Қазақстан республикасы жоғары оқу орындарының Қауымдастығы с. Қ. Тұртабаев

236
Линол – (С
18 
) CH
3
(CH
2
)
4
-CH=CH-CH
2
-CH=CH(CH
2
)
7
-COOH,
Линолен – (С
18
) CH
3
CH
2
CH=CHCH
2
CH=CHCH
2
CH=CH-(CH
2
)
7
COOH
Арахидон – (С
20
) СН
3
(СН
2
)
4
–СН=CH–CH
2
–CH=CH–CH
2
–CH=CН– 
- CH
2
ּCH=CH – (CH
2
)
3
– COOH 
қышқылдарын жиі кездестіруге болады. Майлардың құрамына 
кіретін май қышқылдарының жұп санды көміртек атомдары бар 
тармақталған тізбектер кездеседі. Тармақталған немесе тақ сан-
ды көміртек атомдары бар май қышқылдары өте сирек кездеседі. 
Сондай-ақ үш байланысты жəне радикалдары циклді құрылысты 
болып келетін май қышқылдары да сирек кездеседі. 
Май қышқылдары қаныққан (пальмитин, стеарин) жəне қа-
нықпаған (олеин, линол, линолен) май қышқылдары болып бө-
лінеді. Майлардың қасиеттері май қышқылдарының сапалық 
құрамына байланысты.
Қанықпаған май қышқылдары цис-изомер түрінде кездеседі, 
ал транс-изомерия түрі өте сирек. Қанықпаған май қышқылдары 
қалыпты температурада сұйық күйде болады. Линол, линолен, 
арахидон қышқылдары жануарлар мен адам ағзасында син тез-
делмейді, олар ағзаға тек тағам арқылы енеді, бұларды ауысты-
рылмайтын май қышқылдары деп атап, Ғ витамин комплексі то-
бына біріктіреді.
Қарапайым липидтер.
 
Бұлар негізінен екі компонентті заттар-
дан, яғни жоғары май қышқылының күрделі эфирі – глицериннен 
жəне бір компонентті заттар: бос түріндегі жоғары қышқылдардан 
не полициклді спирттерден тұрады. Мұндай липидтерге майлар 
(триглицеридтер) – жоғарғы май қышқылдары мен үш атомды 
спирт глицериннің күрделі эфирлері жатады.
Қарапайым липидтер тобына негізінен кəдімгі майлар жата-
ды, оларды бейтарап майлар немесе глицеридтер деп атайды. Бұл 
нейтралды майлар, олардың негізгі құрамы – глицериннің күрделі 
эфирі мен жоғары май қышқылдарынан тұрады. Липоидтар то-
бына жататын заттар адам, жануарлар мен өсімдіктер ағзасында, 
майлардың химиялық құрамына тəуелсіз болады.
Қарапайым липидтер өте ертеден белгілі зат, оны адам ба-
ласы құрылысы белгісіз бола тұрса да, ертеде-ақ əртүрлі қажет-
тілігіне қолдана білген. Мысалы, ас үшін, майлау, жарық үшін 
пайдаланған. Кейін XVIII жəне XIX ғасырларда оның құрылысы 

237
ашыла басталды. 1828 жылы Шеврель деген оқымысты қарапа- 
йым липидтер гидролизденгенде глицериннен басқа да орга-
никалық қышқылдардың қатарын беретінін ашып, ол қарапа-
йым липидтердің құрамына кіретін маңызды қышқылдарының 
құрылысын зерттеп, оларға ат берді: стеарин, пальмитин, олеин. 
Бертін келе Бертло қарапайым липидтерді синтездеді. Бутлеров 
көмірсутектерді синтездеуде қандай жетістікке жетсе, оның еңбегі 
де дəл сондай болды. Қарапайым липидтердің жалпы формуласы:
Мұндағы R, R
1
, R
2
– əртүрлі май қышқылдарының келіп 
жалғанатын радикалдарының орны.
Қарапайым липидтер суда ерімейді, органикалық еріткіштер- 
де жақсы ериді. Қарапайым липидтер бір-бірінен иісі, түсі, қатты-
лы ғы жағынан əртүрлі болады, қарапайым липидтердің əртүрлілі-
гі өсімдіктердің, жануарлардың түріне, тұқымдарына, қорек зат-
тарына, өмір сүретін ортасына байланысты болады. Қарапайым 
липидтердің құрамына кіретін органикалық қышқылдардың 

238
қаныққан-қанықпағанына байланысты қарапайым липидтер қат-
ты жəне сұйық күйде кездеседі. Өсімдікте қарапайым липидтер 
түзілетін негізгі заттар – көмірсулар, олардың ішінде, глюкоза 
мен фруктоза. Кейбір микроағзалар пентозалардан қарапайым 
липидтерді синтездейді. Қарапайым липидтердің синтезі тұ-
қым мен жемістің жетілген кезінде қарқынды жүреді. Ағзада 
қарапайым липидтердің мөлшері көбейгенде, көмірсулардың 
мөлшері азаяды. Жас жаңғақ жемісінде 3% май, 21% крахмал 
болады, ал жетілген жаңғақ жемісінде 62% май, 2,6% крахмал 
кездеседі.
Қарапайым липидтер молекуласындағы қышқылдарының 
санына байланысты моно-, ди- жəне триглицеридтер болып 
бөлінеді. Егер күрделі эфир глицериннің бір гидроксилдік тобы-
нан құралса, ол – моноглицерид, құрамына май қышқылының 
екі молекуласы кірсе, диглицерид түзіледі, сол сияқты егер гли-
цериннің үш гидроксилдік тобының үшеуі де этерленсе, онда 
триглицерид құралады. Табиғи майларда негізінен триглицерид-
тер ғана кездеседі. 
Қарапайым липидтер немесе майлар екі топқа бөлінеді: ба-
лауыз жəне стеролдар мен стеридтер.
Балауыз дегеніміз - əдеттегі температурада қатты, май тəрізді 
зат. Бұл май қышқылдары мен үлкен молекулалы бір атомды 
спирттердің күрделі эфирлері. Балауыз өсімдіктердің жапыра-
ғын, сабағы мен жемістерін жұқа қабатпен жауып тұрады жəне 
қорғаныш қызметін атқарады. Балауыз су құстарына, жануарлар-
ға қажет, ол құстардың қауырсынына, жануарлардың терісіне су 
жұқпайтын қасиетті береді. Балауыз түрлері: ара балауызы, лано-
лин, спермацет, карнаубы балауызы, монтанн балауызы т.б.
Стеридтер немесе бейтарап липидтер табиғатта көп таралған. 
Стеридтер жоғары май қышқылдар мен полициклдік спирттердің 
(стеролдар) күрделі эфирлері.
Стеридтер табиғатта кең тараған органикалық қосылыстар, 
олардың құрылысының негізі циклді көмірсутек – циклопентан-
пергидрофенантрен немесе стерин болып табылады. 
Стеридтерге биологиялық маңызы зор бірнеше қосылыстар 
жатады:
- стероидтар немесе стериндер;

239
- Д тобының витаминдері;
- жыныс гормондары;
- бүйрек үсті бездерінің гормондары;
- өсімдік сапониндері мен алколоидтар;
- өт қышқылдары;
- кейбір улы заттар;
Стеридтердің құрамында Х = - OH, - OR
I 
жəне басқа да 
органикалық заттар кездеседі. Стеридтерге холестерин, жүрек 
гликозидтері, гормондар т.б. заттар жатады. Холестерин – бір 
атомды, қанықпаған циклді спирт, құрамында 27 көміртегі атомы 
бар. Адам ағзасында холестериннің 1/3 бөлімі бос күйінде болса, 
2/3 эфир күйінде кездеседі. 
Мал ағзасында холестерол жəне стеридтер (холестеридтер) 
таралған, сол сияқты 7-дегидрохолестерол кездеседі. Стерид-
тер құрамына көбінесе стеарин, пальмитин немесе олеин қыш-
қылдары кіреді. 
Холестерол - мал жəне адамдағы барлық стероидты гормон-
дардың алғы заты. Бұдан өт қышқылдары түзіледі, ондай қыш-
қылдар майлардың қорытылуына жəне ағзаға сіңуіне қа 
тыса-
ды. Холестеролдың əлсіз амфипатиялық қасиеттері бар жəне ол 
жануарлар жасушасы мембранасының негізгі бөлігі. Мысалы, 
сүтқоректі жануарлар эритроциттеріндегі барлық ли 
пидтердің 
40-60%-ы холестерол. Жүйке ұлпаларында, өт тастарында холе-
стерол көп.
1. Жасуша биомембранасының аққыштығын, тұтқырлығын 
қам тамасыз ететін маңызды бір құрамды бөлігі.
2. Көптеген гормондар, өт қышқылдары, Д витаминін құрау-
шы витамин топтары осы холестериннен синтезделеді.
3. Атеросклероз жəне осы науқаспен тығыз байланысты ин-
фаркт, инсульт сияқты жүрек аурулары да холестериннің адам 
ағзасындағы айналымымен, оның өзгеруімен тығыз байланысты. 
Холестериннің ағзаға түсуі екі жолмен жүреді. 
1. Экзогенді холестерин – тағаммен түседі (ет, икра, май, 
жұмыртқаның сары уызы). 
2. Эндогенді холестерин – бауырда, аздаған мөлшерде теріде, 
ішекте синтезделеді. 

240
Ағзада барлығы 150 г жуық холестерин болса, оның 10%-ы 
қанда, 90%-ы мембранада болады. 
Адам қанында холестериннің мөлшері 130–250 мг % ара-
лығында болады, ол адамның жасына байланысты.
Холестеролдың күрделі эфирлері холестеридтер деп аталады. 
Стеридтер липоидты қосылыстардың маңызды тобын құрайды. 
Стеридтердің фосфатидтерден айырмашылығы - олар май 
қышқылдары мен стериндердің күрделі эфирлері. 
Стериндер – циклді спирттер циклопентанпергидро 
фенант-
реннің туындысы. 
Стериндер жануарлар мен өсімдіктер əлемінде кеңінен 

241
таралған. Стериндер бос түрде жəне май қышқылының күрделі 
эфирі түрінде кездеседі. Сиыр майы, шошқа майындағы жəне 
адам эритроциттерінің құрамындағы стериндер бос күйінде 
кездеседі.
Күрделі липидтер. 
Күрделі липидтер фосфолипидтер, глико-
липидтер болып бөлінеді, олар көп компонентті молекулалардан 
тұрады. Бұл компоненттер бір-бірімен түрлі химиялық типтегі 
байланыстармен қосылысады.

жүктеу/скачать 1,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: