ТАБИҒАТ - АҚЫН СЫРЫНЫҢ ЛЕЙТМОТИВІ

Абай атындагы Қаз ¥ПУ-дың ХАБАРШЫСЫ, “Филология гылымдары ” сериясы, № 3 (33), 2010 ж. 
 
 
ақынның  жырлаған  көктемі  -  жастық  шагы,  балауса  кезімен  қатар,  “көктем”  ақынның  тұла  бойындағы  күші, 
өнерге деген құштарлық сезімі. 
М.Айтхожинаның  табиғат  жайлы  жырлары  әсем  кестесімен,  тұнықтыгы  мен  ойлылығы, 
сыршылдығымен.  табиғилығы,  суретке  толы  образдылыгымен  баурайды.  Тақырыбы  басқа  болып  келгенімен, 
іштей бір-бірімен үндесіп, ұласып, үлітасып жатқан тұтас әлем секілді. Мәселен, «Жазбен орын ауысты көктем 
бүгін»  атты  өлеңінде  лирикалық  қаһарманның  күрделі  сезімі,  көңіл-күйі  табиғаттың  көктем,  жаз,  күз 
мезгілдерімен параллель өріледі: 
«...Жарқыратып тағынган сырғаны айдан, 
Қос қанатын көл емес, 
Жырға жайіан 
Мен де бір ата-ананың еркесі едім, 
Күндер қашап мүсінін, 
Жылдар ойған...» 
М.Айтхожина өзін “қос қанатты  қүсқа балайды, ол көлге қонбай, өзінің өмірін ақындық жолға, “жырға 
жайған”  қанатты  талант.  Бір  кезде  ата-анасының  бетінен  қақпай  өсірген  “еркесі”  болса,  енді  “мүсінін  күндер 
қашап, жылдар ойған” ақиық ана. Жыр жолдарын сонау қияда қалгап, арманға толы көктемінен  - әріден өрбіте 
келіп ақын: 
«...Наз аралас жүргізген өктемдігін, 
Жазбен орын ауысты көктем бүгін. 
Жаздың күні жадырап, 
Жайнай түсті, 
Жаңбырын да, 
Жылуын, 
Төккеп нұрын 
Жазым өтіп аздан соң күз де келер, 
Күз қызыгы белгілі бізге берер, 
Гұмырына ипемен құдық қазып, 
Өткендер де аз емес. 
Іздеп енер...» [2, 193 б.] 
Марфуға  ақын  көктем  мезгілімен  орын  ауыстырған  жазды  суреттей  келе,  табиғат  пен  қыз  тағдыры 
арасындағы поэтикалық байланыстардың сырын ашады. Өзі жырлап отырған “ақынның күзі” деген ұғымы өмір 
бойы  жазылған.  шабытқа  толы  жырларының  жоғары  бягаға  ие  болуы,  оқырман  қауымының  көңілінен  шыға 
білуі. 
“Марфуға  -  лирик  ақын.  Ол  көкірек  көзімен  нені  көрсе,  жүрек  жалыны  нені  шалса  соны  жырлайды. 
Сондықтан оның лирикасы  “мен” дейтін автордың өз атынаи сыр шертеді. Лапылдап жанып, лепіріп тасымай, 
позік қана тіл қатып, куй тартып, оның ойы мен сезімі өріліп, сыры  меп үні үйлесіп, сылдьфап аққан бұлақтай 
сыңсып  тіл  қатады”  [3,  337  6],  -  дейді  академик  М.Қаратаев.  Марфуғаның  “менін”  жұртқа  мойындатқан 
философиялық сарынға толы жырларды Марфуга Айгхожинаның ксз келген туындыларынан табасыз: 
«... Көңілді бірде күз алған, 
Көлгірсіп жалған күле алмаи. 
Қырандай кейде бұлдырлап, 
Жеткізбей алыс жүр арман...» [4, 20 б.] 
Күз мезгілін суреттеу арқылы ақын көңілінің қоңыр бір күйін бейнелеп отыр. Әрине адам өмірінің жазы 
күзіне үласуы оңай емес. Табигатгіен сырласу,Марфуга ақынға ғана қатысты десек ыңғайсыз болар. Ол дәстүрлі 
үрдіс. Ақын өзінше өрнек салып, сол дэстүрді жалғасгырып отыр. 
Табиғат  жалпы  адам  баласының  өмір  сүретін  ортасы.  Әркімнің  әр  ұлттың  оны  танудағы  ұлттық 
ерекшеліктеріне назар аударған орынды. Өйткені, оны образға бөлеуде ұлттық бояу эрқалай. Мәселен, 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические пауки», № 3 (33), 2010 г. 
28
 
 
 
қазақ поэзиясында туған жерді, даланы анага теңеу ежелден қалыптасқан ұғым. Марфуга Айтхожина да 
сол дэстүрді берік ұстанган: 
«...Тау желігіп жаңғырды, 
Найзағай кетгі ойнақтап, 
Тамсана жұтып жаңбырды, 
Жер-ана жатты ойлап қап...» [5. 28-29 6.J 
Немесе: 
«...0,табиғат,бар ма саған таласым, 
Кейде мүлгіп ұзақ ойға каласың. 
Кейде сен бір ғажап жыршы анасың Әнмен тербеп 
әлдилеген бапасын...» [б, 50 о.] 
Егер  адам  қоршаган  ортасы  габигатты,  күнкөріс  көзі  ретінде  қабылдаса,  Марфуға  ақьн  одан  рухани 
туыстық іздейді. Табиғаттың ұлылығынан нәр алуға тырысады. Ақын табиғат жайлы ой тербетіп отырған сияқты 
көрінгенімен,  әр  өлең  жолдарындағы  терең  философиялық  тұжырымдары  әрқалай.  Кібіртік  -  кідіріссіз  еркін 
жазылған өлеңдерінде шынайылық, дәлдік, нақтылық сынапаттары басым жатады: 
«...Сияқтанған жанының аппақ ары, 
Бойындағы жылуы Мақтанары. 
Мұхит та мұз қуанып қалған кезде, 
Ғажап кой! 
Қарасудың қатпағаны...» 
Марфуға  акын  бұл  шумақта  қыс  мезгілін  суреттейді.  Ақынды  таң  қалдырган  жай  алыи  мүхиттар  мұз 
болып  қатып  жатқан  кезде  кішігірім  Қарасудың  қатпауы,  тонірсгінс  аяздың  тісін  батырмай,  елжіретім, 
емірендіріп  жылылық  сыйлауы  ғажан-ақ...  Мұнда  аллегория  бар.  Кейде  алыптан  адам  жылылық  таппаса, 
қарапайым пенде мұратына жеткізуі мүмкін гой. Басында таңғалғанымен, осы сұрақтың жауабын Марфуға ақын 
былайша тұжырымдайды: 
«... Адам сынды тірліктен көп хабары, 
Айлы кеште жанары шоқтанады. 
Туған жердің бауырында жатқаннан соң, 
Бар жылуы бойында сақталады...» [7, 185 6.J - 
дейді.  Демек,  туған  жердің  бұлағын  да,  туған  жер  жылытып  жатады.  Сондықтан  ақын  топырағынан 
жаралған атамекенінен ұзап кетпей, соның нұрына шомылып жүруге үндейді. Марфуға ақын Қарасуды образды 
түрде  алып  отыр.  Ақынның  айтайын  деген  ойы  туған  жердің  мамықтай  жұмсақ  топырағы,  саумал  самалы, 
көкорай  шалғыны  мен  қыратты  белдері,  жеміс-жидекті  таулары,  орманы,  сарқырап  аққан  өзендері  түгілі,  қара 
тасына,  шөл  даласына,  аңызақ  желіне  дейін  барлығы  қымбат.  Ақынның  бұл  өлең  жолдары  табиғаттың  әсем 
көрінісін  шебер  суреттеуден  басқа,  мифологиялық  образ  жасау  үлгісі  де  ұтымды  болып  шыққан.  Табиғатпен 
тұтастық - Марфуға Айтхожина кемелділігінің, поэтикалық болмысының әрі ажырамас бөлшегі, әрі адастырмас 
өлшемі.  Ақын  көңілі  қашанда  қан  сонардай  кіршіксіз  ғой.  Сол  кіршіксіз  әлемнің  бетіне  түскен  “Іздерді” 
барлаңызшы: 
«...Кіршіксіз, 
Қандай таза алғашқы қар, 
Мұндайда қыран биік самғап шығар. 
Күйі де бұл көңілдің ауыспалы, 
Мұң менен шаттық орнын алмастырар...» [8, 255 б.]

Абай атындагы Қаз¥ПУ-дың ХАБАРШЫСЫ, “Филология гылымдары” сериясы, № 3 (33), 2010ж. 
29
 
 
 
■ 
Марфуға  ақынның  бұл  өлең  жолдарын  оқығанда  қыстың  тап-таза  ауасымен  жеңіл  тыныстанғандай 
боласың.  Ақын  назарындағы  табиғаттың  таза  бір  көрінісі  көніліңе  жылы  шуақ  дарытады.  ‘'Қыран”  сөзін 
ақынның жыр жолдарынан жиі кездестіреміз. Жалпы қыран құсы - қазақ халқының ұлтгық символы емес пе. 
Ол  -  тазалықтың,  қайсарлық,  ерлік  пен  ерліктің,  кеңдіктің  өлшемі,  Сол  қыран  құсыңа  Марфуға  Айтхожина 
өзін жиі балап, әр кез жырларына қосады. Қолданған сайын тың ойлар айтады. 
“Өмір  фактісін  өз  жүрегінің  елегінен  еткізіп  бейнелейтін  тәсіл  -Марфуға  Айтхожина  поэзиясына  тән 
тәсіл,  стильдік  тәсілі  десе  де  болады.  Көп  жерді  аралап  көп  елді  көрген  ақын  көбіне  сол  көрген  білгенінің 
негізінде  лирикалық  өлең,  жыр,  толғау,  баллада,  поэма  жанрларын  алма-кезек  алмастырып,  поэзиясына  әр 
қилы  ажар  берсді.  Мысалы,  Моекваға  барса,  Қызыл  апанға,  Кремльге,  Пушкин  ескерткішіне,  Ленинградқа 
барса,  оның  батыр  қала  екендігіне,  Ленинградтағы  Жамбыл  көшесіне,  Балтық  теңізіне  нақты  өлең  арнамай 
кетпейді.  Пермь,  Кавказ  барсын,  Болгария  барсын,  қайда  барса  да  ақынның  алдынан  атақты  объектілер 
шыгады.  Ақын  соның  әрқайсысына  жыр  арнайды.  Әрқайсысынан  қызықты  қасиеттер  табады”  [9,  336  6]  .  - 
дейді академик М.Қаратаев. 
Марфуға  Айтхожина  жұмыр  жердің  біраз  бұрышында  ізін  қалдырған.  Ол  бұрын  барған  өлкесінің 
тамаша кескініне, табиғатына жыр жолдарын төгеді. Сол жырларына үңіліп қарасаңыз, ақынның сөзбен салған 
сыршыл суретін көресіз. таң қаласыз: 
«...Жері көркем, 
Жаны өртең Перьмнің, 
Жанарға ыстық, 
Әрі маңғаз көріндің  
Көк шыршалар, 
Көкке бойлай өрілдің 
Кең далама ұқсап кетті өзімнің...» [10, 43 6.] 
“Атаның баласы болма, адамзаттың баласы бол" деп ұлы ақынымыз Абай айтып кетті емес пе. Бұл дана 
созді Марфуға акын ешқашан есінен шығармайды. Өзге елге сапар шеккендс оның бойынан өз еліне ұқсастық 
іздсп, бауырласуга ыитық. Ақын шабытты туған жер табиғатынаи алады, озініц жырларын да соган арнайды. 
Табигатпен түтастық, біртүтастық, туыстық - ақын шығармашьщығының кредосы. 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.
 
Айтхожина М. Жапырақтар жауғанда. - Астана: Елорда, 2002. 
2.
 
Айтхожина М. Жииырақтар жауғаада. - Астана: Елорда, 2002. 
3.
 
Қаратаев М. Бетбұрыс белестері. - Алматы, 2005. 
4.
 
Айтхожина М. Бачқұрац. - Алматы: Жазушы,1962. 
5.
 
Айтхожина М. Балңұрақ. - Алматы: Жазушы.1962. 
6.
 
Айтхожина М. Шыңдағы жазу. - Алматы: Жазушы, 1966. 
7.
 
Айтхожина М. Жапырақтар жауғанда. - Астана: Елорда, 2002. 
8.
 
Айтхожина М. Жапырақтар жауғанда. - Астана: Елорда, 2002. 
9.
 
Қарсітаев М. Бетбұрыс белестері. -Алматы, 2005. 
10.
 
Айтхожина М. Перне. - Алматы: Жазушы, 1989. 
Резюме 
В  своих  стихах  Марфуга  Айтхожина  сравнивает  природу  с  традициями  родной  земли.  В  ее  поэзии 
времена года описываются как жизненный путь человека (весна  - юность, лето - зрелость, осень - старость). 
Читая ее произведения, мы делаем вывод, что человек и природа едины. 
Summary 
In the article we considered poetry about nature in Marphuga Aytkhozhiha’s creation.

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая. серия «Филологические науки», М 3 (33), 2010 г. 
 
 
 
 
■  
30
 
   
 
   
 
 
 
 
 
МАХАББАТ ПЕН ЗҰЛЫМДЫҚ, ӨМІР МЕН ӨЛІМ (І.Жансүгіровтің «Күйші» поэмасындагы трагедия 
көрінісі) Ш.Е.Оразбаев - 
І.Жансүгіров атындагы Жетісу мемлекеттік университеті 
Әдебиет тіршіліктің, қоғамдық өмірдің ілеспе шежіресі, айнасы ғана емес, сол қоғамдағы адамдардың 
өмір танымын қалыптастыратын, дүниеге көзқарастарын дамытатын көркем құрал. Оның таным тарапындағы 
мәні де, тәрбиелік қуаты да сол құралдың кереметтей шешуші сырына негізделеді. Ол 
-
 
көркем  әдебиеттің  эстетикалық  мәні,  яғни  әрбір  көркем  шығарманың  құндылығы  оның  адам  сезіміне, 
түсінігі  мен  түйсігіне  ойын  қозғар  әсерімен  өлшенеді.  Өмір  қупиясына  терең  бойлай  бІлген  жазушы  ғана 
оқырманын  сан  алуан  к(щіл-күиіне  еліктіреді:  куантады,  жылатады.  толғандырады.  Сол  сезім  арқылы 
оқушының көңіл түкпіріндегі ойды козгайды, санасына өшпес із қалдырады. әрине,  мұндай сипат кез келген 
өнер  туындысында  ғайыптан  пайда  болмайды.  Ол  жазушының  қажырлы  еңбектенуінің,  талмай  ізденісінің 
арқасында  мүмкін  болады.  Мүндай  шеберлік  тума  талантгың  қажымас-қайрат  жігері  нотижесіііде 
қалыптасады, дамиды. 
Еркіндік  иен  құлдық,  махаббат  пен  зұлымдық.  өмір  меп  елім,  пвни  тіршілік  пен  мэңгілік  онср 
арасыидағы  күрес  тақырыбына  барып,  Ілияс  Жансүгіровтің  герең  мазмүндағы,  көркем  идеялы,  үздік 
туындыларының  бірі  «Күйші»  (1934)  поэмасын  тудыруы  --ақын  ікығармашылындагы  шүгылалы  сэттердің 
бірі. 
«Күйші»  поэмасы  негізінсн  он  жегі  тараудан  тұрады.  Кең  ідалемді  шығарманың  олсң  форм  асы  да 
озгешс,  бастан  -  аяк  а-а-б-а  іүрінде  келетіп,  қара  олең  үйқасына  қурьшган,  байыргы  халық  қүлагыиа  әбден 
сіністі, он бір буынды, төрт тармақты шумақты пайдаланған. 
Поэманың  тілі  жатық,  қолыңа  алып  оқыған  сәтген  бастап,  буырқанған  теңіз  толқыныидай  өз  кұшаі 
ына тартып ала жонследі. Өлең үйқасы да ксрсмст қурылған. Арқадан кншігі, Алатауға бетгеген хан Кененің 
ордасынан  бір-ақ  шығамыз.  Қазақтың  арысганы  атанган  Лбылайдың  ұрпагып  сыйлаган  қалың  жұрт  ханның 
келуіи  улап-шулап  қарсы  алып,  той  қылып,  ерулікке  бие  сойып,  ат  сыЙлап,  белдеуге  атан  байлап  жатыр. 
Осыпдай күиде той, күнде жиыимен масайрап, мәз болған хан ордасыііа Сарыүйсііі руынан шыққан бір жігіт 
кследі. Жалгыз шешесі бар. Ксдсй. Ерулікке берер малы, сыйлар дүниесі жоқ. Ешкім онын атын да айтпаЙды. 
Күйші  дейді.  Оның  малы,  дәулеті,  байлыгы  -  күй,  тіпгі  азап  айтып  қойған  ныспысы  да  ұмытылып. 
күйші атанған. Сол Күйші хан ордасына бай меи бек, би мсн датқа. шешен мен майталмен әкслмеген қуаныш, 
рахат,  лэззат  сыйлап  огыр.  Тоқсші  тогыз  зарлы  күй,  аіңы  күй,  тэіті  күйді  лақылдатып,  төгіп-  шатып,  біресе 
жүрек  жарыл,  біресе  көңіл  шымшып  отыр.  «Асанқайғы»,  «Терісқақпай»,  «Сары  езен»,  «Бозінген», 
«Қаражорға», «Қорамсақ» күйлерІнің мың сан әуезі алыс сарындары тіріліп. көз алдына Алатау, Алтай, Арқа, 
Қыр, Сыр төсінде еткен ескі оқиғалар келеді. Қоңырау күйлер, дабыл күйлер, бота күйлер тартылады, Сондағы 
сиқырлы дыбыстар әсерінен тау-тас, күн, бұлт түгел маужырап, тындаған жұрт тырп етпей, рақатқа батады. 
Естіген  жанды  тылсымдай  баурайтын  осындай  киелі  өнер  иесі  Күйшіге  хан  Кенснің  қарындасы 
Қарашаштың көзі түсіп, көңілі кеткен соң, басы бүтін сүрап алады. Көзінен жасы сорғалан, еркінен айрылған 
бақытсыз  Куйші  зарлап  кете  барады.  Құлағында  хан  Кененің  «Сатса  да,  сойса  дағы  ез  еркінде»,-  деп 
Қарашашқа айтқан сөзі. 
Кешегі  еркіндік,  бостандық  жоқ,  енді  Күйші  ханыша  Қарашаш  қолында,  рас,  су  тасып,  отын 
жақпайды, жаұ қумайдъь бар істейтіні -күй тарту. 
Жымың  қагып  сылқ-сылқ  күлген  жолбарыс,  қылышынан  қан  тамған  хап  Кененің  жарлыгы  екі 
болмайды. Өңі ме? Түсі ме? Не жазығы бар? неге бұлай зорлық жасайды? Күйшінің жанын күйдіріп, жүрегін 
тілгілегсн бұл сұқтарға жауап жоқ. Үйін қашан кореді? Жалгыз шсше не болмақ? «Оны күй біледі!» -деді ғой 
Қарашаш. Кун артынан күн, ай артынан ай өтіп жатыр. Күйші Қарашаш қолында. 
Поэманың  негізгІ  арқауы  Қарашаш  пеп  Күйші  арасындагы  терең  психологиялық  тартысқа,  адам 
сезімдерінің алапат шарпысуына құрылған. Әуел бетте азаттықтан айырылып, кұл болдым деп азапқа түскен 
іші-сырты зер кестслі, жібек, жаннат, алтын, күміскс толы Қарапташ отауындағы жиһаз оның көзініц жауын 
алып,  бұрын  айдаһар  санаған  ханыша  енді  «қара  қас,  қалың  қабақ,  ордадағы  сырықтай,  бойы  сымдай  балға 
ашытқан қымыздай» болып көріпеді. Біресе ақ қоян. біресе кер марал, біресе қызыл 

Абай атындагы Қаз ¥ПУ-дың ХАБАРШЫСЫ, “Филология гылымдары ” сериясы, № 3 (33), 2010 ж. 
 
 
түлкі бол елестеген сулу, енді Күйшінің есін тандырып көкірегіие ғашықгық отын жағады. Вұрынгы 
сскі сарынды куйлср тоқталып, кенет сұрапыл жаңа тасқын жөңкілді. Ақын творчество психологиясын, өмірге 
музыкалық шыгарма әкелген шабытты сәтті былай бейнелейді: 
Жіберді бір мезетте қағып-қағып, 
Тасқындап тыңнан бір куй қосылды ағып, 
Байырғы тоқсан күйдің бірі де жоқ, 
Жаңа күй, жаңа жолмен кетті лағып. 
Ал Күйшінің шабытты шақтағы портреті қимыл әрекет арқылы, динамикалық қозғалыс үстінде, жанды 
қалпында беріледі: 
Саусақтар ойнап, орғып, қаздаң қағып, 
Суырып ішек тілін, мұңын шағып, 
Жүйріктің шыны күйі келгенінде, 
Шығаннан шыға шаппай тұрсың неғып. 
Асқақтап, кейде күйді көкке өрлеп, 
Алыстан, шырқап, сілтеп, әрі кетіп, 
Қайырып. қалықтатып. қайта оралған, 
Бірден-бір, ақырын-акырын төмендетіп, 
Ызғытып, өлке ерлетіп, баяудатып, 
Соқтырып кейде борап дауылдатып, 
Кеңілдің асқарында туманды айдап, 
Артынані нөсерлетіп, жауындатып... 
Күй ырғағын, музыка әуснін дәл бейнелейтін, усті  -үстіие түйдектеле, таскыидай твгілетін үдеме сөз 
гіркестері,  градация  арқыпы  ақын  оқырманга  гажап  эсер  етеді.  Төреден  шыққан  сұлу  қызга  збден  коңілі 
кеткен  Күйші  басындағы  сезім  толқьшдары,  психологикалық  can  алуан  тебіреністер,
!
  үшқыр  қиялдың 
шалкуьш бейнелейтіп көріністсрде фантастикалық шалқу бар. 
Сондай  сзттерде  домбырашы  жігіт  түлкі  алатын  қу.май  тазы,  аққуга  түскен  туйғын,  күс  кеп  кигеи 
періге де айналып, сұңқардай суду қызды Ал гаудың үстіие алыи у.шып, ку.шып та жатады. 
Жел  болып  жаралса,  бетінен  суймек;  су  болып  жаралса,  шомылдырмақ:  от  болып  жаралса, 
жылындырмақ;  қы.мыз  болып  жаратылса,  оймақтай  аузыпа  жутьимақ;  тігіті  алтын,  куміс  болып  жаратылса, 
қолына салар білезік болмақ. 
Ғашықтық отьшап осылайша куйін-жанып, шексіз қиялга берілген Куйші ақыры қызыл-жасыл арман, 
елес бүлтының арасьшан жерге туседі. Қарашаш - торс, бул - СарыүЙсін. Екеуінің арасыпда өткел бсрмсс асу, 
шыңырау ор бар. Әлеумегтік тецсіздік, таптық айырма жатыр. 
Куй қудіреті Қарашаштың бойын билеп, ішіне от тастап, есінен таңдырып, ақыры «осы Күйшіге тисем 
бе екен» деген ойга әкеледі. Жоқ! Бұл бір сиқырлы, тылсым дыбыстар қинаган сэттегі, жынданыгі ауырғандай 
халдеіі осалдық. Әйтпесс, хан туқымьшай шыққан асау сүлу қаіідагы бір тсксіз қарага бары», сүйегіне гаңба 
салдырар ма?! 
Ғашықтық  оты  жүректерін  куйдіріл,  жандарын  қайда  қоярларын  білмей  рухани  арпалысқа  тускен 
Қарашаш - Күйші арсыңдагы гісхологиялык ішкі тартыс желісін кенетген болған оқңға бүзады. 
Күллі Дулатқа аты эйгілі Олімқр датқапыи үлы Сапақ та -езінше сері, сылқым. курық бермес асау. Оол 
ерің қара түнді жамылып іселіп, Қарашашты оятам дсп, гтәлеге қалады. 
Сезім тұтқынына тус-кен есіл Куйші өңі кайсы, түсі қайсы, шыны қайсы, қиялы каіісы  - ажыратудан 
калган. Қарашаштыц тосегінің қасына барған әзім екен дсп, енді басымды аддаспанмен бір-ақ шауып алар деп 
зоре- қү.гы қалмайды. 
Акын  қарадан  шыкқап  жігіт  Саиақ  бізді  баеынды  деп,  хап  Кененің  эскерін  аяғынан  тік  түргызған 
Қаращаш  эрекеперін  ел  басына  түскен  зобалаң,  жұртқа  келген  кесепат  ретіядс  суреттейді.  Бозбаланың 
большсыз  бір  қылығына  бола,  күллі  елді  қынадай  қырып  тастағалы  отырған  ханзадаға  Коне  қой  демейді, 
бөлтірікке  бөрі  ырық  береді,  арыстан  тісі  ақсиып,  сыртта»  барлан  отырады.  Сең  устінде  үйлыккан  қойдай 
қорыққан ел бір жақта, сірі садақ, алдаспан, алмас қылыш асыпып, зеңбірек суйреткен қалың қол екінші 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические пауки», № 3 (33), 2010 г. 
32
 
 
 
жақта.  Ақыры  амалы  құрығап,  қалың  жұртты  босқа  қыргызғанша,  жалгыз  қүрбандықпен  мәлекеттен 
құтылмақ  болған  Үйсін,  Дулат  Сапақтың  бет-аузын  аластап,  күйелеп.  манлап,  мойнына  маскаралап,  құрым 
байлап, тыр жалаңаш шешіндіріп, жаяу айдап Қарашаштыц алдына алып кследі. Қачір жалгыз үлының басын 
кссіи  алғанда,  көк  құлап,  жер  жарылып  кегетіндей  болып,  көзінен  сора-сора  жас  агып  ӘлІмқүл  тұр.  Сопда 
көңілі тынған, бұдан былай ел-жүрт қорқып, бағынып жүрсін деп ойлаган Қарашаш: «Қайтейін қылышымды 
қандап соган. Кебіце қидым», - ден Сапақты өлтірмейді. 
Осы  оқиғаны  бастан-аяқ  көзімен  көрген  Күйшінің  ішкі  злсмінде  орасан  зор  өзгеріс.  жаца,  жігерлі 
серпін  пайда  болады.  Жүрегі  суып,  қаны  қараяды.  Тәтті,  мұңлы,  сырлы  күйлер  тыйылып,  қанды,  жаралы, 
өлімді күйлер тартылады. Аңпан ан қоймай, қомағайлықпен көзінс түскенді қыра бергсн Арша мергсн ақыры 
жалғыз үлын атып алып, қанга бөі іп жатыр. Бүдан кейін тағы да өлімді күйлер соргалайды: «Атылган аққу», 
«Күйген»,  «Суга  кеткен».  Бүрын  махаббат  олдиімсн  Қарашаш  жүрегін  тербететін  сезімді  күйлер  бір  жаққа 
мүлдс  көшіп  кеткендсй.  оның  есесіне,  іүйс  болып  боздаған,  бебсулеп,  безілдеп,  мұнданып,  жамыраған 
сарындар қаптады. Кеше Күйші кезін байлаған, сүлу санаган Қарашаш шөп желке, шолақ бүрым, қотыр-қотыр 
албасты секілденІп кәрінеді, біресе сүр мегежінге, біресе жиырылган кесірткеге айнайып кетеді. 
Күйші көңілінде Қарашашка дегсн сезім атаулы түгея ошіп, өщпенділік, қарсылық, жек кәру дауылы 
көтерілген.  Ысқырғав  домбыра  от  шашып,  кекті.  кіжінген,  зілді,  ашулы,  қаһарлы  дыбыстар  хамзадань!  уй-
орманымен қосып өртеп, күлін көккс үшырып жіберердей. 
Күй әсерімен, музыкалық әуеннің сарынымеп ақын Күйші - Қарашаш арасыкдағы тартысты махаббат 
пеи зұлымдык іпайқасыныц сүранылы ретіндс бейнелейді. Поэмада ондаған күйлердің әлеуметтік мәні, тарихи 
негіздері,  эстетикалық  нысанасы  ашылады,  олардагы  рбраздар,  суреттер  айқьшдалады.  Эділетсіздікті, 
зорлықты  тізс  бүктірстін  үлы  күш,  бостандыққа,  азаггыққа  апаратыи  зор  қайрат  -  өиер  деген  идяңы  ақын 
тамаша суреттер, поэтикалық коркем образдар арқылы тсрең толгап, кемел суреттеп жеткізіп берген. 
Қысқасы,  «Күйші»  -  өлімді,  зүлымдықты  жеңген  оиер  қүдіреті  туралы.  Ілияс  Жансугіровтің 
жазуіпылық  кемелденуінің  сапалы  бір  белгісі  қазақ  халқының  жаңарган  омірінс,  еткеи  оқиғаларды 
бейнелегенде,  даму,  өзгеріс  ироцсстеріне  тарихи  тургыдап  қарап,  әлеуметтік-қоғамдық  проблемаларды  жекс 
адамдардың тағдыры, нақты, реалист көркем образдар арқылы бейнелеуінсн көрінеді. 
1.
 
Нүргали Р. Драма өнері - Алматы, 2004. - 135-146 6.6. 
2.
 
Әбілқақов  М.  І.Жансүгіровтің  драмалық  шыгармаларындағы  тартыс  пен  қаһарман.  Фил. 
Ғыл. Канд. Ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. - 2003. - 26 б. 
3.
 
Жансүгіров I. Шығармалар. - Алматы, 1996. - 241-252 б.б. 
Резюме 
В данной статье расскрывается трагедия поэмы «Куюши» И. Жансугурова. 
Summary 
In this article the author discover the tragedy of «Kuyshi» Ilyas Gansugurovs poems.

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: