ а н Ы б ы р а ш емсс 
пе? Ь І б ы р а ш т а дін ж о қ . Ы б ы р а ш м ұн ы істейді...»
Б о л ы с т ы ц б ей несі ә ң г і м е н і ң ф и н а л ы н а ж а қ ы н д а ғ а н с а йы п
а ш ы л а тус еді . Ө з і н і ң ш е к т е н шьгқіқан о з б ы р л ы ғ ы н а есеп б орер 
сәт т у ғ а н д а ә т к е н ө мі рі н е ске т үс і ред і :
« Т о л к ы н д а ғ а н к ө ң і л і н >басайын д е г с н де й б о л ы с ш ы л ы м ғ а ж а - 
б ыст ы. А у з ы н а н - м ұ р н ы н а н
к өк а л а т ү т і н д і б у д а қ - б у д а ғ ы м е п
ш ы ғ а р д ы . А р т ы н д а т ұ р ғ а н а қ ж а с т ы қ қ а шал>қасынан к с р і л е ж а -
тып, а з - к е м о й л а н ғ а н д а й б о л д ы , ж а с ы н а н о р ы с м е к т с б і н д е о қ ы
ғ а ны , м ек т е п б і ті рі п уе з г е т і л м а ш б о л ғ а м ы, о д а п ел і не келі п бо- 
л ы с т ы қ қ а с а й л а н ғ а н ы , ж и ы р м а ж а с ы н д а б о л ы с т ы қ г ы а л ып , он 
бес ж ы л ұд ай ьг ме н больгс б ол ып , б ет і не ж а н қ а р а г п а ғ а н ы , т а ғ ы -
т а ^ ы л а р б і р і н е н соц бірі ж і п к е т і з г ен д е й т і з б е к т е л і п , көз а л д ы -
нан өтігі, ө м і р д і ң есте қ а л ғ а н д а й қ ы з ы қ т ы ж е р л е р і н а л д ы н а
а ш ы п с а л д ы » .
Н а ғ ы з к а у і п т ә н г е н д е с а н а с а н ы л а у ы а з д а п а ш ы л ғ а н д а й б о ­
л а д ы : « Ме н а й ы п т ы д а ш ы ғ а р м ы н . Б ұ л күн г е шейі н еі пк і мд і мен- 
сі нб с й к е л г е н і м д е рас. Ж ұ р т т ы бір шыбь г қп с н а й д а д ы м , а д а л -
ара-м д ег е н д і е с к е рм е д і м . . . »
Кейітикер м о і ю л о г т а р ы о с ы л а й ш а б і рі нен соң бірі ү с т ем е л е -
не, ш и ы р ш ы қ т а н а келіп, ең с о ң ы н д а б о л ы с т ы ң а л а й - т у л е й ой- 
се з і м і өң мен т ү с ті ц а р а с ы н д а й бір к ү й г е а у ы с а д ы . О с ы ж е р д е г і
т і л д і к е р е к і и е л і к т е р г е н а з а р а у д а р а м ы з :
« Б о с а ғ а ж а қ ж а б ы қ сыр... т і лі ні п ксгті. Екі көзі қ а н т а л а ғ а н
б і р е у т і лі нг е и ж а б ы қ т а н б а с ы н с ұ қ т ы . Б а с т а ныс , Қ а й р а қ п а й -
60

д ы ң б асы! Қ а й р а к п а й д ы ң б а с ы н к ө р г е н соң, Ы б ы р а ш к у а н б а қ : 
шы д а б о л д ы. Б і р а қ , к е не т ө з г с р д і , ө т к е н ісі есі не т ү с е қ а л д ы .
Б ү д а н 20 ж ы л д а р б ү р ы н Ы б ы р а ш т ы ц о к ы п ж ү р г с и к с з і н д с Қ а й-
р а қ п а й ж е т і м қ а л ғ а н б о л а т ы н . Қ а п р а қ п а п д ы ц ш е ш е сі — А йғ а -
ным нәті кедеіі д е м е с е , а ж а р л ы ә і іе л д і ң бірі б о л а т ы н . А п ғ а н ы м -
д ы ә р к і м д е р - а қ а л м а қ ш ы . Б і р а қ А й г а н ы м , б а л а с ы н т а с т а п , т у г а п -
т уьг сқ анын т а с т а п , б ай і зд е йт і н б о л м а д ы . Оос ын А й ғ а п ы м д ы
к ө н д і р е а л м а ғ а н д а р Ы б ы р а ш т ы ж а ғ а л а й д ы . Ы б ы р а ш « т ы р н а қ -
а л д ы » қ ы л ы п ж ү м ы с қ а кі рі с еді , А й ғ а н ы м д ы он к а р а ғ а с а ты п ,
Қ я й р а қ п а Г і д ы и бсс ж а с а р к ү ні н д е б о с а ғ а с ы н а ж а ш ы з ы п , к у л -
д ы қ т а ц б а с ы н б а с ад ы . .. С о л Қ а й р а қ п а й осы! Ж п ы р м а ж ы л д а й
қ о л ы н д а өскеп. Ж и ы р м а ж ы л д а й с а л п а қ т а п Ы б ы р а ш қ а ецб е г і н 
^ і ң і рг ен осы!»
Б о л ы с т ы н а р п а л ы с қ а н і шкі 
ой - се з і мі н ж е р і н е ж е т к і з е дол 
б і -йнс л е ) т е б а с қ а д а а м а л - т ә с і л д с р м о н б і р л і к т с ( м ы с а л ы : сөй- 
л о м н і н ү з і к - ү з і к қ ұ р ы л ы с ы ) , б а я н д а у ы ш т а р д ы ң ш а қ т ы қ кор- 
с е т к і ш т е р і д с э се рі н т иг і зі п тұр. Е т і с т і к б а я н д а у ы ш т а р д ы н ш а қ -
т ы қ а л м а с у л а р ы б і р д е н - б і р г е а у ы с қ а н с е з і м т о л т а н ы с т а р ы н д ә л
б е й н е л е йд і . І І І а қ а л м а с у л а р ы м ы н а д а й т ә р т і п т е ж ү з с г е а с қ а н :
ж е д е л өт кен ш а к , ке л е р ш а қ , а у ы о п а л ы осы ш а қ , б ү р ы н ғ ы өт к е н 
шақ . . .
Б і р т е кс т і ң б о й ы н д а ш а қ т ы қ м ә н н і ң с о н ш а л ы қ ж и і е з г е р і с і
ө з і н д е ү л к е н эмоци о на л д ық - э і к с п р е сс и в т і і к к ү ш ( э н е р г и я ) ж и н а қ -
т а й д ы .
Ав т о р болыстын. о қ п г а л а р д ы қ а б ы л д а у с әті н о д а п әрі қ а р а й
с у р е т т е г е н д е к ү р д е л і б а я н д а у ы ш т а р д ы н . қ ү р а м ы н д а « с и я қ т ы » ,
' «с екілді» м о д а л ь с ө з д е р д і
қ о л д а н а д ы . О л а р а л д ы м е н
қ о р қ ы -
н ы ш г а н , с о д а н соң ш ы н с о қ қ ы д а н есін^ен т а н ғ а н б о л ы с т ы ң б о ­
л ы п ж а т қ а н і с - ә ре к е т т і
ө і і
ме н т ү с т і ц а р а с ы н д а г ы д а й б ү л д ы р се- 
з і м м е н қ а б ы л д а у күйі н д ә л б ере ді .
Әң г і м е ні ң о р т а л ы қ к е й і п к е рі — а у ы л м ү г а л г м і Бөлі кебай. О л
о ңг і м е д е негізгі а р е н а ғ а ш ь щ қ а н соц, о е д і ғ а н ыц о д а н әрі өрб уі
( с о н ы ң к ө з қ а р а с ы т ұ р ғ ы с ы н а н б е р і л е ді , ә ңг і м е ні қ ю р ы т а т ы н д а
' сол.
Д и а л о г т а р д ы ң а р а - а р а с ы н д а ғ ы а в т о р л ы қ с у р е т т е у л е р д і ң көр- 
і к е м д і к б о я у ы қ ы л қ а л а м ш е б е р і ж а с а ғ а н ш е б е р п о л о т н о л а р д а н
І бі р д е кем емес, о л а р с ан ж а ғ ы н а н о н ш а көп те емес. Б і р е р мы- 
) с а л к е л т і р е й і к :
1. 
« Д а ғ д а р ғ а н а у ы л ө з д е р і н ш е бір жюл т а п қ а н сия' қты бо- 
, л ы п үйд і - үй і н е т а р а д ы , от ж а ғ ы л ы п , о ш а қ а с ы л д ы . К ә л б е й ұ ш-
<қан к өк т үтін ауылдын, үстін м ү н а р т т ы . Ө р і с т е н қ а й т қ а н с и ы р
І б а қ а й л а р ы с ы р т ы л д а п , а у ы л д ы ң т ү с - т ұ с ы н а н а н д а п т о л а б а с т а -
:.ды. Күн ұ з а қ к а мүлг і п, т і л с і з д е ні п т ұ р г а н а у ы л б і рд е н ж а н д а -
інып к е т ке н с п я қ т ы б о л д ы : ш ел е г і н а л ы п ә й е л д е р ш ы қ т ы , т а я ғ ы н
61

Устап ш а л д а р шықт ьі . Ж ұ р т к а р б а л а с ы п к е ш к і т і р ш і л і г і н е кі- 
рісті.»
2. « Х а б а р е с і т к е лі ж н н а л ғ а н ж ұ р т бұл келгем ж у р г і н ш і д е н
а у ы з т ұ ш ы р л ы қ еш норсе есіте а л м а й , біртіпдсш ү і і л е рі и е т а ра-
ды. Ж е р
о ш э і қ
б і т к с н н і ң б ә р і н с н көк а л а т үтін к ө т е р і л д і , ш а қ ы р -
ш ү қ ы р қ а з а н қ ы р ы л д ы . Қ а с п а қ қ а т а л а с ы п , ж е р о ш а қ б ас ын 
ш а н д а т ы п аіл т ө б е т т е р а л ы с т ы . Ә л д е қ а й д а т ү с а у л ы а т қ а б а р а
ж а т ы п бір ж і г і т т і ң ш ы р қ а п с а л ғ а н оні естілді...»
3. « Б а л а ч п а ғ а ү йд і - ү й г с ж ү г і р і п , о ш а қ б а е ы н д а ж а т қ а н ба- 
қ а н д а р д ы , с ы р ь г қ т а р д ы а у ы л д ы ң с ы р т ы н д а ғ ы б ел е с б а с ы н а к а ­
р а й с үй р е т т і . Б і р е у л е р д і ң өр е де г і б а қ а н ы а л ы н д ы , б і р еу л е р д і н
үй б а с т ы р ы л у л ы т ү р ғ а н а р қ а н д а р ы ш еш і л д і , ж а й ш ы л ы к т а бл- 
ж ы л д а п ү й д і ц м а ң ы н а ж о л а т п а й т ы п к е м п і р л е р бұ ж о л ы мүлде 
ж а д ы р а п , б а л а л а р д ы ң с ү р а ғ а н ы н өз қолда-рьгмен б ері п жатть»
А л т ы б а қ а н қ ұ р ы л д ы , б е л е с б а с ы б о з б а л а м е н ш о ғ ы р л а н д ы
Е к е у - ү ш е у ба<с қ о с ы п қ ы з - ік е л і н ш е к т е р д е ж и н а л а б а с т а д ы .
І ці р ш а п а г ы ж а м ы р а д ы . А у ы л үстін қ а р а к ө л е ң к е ж а п т ы
Ж е р о ш а қ т а ж ы л т ы л д а ғ а н от сөнді. Т ү н д і к ж а б ы л ы п , ж ү р т тө- 
с е к к е б а с қойды. . . Б і р а қ ж а с т а р ж а ғ ы « а л т ь г б а қ а н » қ ү р ы п , ай 
рыіқша бір д ү н и е қ ы л ь ш ө л е ң
айтьгп, ән с а л ы п , т ы н ы қ т ү н д і
д а у ы с т а р ы ә л д е қ а й д а есті лі п, а с ы р с а л у м е н ж а т т ы . »
Ж о ғ а р ы д а ғ ы т е к с т е р д е б і р д е - бі р а р н а й ы т і л д і к к ө р к е м д е г і и
т ә с і л д е р ж о к д е у г е б о л а д ы . Б і р а қ о д а н о л а р д ы ң кіөркемдіг 
к е м і м е й , к е р і с і ш н е , с ө з д е р д і ң өз б о я у л а р ы с о н д а й л ы қ д ә л , ай 
қ ы н к ө р к е м с у р е т ж а с а й д ы . С ө й л о м д е р д і ң с и н т а к с и с т і к ката{: 
( п а р а л л е л ь ) қ ү р ы п о р н а л а с у ы д а сол м а қ с а т қ а ж ү м с а л ғ а н .
Т е к с т к ұ р а м ы н д а ғ ы а в т о р л ы қ б а я н д а у л а р д ы ң бәрі бірде? 
б і р ы ң ғ а й қ ы з м е т а т қ а р м а й д ы . Бі рі б а я п д а у с у р е т т е м е г е қ ү р ы
л ып , ок]иғаның к ө р к е м кест ес і н ж а с а с а , е к і н ші сі ән,гі'меге кіріспе 
р е т і н д е ж ү м с а л а д ы . Ү ш і н ш і с і к е й і п к е р д і т е кс т қ ү р а м ы н а енгіз) 
м а қ с а т ы н д а ж ұ м с а л с а , енді бірі т е к с т і ң бір бөлі гі мен екі нші с і ғ
б а й л а н ы с т ы р у ү ш і н қ о л д а н ы л а д ы . Ж о ғ а р ы . д а ғ ы б а я н д а у л а р д ы ғ
ж а н д ы с у ре т ж а с а п , к өр' ке мд і к м а қ с а т қ а ж ұ м с а л ы п т ү р ғ а н ы ай 
қын . Ал, т ө м е н д е ол — к е й і п к е р д і ә ң г і м е г е е п г і з у ш і тәсіл.
« А у ы л д ы ң с ы р т ы н д а ғ ы б е л е с б а с ы н д а , ш а п а н ы н ж е л е н ж а
м ы л ы п бір а д а м тұр. Б ұ л осы 
а у ы л д ы ң м ұ ғ а лг мі — Бөл к е ба і :
еді...»
Ә ң г і м е т і л і нд е г і л е к с и к а л ы қ э л е м е н т т е р д і ң қ о л д а н ы с ы н а .на^ 
з а р аударайьііқ. Т ү р м ы с қ а р е к е т і м а л б а ғ у м е н б а й л а н ы с т ы елдін 
ө м і р т і рл і гі н с у р е т т е г е н д е ш ы ғ а р ' м а н ы ң с е з д і к к о р ы н д а м а л ғг
б а й л а н ы с т ы л е к с е м а л а р д ы ң мол к о л д а и ы л у ы ө зі нен- өзі түсінік- 
ті. Б. М а й л и н л е к с п к а н ы ң о н д а й к а б а т ы н өте мол, әрі ш е б е р, әрі 
ж а н - ж а қ т ы п а й д а л а н а д ы . О н д а й с ә з о р а м д а р ы н а н б і р н е ш е мы- 
с а л к е л т і р е й і к : « б а ғ л а н д ы к о л д а н тізіп беру», « б ұ ғ а л ы қ с а л у » ;
62

« ' қ а н ж ы ғ а с ы н д а ж ү р у » , «ит т ерІс і не ж а з у » , « а й ы л д ы жый-мау»,
« ж ұ р т т ы бір ш ы б ы қ п е н а й д а у » ,
« а я ғ ы н а қ ы л ш ы л б ы р с а л у » ,
« б п е п і ц бір с а у ы м ы кезі»...
Т е к с т е өз түсьгның с ө йл е у т і лі не тән л е к с и к а л ы қ э л е м е н т т е р -
д і ң б о л у ы д а ә бд е н о р ы н д ы . О л а р ә ңг і м е г е қ а р а п а й ь г м д ы л ы қ ,
шьгнайылык, береді . М ы с а л ы : « і спеске», « а к в п » , « с а л д а т » , « а ры с -
т а ү ы т к ы л у » , « п а ч о т к и р а ж д а н » , « м а н а п а с » , « қ а т ы н » , « н а м ы т
б олү». Б ұ л а р д ы ц к ө п ш і л і г і б ұ р м а л а н ғ а н о р ы с с ө з д е р і екс ні бел- 
гілі. Б ұ р м а л а н б а й қ о л д а н ы л а т ы н о ры с с е з д е р і де б а р :

жүктеу/скачать 4,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: