Тіл мен мәдениеттің бір-біріне әсері

Лингвистиканың өзекті мәселелері
184
Тіл мен мәдениеттің айырмашылықтары:
1. Мәдениетте элитарлық қатынас орын алса, тілде 
адресат бұқара болып табылады;
2. Мәдениет те тіл секілді таңбалар жүйесі болса да, 
өзінен-өзі пайда болмайды.
В.А. Маслова тіл мен мәдениеттің ұқсас жақтарын 
лингвомәдениеттануда қалыптасқан дәстүр бойынша былай 
көрсетеді [Маслова В.А
.
2001. – 208 с.]:
1. Мәдениет, тіл сияқты, адамның дүниетанымын 
көрсететін сананың бір формасы;
2. Мәдениет және тіл өзара қарым-қатынаста, диалогта 
өмір сүреді;
3. Мәдениет пен тілдің субьектісі,- бұл әрқашан жеке 
тұлға, индивид және қоғам.
Бұған қарап, тіл мен мәдениеттің коммуникация кезінде, 
тілдік қарым-қатынас процесінде, онтогенезде (тілдік 
қабілеттіліктің пайда болуы), филогенезде (қоғам адамының 
қалыптасуы) бір-бірімен тығыз байланыста болатынын көреміз.
Тіл және мәдениет арасындағы қарым-қатынасты 
анықтайтын маңызды ерекшеліктерді анықтай отырып, біз 
олардың арасындағы өзара әсер ету деңгейін анықтауға 
тырыстық: мәдениет қандай дәрежеде тілді анықтайды, қалай 
оған әсер етеді және тіл мен мәдениеттің бір-біріне әсер ету 
шегі қандай?
Лингвистиканың, мәдениеттанудың қазіргі заманғы 
зерттеушілерінің көпшілігі мәдениеттің тілге әсері айқын 
екендігі туралы пікірді айтады. Тілдер бір-бірінен өте 
ерекшеленеді және бұл тілдік айырмашылықтар ол тілдердегі 
дамыған мәдениеттің маңызды айырмашылықтармен және 
үйрену тәсілдерімен байланысты болса керек.
Мәдениеттердегі айырмашылықтар әртүрлі тілдерде 
сөздердің семантикасы ерекшеленуі мүмкін. Орысша «күн» 
деген сөз өзбек тіліндегі «куешь» және тәжіктің «офтоб» деген 
сөзінен ерекшеленеді. Фон айырмашылықтарына байланысты, 
көптеген сөздер толығымен трансляцияланбайды; барлық 

185
Лингвистиканың өзекті мәселелері
фразеологиялық сөздер іс жүзінде аударылмайды. Кез келген 
сөздіктен біз басқа тілдерде біркелкі аудармалары жоқ сөздерді 
таба аламыз. Бұл эквивалентсіз сөздік деп аталады – және ол 
жергілікті мәдениеттің ерекше құбылыстарының белгілері. 
Мысалы, Эскимос тілінде ағылшын тілімен салыстырғанда 
қарды сипаттайтын сөздер өте көп.
Мәдениеттің тілге әсері әртүрлі мәдениеттердегі қарым-
қатынас процесінің бірегейлігімен ерекшеленеді, бұл лексика 
мен грамматиканың кейбір ерекшеліктеріне, сондай-ақ тілдің 
нормативтік-стилистикалық әдістерінің ерекшеліктеріне әсер 
етеді. Сөйлеу - рөлдік ойын тәрізді, адам мінезінің маңызды 
құрамдас бөлігі: «Әртүрлі халықтарда сөйлеу барысында 
(мысалы, ерлі-зайыптылар, әке мен ұл арасындағы, танымайтын 
адамдар арасындағы сөйлеу) әртүрлі стилистикалық 
тоналдылықта болады» [Тимашева О.В. 2004. – С. 72].
Мәдениеттің тілге әсері айқын, біз осы фактіні дәлелдейтін 
маңызды аспектілерді көрсетуге тырыстық. Дегенмен, тілдің 
мәдениетке кері әсері туралы мәселе бүгінгі күнге дейін 
ғылымда шешуін таппаған мәселе дейді кейбір ғалымдар.
Зерттеушілер мәдениетке тілдің әсер ету дәрежесі туралы 
әртүрлі жорамал айтады. В.А. Маслова, Л.С. Касьяненко қазіргі 
заманғы лингвистикада, философияда, антропологияда және 
этнографияда осы мәселені шешудің бірнеше жолы бар екенін 
атап өтеді.
Бірінші тәсілді қолдаған ресейлік философтар С.А 
Атановский, Г.А.Брутян, Э.И.Кукушкин, Е.М. Маркарян. 
Мұндай көзқарастың негізгі ұстанымы - тілге «мәдениет 
айнасы» ретінде қарау. Мұндай көзқараспен қарым-қатынас 
«тіл мәдениеті» бір бағытта сипатталады. Мәселенің бұл 
көзқарасы бізге «бір жақты» сияқты көрінеді, өйткені бұл 
жағдайда тілдің рөлі пассивті болып көрінеді, мәдениет 
фактілерінің ресми көрінісіне түседі, тіл тек қана өз 
тәуелсіздігінің құралы ретінде көрінеді.
Екінші тәсілдің өкілдері ойлау үрдісінде тіл белсенді рөл 
атқаратынын алға тартады, тілдің тікелей мәдениетке әсерін 
таниды. Лингвистикалық салыстырмалық гипотезасын 

Лингвистиканың өзекті мәселелері
186
әзірлеген американдық зерттеушілер Е. Сепир мен Б. Уорф тіл 
мен мәдениет арасындағы себеп-салдардың байланысын және 
әлеуметтік шындықты қабылдаудың негізі ретінде 
тіл
басым, 
шешуші рөл атқаратынын айтты. Мәдениет және тіл, олардың 
ойынша, тұтастықтың бір түрі болып табылады: тіл мәдениетке 
«ұласады, өседі», тұтастай алғанда бүкіл мәдениетті дамытудың 
міндетті шарты тіл болып табылады.
Адам өмір сүретін нақты әлем белгілі бір қоғамның тілдік 
нормаларына сәйкес пайда болады. Әр түрлі қоғамдар өмір 
сүретін әлем әртүрлі тілдерді қолданатын бір әлем емес, бірнеше 
әлемді құрайды. Бұл гипотезаға сәйкес, адамдар өздерінің ана 
тілі арқылы әлемді қабылдайды, әр тіл әлемдік шындықты 
өзінше көрсетеді: «Біз кез келген құбылыстарды әр түрлі 
көреміз, естиміз және қабылдаймыз, негізінен, біздің қоғамдағы 
лингвистикалық нормаларға сәйкес қабылдаймыз» [Сепир Э.
1993. – С. 261]. Мұндай идеялар лингвистикада көптеген 
қайшылықтар туғызды.
Дегенмен, тіл адамның ойлау мен танымдық белсенділігіне 
белгілі бір әсер ету фактісі жоққа шығарылмайды, өйткені ойлау 
мен таным тек тіл негізінде ғана іске асуы мүмкін, когнитивті 
әрекеттің нәтижелері алдыңғы ұрпақтар тілінде көрініс табады, 
яғни тіл - эмоционалдық әсер ету құралы болып та табылады 
[Кацнельсон С.Д. 1965. – 111 с.].
Ең дұрыс деп саналатын үшінші тәсілдің мәні - бұл тіл 
мен мәдениет диалектикалық бірлікте екенін көрсетеді. Олар 
автономды тілдік таңбалар жүйесі бола тұра, бір-біріне тәуелді 
және бір-бірімен үнемі өзара әрекетте болады.
Тіл мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылады, оның 
негізгі құралы - біздің рухымыздың шындығы. Тіл ұлттық ой-
сананың ерекшеліктерін көрсетеді. Тіл - адам алдында сананы 
ашатын механизм. Екінші жағынан, мәдениет те тілдің құрамына 
кіреді, себебі мәдениет мәтінде көрініс табады.
Бұл көзқарасты қазіргі заманғы лингвисттердің көпшілігі 
құптайды. Бұл бағыт лингвомәдени теорияның кілті болып 
табылады.
Бұл теорияда тіл әлемнің алғашқы концептуализациясы-

187
Лингвистиканың өзекті мәселелері
ның әмбебап нысаны ретінде қарастырылады; ата-бабаларынан 
мұраға қалған мәдениеттің бір бөлігі; мәдениетті игеретін 
құрал; қабылдаушы, ақпаратты сақтаушы және тасымалдаушы 
және білімді, бүкіл әлем туралы ақпаратты жеткізуші құрал 
болып табылады.
Сонымен қатар, тіл тек мәдениеттегі нәрсені атап ғана 
қоймайды, оны («тілдің пассивті функциясын») көрсетіп қана 
қоймайды, сонымен қатар, мәдениетті қалыптастырады, (тілдің 
белсенді рөлін) «қалыптастырып қана қоймайды», сонымен 
қатар мәдениетте тілдің өзі де дамиды.
Лингвистикалық-мәдени тұрғыдан алғанда, мәдениет ең 
алдымен, көп ұрпақ жинақтаған ұлттың шексіз тәжірибесі 
ретінде түсіндіріледі. Алайда, мәдениет генетикалық мұра 
болып табылмайды сондықтан оны болашақ ұрпаққа жеткізу 
үшін, беру үшін тасымалдаушы керек, ол тіл болып табылады. 
Мәдениет болмаса, тілдің болмауы сияқты, тілдің де 
мәденниетсіз өмір сүруі мүмкін емес.
Мәдениет – халық дамуындағы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп 
отыратын ұлттық құндылықтар жиынтығы. Әр ұлттың ана 
тілінде оның бүкіл өмірі, тарихы, тыныс-тіршілігі, жан дүниесі, 
яғни, мәдениеті көрініс табады. Тіл мен мәдениет-қоғам 
дамуының әлеуметтік азығы. Тілдің әлеуметтік маңызы тіл мен 
мәдениетті, тіл мен қоғамды бірге алып қарағанда ғана ашылады. 
Адамның жан дүниесі мен болмысының, мәдениетінің 
қалыптасуына үлкен үлес қосатын халықтың баға жетпес 
байлығы – оның тілі. Тіл – мәдениеттің көзі, ұлт өмірінің 
айнасы. Тіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, себебі ол 
мәдениеттің бір көрінісі. Ал, кез келген мәдениеттің түрлері, 
атаулары тіл арқылы бейнеленіп, тілдің кумулятивтік қызметі 
арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Сонымен, тіл – халықтың мәдениеті, салт-дәстүрі, қадір 
тұтатын заттары мен құндылықтар дүниесінің, қоршаған 
ортаның т.б. өмір сүру үлгілерінен хабардар ететін құрал. 
Мәдениет – адамның тілде көрініс табатын бүкіл рухани өмірі, 
тәжірибесі.

Лингвистиканың өзекті мәселелері
188
Қазіргі таңда «тіл мен мәдениет», «адам және тіл» 
байланысын когнитивтік тұрғыдан қарастыру өзекті 
мәселелердің бірі болып табылады. Когнитивті бағыттың 
маңыздылығы мен өзектілігі оның тек теориялық лин-
гвистикадағы контексті полипарадигматизміндегі доминант-
тылығында емес, сонымен бірге ауқымды кең ғылыми бағдар 
ұсынуында, мәселен, тілдік құбылыстарды экспликациалау, тіл 
мен мәдениет байланысындағы адамның рөлі, адам және тіл 
мәселесі, басқа тіл құбылыстарын және аппаратын қарастыру 
(Е.С.Кубрякова, Ю.Д.Апресян, В.З.Демьянков, В.В.Колесов, 
Е.В.Рахилина, В.Б.Касевич, Ю.С.Степанов және т.б.). 
Когнитивтік лингвистика лингвистикалық зерттеулердің 
шеңберін маңызды түрде күшейте түсетін қазіргі 
антропоцентристік парадигмалар шегіндегі когнитивизм 
негізінде туындайды.
Кез келген қарым-қатынас, коммуникация тіл арқылы 
жүзеге асады. Бұдан барып мәдениетаралық коммуникация 
теориясы да «адам – тіл - мәдениет» үштігіне (триадасына) 
сүйенеді. Осыған орай алдымен коммуникация, тіл және 
мәдениет деген ұғымдарға түсінік берілген жөн. 
Коммуникация – өзара түсінікті мақсат етіп қойған және 
түрлі құралдардың көмегі арқылы берілетін түрлі сипаттағы 
және мазмұндағы ақпарат алмасудың әлеуметтік шартты үрдісі.
Коммуникация – ой алмасу.
Тіл – адамзат болмысы, адамзат жаратылысының негізгі 
қасиеті. Оның дамуы – қоғамның дамуымен бірге жүретін егіз 
құбылыс. Тіл халықтың танымы мен бүкіл тұрмыс – тіршілігін 
суреттейтін қатынас құралы, құндылығы. Қай халықтың тілін 
алмайық, сол халықтың тұнып тұрған тұрмысынан, тарихынан, 
мәдениетінен, дүниетанымынан хабар береді. Тіл құдіреті сөз 
мағынасында. Сөз мағыналарына үңіле отырып, жан-жақты 
өмір саласынан мағлұмат алуға болады. Тіл – адамдардың 
қарым-қатынас, коммуникация құралы. Коммуникация 
мәдениетаралық тұрғыдан түрлі мәдениет иелерінің арасындағы 
қатынас құралы ретінде қарастырылады, бұл коммуникация 

189
Лингвистиканың өзекті мәселелері
үрдісіне мәдениеттанулық көзқарас тұрғысынан қарауды қажет 
етеді. Коммуникация тіл арқылы (вербалды немесе вербалды 
емес) іске асады. Ендеше тіл мен мәдениет өзара тығыз 
байланысты. 
Мәдениетаралық коммуникация өзінің мазмұны жағынан 
бірнеше ғылым саласымен тығыз байланысты. Қарым-
қатынастың негізгі кейіпкері-адам. Ендеше адам табиғатын, 
әлемдегі құбылыстарға адамның қатынасын, әсерін зерттейтін 
ғылым 
саласы 
– 
антропология. 
Мәдениетаралық 
коммуникацияда ұлт өкілдерінің мінез-құлқы – психология, әр 
адам белгілі бір қоғамның, ұлттың, топтың т.б. мүшесі – 
социология, тіл мен тіл иесі адам санасының тұтастықта 
қарастырып, тілді адам дүниетанымының кілті, адам санасында 
әлем туралы түсінікті құраушы, сана қызметінің нәтижесі деп 
қарайтын-

жүктеу/скачать 10,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: