Т. В. Шевякова Редакциялық алқа мүшелері

Абай атындагы КаіҮПУ-дың Х/ІБАРШЫСЫ, “Филология гылымдары” сериясы, № 3 (33), 2010 ж. 
 
 
Тараз институтының ізденушісі 
Кім едік? 
Кім болдық біз? 
Халык таныр! 
Әйтеуір ұмтылғанбыз, жарыққа бір! 
Марқұмбыз - бәріміз де болашаққа, 
Жер дегсн - Адамзатка алып қабір! 
Жазар ма «Еңіреген ер»деп бізді. 
Жазар ма «Көкіргі көр» деп бізді. 
Жоқ әлде отыра ма ойға шомып, 
Жанары терезедей терлеп күзгі? 
Жарасқан Әбдірашев 
Қазақ  поэзиясында  өзіндік  үні,  орны  бар  Әбдіраштың  Жарасқаны  -  жан-жақты  дарын  иесі:  лирик, 
аудармашы,  сыншы,  балалар  ақыны.  Әлбетте  оның  шығармашылық  тұлғасы  туралы  ойланғанда,  бірінші 
кезекте ойға алғыр ақындығы келеді. 
Ол 1948 жылдың 7 наурызында Қызылорда облысы, Арал ауданы, Аманөткел ауылында дүние келген. 
1969  жылы  Қазақ  мемлсксттік  университетінің  журналистика  факультетін  тамамдаған  соң,  1969-  1994 
жылдары  «Лениншіл  жас»  (қазіргі  «Жас  алаш»),  «Қазақ  әдсбиеті»  газсттерінде,  «Жалын»  альманағында, 
«Жүлдыз»  журналында,  Қазақстан  Жазушылар  одағы  жанындағы  коркем  аударма  жэне  ядеби  байланыстар 
редакциясында  қьвмет  атқарды.  «Тамаша»  ойын-сауық  тсатрында  бас  редактор  болды.  Алғашкы  өлеңдер 
жинағы  «Тұңғыш кітап» деген атпен 1969 жылы  жарық көрді. Қоғамның өткір жайларын, замандастарының 
жарқын  қасиеттері  мен  ұрпақ  борышын  жырлаған  «Ак  қайраң»  (1970),  «Найзағайлы  жаз»  (1971),  «Саяхат» 
(1972) кітапгары ікезінде оқырманының ыстық ықыласына беленсе, үлттық ой-сананы қуатты үиімен сілкінте 
келген  «Дала,  сенің  улыңмын»  (1975),  «Соғыстан    соң  туғандар»  (1977,  1993),  жинақтары  оның  қазақ 
олеңіндегі  ешкімге  ұқсамайтын  ақындьгқ-азйматтық  келбетін  айқыпдай  түсті.  «Әзілің  жарасса»  кітабымен 
(1989) қазақ эдсбистіндегі эпиграмма жанрын орнықтыра түссе, «Парасат пеп парыз» аггы  әдебн-сын еңбсгі 
(1973)  автордың  сыншылдык  қабілетін  танытты,  Ақынпыц  кейін  та  нд  амалы  3  томдыгы  -  «Сана  соқпағы» 
(1998),  «Коңіл  көкпарм»  (1998).  «Шсжірслі  шаңырақ»  (1998)  жарияланды.  А.Пушкиннің,  Р.  Гагордың, 
М.Бсисудің,  ІІ.Элюардың,  Я.Купаланың,  К.И.Чуковскийдің,  А.Л.Бартоның,  А.Блоктың  туындыларын  қазақ 
тіліне аударды. Ал ақынның өз шығармалары неміс, вснгер, орыс, украин, өзбек, тәжік, әзірбайжаи, туркімсн, 
қырғыз, саха тілдеріне тәржімаланды. Қазактың түрікшіл, сыршыл ақыны М.Жүмабаев атындагы сыйлықтың 
иегсрі  болды.  Бүдан  шығатын  қорытынды:  Жарасқан  «мен  ақынмын»  деп  өзге  жаирга  бармаған.  тар  орісті 
каламгер  емес,  әдебиеттің  қайнауымен  бірге  қайнаған,  одан  езін  бөліп-жармаған  үлкен  дарын  иосі.  Әдеби 
процестің бел ортасында жүрді. Алдыңгы ага ақын Мүқағали, өзге түстастары секілді «өлеңнің отын жақты». 
Ж. Әбдірашгін «Соғыстан соң туғандары» тұтас ұрпақтың поэзиялық-психологиялық портретін береді 
десек кателеспейміз. 
Ес жиғызбай есендесіп кайгы алуан, 
жанымызга мұз құшагын жайды алдан. 
Біз білеміз қазаның да не екенін, 
«кара қағаз» алмасақ та майданнан! 
Өйткені, біз өрт ішіпдс өнгснбіз, өмір 
ушін - өлімгс дс көнгенбіз! 
Соғыс көргсн әкелсрден - Жаралып, 
Соғыс көрген аналарды - Емгенбіз!,- деп келстін өлең жолдары жалғыз өзінің 
емес, езімен түстас тұтас үрпақтың басындағы ортақ жай болатын. Сыншы Т. Шапаев 80-ші жылдардағы қазақ 
лирикасына қатысты кейбір ойларында соғыстан соң 
 
 
 
 
 
 
 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 3 (33), 2010 г. 
 
   
   
 
 
 
34
   
—  
 
 
—  
 
 
 
туған ұрпақтың әдебиетке, оның ішінде поэзияға әкелген жаңалығы, озімдік үні мсн козақарасы іуралы былай 
деп ой өрбітеді: 
«...Сонымен, соғыстан соң туғандар. 
Алдыңғы  көш  қапдырган  поэзия  аманатын,  поэтикалық  эстафетаны  ксйінгі  үрпаққа,  келешек 
қузырына  сэтімен  тапсыру  абыройына  ие  болган  белді  де  белсепді,  бойыма  шақ  дауысы  бар,  дабырасы  да 
жстерлік, өзі туралы қым-қигаш пікірлердің отына май құюмеп келе жатқан, кемшілігіндс дс, табысында да, 
ізденісі мен іркілісінде де мінезі ашық, қызу қанды, беймаза толкын. Алды қырықты алқымдап, соңы отызды 
орталаған сақа буын. Талан гты буын. Оларды соңғы жылдар поэзиясыпың олжасына да, олқысына да оргақ 
деу ач, қазақ жырының ендігі жай-күйіне жауапкер бірдсн-бір позтикалық үрпақ та осы. Қазақ поэзиясының 
епдігі  жстер  биік,  алар  асуы  да  осы  буынның  қажыр-қайратына  тәуелді,  оның  қазіргі  даму  тенденциялары, 
одактық  әдеби  процесс  аукымындагы  дэл  бүгінгі  қадір-қасиеті,  салмақ-салауаты  да  іздсніс  нотнжелерімен 
өлшенетін мезгіл жетті. Сондықтан, жалпы, 80-ші жылдар поэзиясы туралы сөз, ең 
алдымсн, белгілі дәрежеде, соғыстан соң туғандар сөз болмақ. 
Ж.Әбдірашев,  К.Ахметова,  Т.Медетбеков,  Н.Айтов,  ЖЖакыпбаев,  И.Оразбаегі,  А.Егеубаев, 
Д.Стамбеков, Т.Рахимов, К.Мырзабеков, Ғ.Жандыбаев, Ж.Бөдешов, Ж.Ерманов, Н.Вегалиев, 
С.Түрғынбеков, Щ.Сариев... - бүгінде сөз тізгігін қолына алған осыпау ажарлы топтағы ең танымал есімдер. 
Осы буыпның қазіргі поэтикалық картасындағы ең шырайлы пүктеяер» [1, 137-138 бб,]. Бұл буьш бірін-бірі 
тануда да, эзгелерге өздерін танытуда да, кеішігі буын әріптостері тарапынаи багалалуда да өзіндік веу жолы 
бар  қазақ  здебиетіиің  талантты  өкілдері.  Жогарыдагы  агы  аталған,  омірден  озьіп  кеткені  бар,  арамызда 
жүргені  бар  есімдердің  қай-кайсысы  да  бірін-бірі  қайталамайтын,  бірін-бірі  жаца  кырларымен,  тосыи 
сырларымен толықтыра түсетін қазіргі поэзпяның оркеп жайған алып бүтагы десек созіміз шыпдықтан алыс 
кетпейді. Сол себепті бүл мақалада Жарасқан өлеңдерінің кейбір қырлары мен олардың бірін-бірі бағалауыңа 
коңіл аударын отырмыз, 
Жарасқан ақын онердегі алгашқы сүрлеуіи балалық шағымен байланыстырады. Ол ксремет қызық та 
емес,  санага  айықпас  дак  салатындай  да  ащы  емес.  Класс  ішіядегі  сәбилсрдің  кэпігі  қылықтары,  акеүйек 
ойнау,  алгашқы  махаббат,  оның  жалынды  сезімін  сагыну,  туган  ауыл  түтінін  ансау  -  ақынның  ессю 
жылдарында  жапын  аялаған  сарындар.  Кейде  лирикалық  қаһарман-автор  кейіиғі  кезевдегі,  қаладағы 
булдіршіндердің  еркін  тіршілігіне  қарап,  согыстан  соңғы  үргіақтың  бал  дәуреніпе  аяушылық  біядіреді. 
(«Аяймын бала кезімді») 
Жатқызды қыртыс, қырымды 
Жылжыған жьгадар отектеп... 
Мектепке түңғыш ұлымды 
Келемін үпсіз жетектеп. 
Салқыны күздің согады 
Ойлантпас қалай ол сені. 
Жанымда томпаң қағады. 
Жапьшньің күйттай бөлшегі. 
Бұл куйді көріп түсінде, 
Асыға күтксн аз ба адам. 
Шаг гығым да бар ішімдс, 
Тәтті мұң да бар аздаған. 
Бүл  өлең  жолдарында  балалығын  қимай  жүріп,  арман-қиялымеіі,  жырымсн  есейіп,  әке  болған 
Жарасқағшың кеңіл оуені айқын бейнеленеді, Осы ой-сезім «Портфель» елеңінде өзіндік дүниетаным, одемі 
иақышпеи гереңдетіле түскен. «Емірендім сол сзт, егілдім, сезінсін қайдан сотқарың; алғашқы жүгін өмірдің 
арқалап  бара  жатқанын»,-  деп  олец  сырлы  толқыныспен  аяқталады.  Бүл  -  ақьшның  баласын  мектепке 
жегектеп  әкеле  жатқан  сәттегі  ой-толғанысы.  Жарасқан  өмірдің  осы  бір  сәтінен  улкен  философиялық  ой 
түйеді. Оқигалық сурет - бала мен әкенің мектепке бара жатқамдығы. Лирикалық сурет -алмлғайып дүниенің 
өз кезігімен кез алдында, қас-қағым-сэтте етуі, жан дүниесінің тебіренісі. Арындаған ағынға тосқауыл болар 
бәгет коп. Әке оны айқын елестетсе, бала көңілі ашық аспандай. Ойында ештеңе жоқ. Осы мезетте әкесінен 
жақын досы жоқ,. Өмір гек екеуінің жанында ғапа айналып 

Абай атындагы ҚазҮПУ-дыңХАБАРШЫСЫ, "Филология гылымдары” сериясы, М3 (33), 2010ж. 
 
 
түргандай.  Баласы  үшін  мән-мағынасы  белгісіздеу  сырлы  сэтті  ақын-әке  осылайша  әдсмі  жыр 
өрнегіне айналдырған. 
«Найзағайлы жаз» атгьг жыр  жинагындагы өлеңдерінен ақынның мөлдір, шыншыл сезімі танылады. 
Жиырмаға толмаган уычдай жас шағыпда Жарасқан ақыи: «Арызым Gap, Табигат айтар менің: Нар үлдарын 
еліме қайтар менің... Қантар менің еліме нар ұлдары  - Қайтар қайталанбайтын дарындарын!» деп азаматтық 
үнімен  оқырманын  елең  еткізеді.  Жанарын  жас  буып,  қобыздай  күңірсніп,  үлтымыздьщ  рухави  кошін  өрге 
сүйрсген  Абай,  Мүхгар.  Қасым  сынды  біртурар  перзснтіерін  іздейді.  «Ақын  кетіп  барады»,  «Ақын  сыры», 
«Абайға  наз  немесе  теңеулер  туралы»,  «Рембоға»,  «Жазушы  мен  ақын»,  «Бссінші  қиял»,  «Ой  орамында», 
«Ақырғы  өлең»,  тэрізді  туындыларында  Жарасқан  шыгармашылық  өнердің  қиындығы  мен  куакышы, 
жауашсершіліп жайлы толғанады. 
Ақын кетіп барады көшеменен, 
екпінінен бір дауыл еседі ерен... 
Жанарында найзағай семсер сілтеп, 
Кеудесінде кара бүлт кешеді олең! 
Мүқағали  Мақатаёвқа  арналған  олеңде  эпикалық  стиль  сезім  драматизмімен  шебер  үштасып, 
шешендІк  сүрау  түрімен  өрнектеледі.  Ақын  жаны  кейіпкермен  мұидас.  өзіпіц  рухани  жан  дүниесіне  оргақ 
омірдсгі  алдан  шығып  жагатьш  күйбсц  тіршілікті  жырга  қосады.  Осындай  көңіл-күй  дауылын  талантгы 
ақындардың  бастан  кешіруі  хақ..  Ақиық  ақыига  арналып  қаншама  олепдер  жазылғанмец  Жарасқанның 
Муқағали әломін түсінуі, багалауы ешкімге үқсамайтындығымен ерскшслснеді. 
Ж.Әбдіраштің өлеңдсрі туралы ақын Т.Медетбек былай дейді: «Оның өлеңдерінен селкеу турған бір 
сойлсмді,  бос  тұрған  бір  созді  таба  алмайеыз»,-  дейді  ақынның  шеберлігіне  риза  болып.  «Жарасқан  қазақ 
ақындарьшың  ешқайсысына  үқсамай  жазатын  үлкен  талапг.  Тіпті,  ол  адам  баласының  бәріне  тон  махаббат 
сезІмін де ешкімге ұқсамай жырлайды екён. 
О, махаббат, сегіз әріп, бір арман! 
Ол бір арман, қырық қыздан құралған! 
Мұңды жырсың- Тебіренсем, толғасам, 
Бір қыз болып жолығасын сен қашан? 
Нсмесе: 
Мен сенің бар екеніңе сенгенмін, 
Күзгі гулді балқып кұшпағаным да 
Сондықтан 
Мен сенің бар екеніңе сенгенмін, 
ТІЗГІНІМДІ
 тартып 
устағаным да сондықтан! 
Мен сенің бар екеніңе сенгенмін , 
үй көрмей бажайдак боп 
жүргенім де сондыктан! 
Мен сенін, бар екеніце сенгенмін, 
Үйленбей бойдақ, 
Жүргенім де сондыктан! 
Махаббаттың  қүдіретгіяігін  дэл  осылай  Жарасқан  ақын  ғана  жеткізе  алса  керек»,-дейді  сыншы 
АмангелдІ Кеңшілікұлы. 
Белгілі  сықақшы  ақын  К.Әмірбек  Ж.Әбдірашевке  курмстін  білдіре  отырып,  мыпандай  қызгылықты 
жайды  еске  алады,  Бірде  Әбдіраштың  Жарасқаны  50  жылдық  мерейтойын  Республика  сарай-  ында  әткізіп 
жатгы.  «Әпсгсне,  озімнің  сатирик  екенімді  үмытып  кетіппін-ау»  деп  қүттықтаушылар  тізіміне  аяқ  астынан 
Копсн  досын  кірі  ізеді.  Кепен  болса  көп  көрерменнің  бірі  болып  дайындықсыз  келген  сксн.  Той  жақсы 
басталды,  Жарасқан  ақыниың  сөзінс  жазылған  ойгілі  лидер,  теңіздей  толқыган  поэзия  бірінен  соң  бірі 
кезектесіп  айтылып  жатты.  Әркім  өз  сыйлыплн.  тарту-таралғысын  берудс.  Асанзлі  Әшімов  «Қыз  Жібек» 
фильмінде қолданылған қастерлі жэдігер - Бексжанның садагын сыйлады. Соларды керіп жүрегі шайлыққан 
Кепсн: «Аяулы досқа менің тартуым пе болмақ?» деп қобалжып, ак,ыры. табады! Сол арада, бас-аягы он-он 
бсс минут ішінде эдемі әзіл өлсң жазыи шыққап. 
 
 
 
 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», JYe 3 (33), 2010 г. 
 
 
Жан дос Жарасқаниан аяр түгім жоқ. 
Вірақ үй сыйлайьш десем. үйің бар. 
«Волга», «Жигули», «Москвич», 
«Запорожец» те сыйлар едім... 
Бірақ... 
Жарасқан-ау, сен ертерек шошынба, 
Мұндай сыйлық сыйлай алмас досың да. 
Автомобиль тез тозады, 
'Гозбайтын 
«Авторучка»  экеп  түрмын  осында!-  ден  сықақшы  інісі  Көпен  жол 
тауып  кетеді.  Республика  сарайындағы  мындаған  көрсрмен  сонда  ақынныц  гапқырлығына  қошеметтеп  қол 
сокқан  екен.  «Ең  үлкен  сыйлық  еснікі  болды,  Копен,  қаламгерге  қаламнан  артық  не  керек!»  дсп  разылық 
танытыпты сол кеште жыр тұмасы Түманбай Молдағалиев. Осы бір шағын сырдан біз Жарасқан Эбдірашевтің 
ақындық  ортасының  бейнесін  таныгандай  боламыз.  Поэзияны  биікке  қою,  бірегей  дарын  алдыңда  бас  ию, 
табан асты өлең шығарып, тапқырлық таныту, бабалар поэзиясының қуатын бойына сіңіре отырып, өзгелергс 
сол қуатты поэзияның жасын сырын ұгындыру байқалады. 
Соңгы  жыр  жинагының  атын  Жарасқан  ақын  «Қүлпытас»  деп  қойды,  Жарық  дүниеге  дегсн 
іңкәрлІкпен өрілгеи жырларында ол әдебиетке енді келген кездегі қайсар мінезінен танган жоқ. Бүл жөнінде 
акын  Т.Медетбек  былай  дсйді:  «Жарасқанның  бүкіл  болмыс-бітімі  асқақ  Рухтан  түратын...  Арыстарымыз 
туралы өлеңдердің ішіпен сіз бордай езіліп, салы суга кстіп түрған күйректікті де, кабырғасы қақырап сөгіліп, 
ұнжыргасы  түсіп,  едсесін  көтерс  алмай  бүк  гүсіп  отырып  калган  зарлы  жоқтауды  да  кездестірмейсіз.  Қайта 
арыстарымыздыц  бойындағы  қайтпас  қайсарлық,  тайсалмас  табандылық,  бекіпістей  беріктік,  ажал  аузында 
турса  да  кеудесін  керіп  қарайтын  асқақтық,  токкәппар  өрлік,  биік  орелілік,  кесек  ірілік  Жарасқан  қаламына 
тзн куатпен жырланады». Жарасқандай біртурар акынның казақ поэзиясында ешкімге ұқсамаетай орны дара 
екені де шындық. Бүл туралы ол озі былай деп толғанады: 
Тыңда менің жүрегімдІ ақылдым, 
Журегімнің садагасы соз деген... 
Мен өмірге бір-ақ келген ақынмын, 
Неге мені теңейсің ссн өзгемен! 
Бүя сырымды қашап сенен бүгішпн, 
Біле-білсен біреуге үқсап жүру сын. 
Меи өмірге бір-ақ келген жіптпін, 
Сен өмірге бір-ақ келген сүлүсың! 
«Жарасқан  -  болмысынан  ақылды  қазақ.  Men  «ақылды»  деген  сөзді  эдейі  айтып  отырмын.  Жалпы, 
әдебиетшіге «ақьиіды» деген сөзді коп айтпайды. Әдебиетшілеріе кебіне «қабілетті», «дарыпды», «талантты» 
деген  создерді  айтады...  Ксз  келген  уақытта  Жарасқанның  кітаптарын  қайталап  оқымай-ақ,  ол  туралы  пікір 
айта  аламын...  Ол  жазса,  қолынан  келгеншс,  мәңгілікке,  қайта  айналып  соқпайтындай  етіп  жазуға  әрекет 
етеді»,-дейді Қадыр Мырза Әлі. Шындығында, Жарасқан Әбдірашев қазақ поэзиясының үлкеи ақыны. Оның 
шығармашылығы арнайы зертгеуді қажет етеді. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.
 
Шапаев  Т.  Алыс.  пен  жақынньің  арасы  (80-ші  жылдардагы  қазақ  пирикасына  цатысты  ксйбір 
ошар) Уақыт жэне қстамгер. 12-кітап. Әдебисын. - Алматы: Жазушы, 1986. -2640. 
2.
 
«Қазақстан». ¥лттьщ энциклопедия. 1 том. -Алматы: Қа:шқстан энциклопедиясы,1998. 
3.
 
Әбдіраштың Жарасқаны. Көңіл көкпары,-Алматы: Анатілі, 1998. 
4.
 
ӘбдіраштыңЖарасқаны. «Құлпытас немесе фзииден биқтадейін...... - Алматы: Атамүра, 
2001. 
5.
 
Кеңшілікүлы Амангелді, Рухтар мэңгі жасаііды // Қазак, әдебиеті. - 2008. -А°9. - 29 ақпан. 
Резюме 
В  данной  статье  всесторонне  рассматривается  художественная  грань  лирики  Ж.Абдирашева  и  ее 
место в казахской литературе

Абай атьіндагы ҚазҮГІУ-дың ХАКАРШЫСЫ,
 
“Филология гыльшдары
” 
сериясы, Ли 3 (33), 2010 ж. 
 
 
ЗЛҢ ТЕРМИНДЕРІН АУДАРУ ТӘСІЛДЕРІ  
Бакгыгул Ашегова - 
Абай атындағы Қаз¥ПУ-дың агылшын miлi, кафедрасының оқытушысы 
Заң саласындагы аударма дегеніміз - заң қүжаттарын аудару дсген соз. Аударманың киындыгы онын 
белгілі  бір  мемлекеттіц  мэдени  салтына  тікелей  байланысты  болуында.Тек  заң  терминолоі  иясын  түсінетін 
косіби аудармашы гана завдық құжачтар мен гылыми эдебиетгі сауатты түрде аудара алады.Ау- дармашы заң 
тсрминдерін жақсы меңгеруі керек. 
Заң терминдерін аударуда төмендегі ережелерді есте ұстаған абзал: 
-
 
Алдымен техникалық қиындықтар меи тілдің линівистпкалық нюанстары мен колемін жіті сараптап 
апган жөп. 
-
 
Заң терминдері аудармашыларың сөздік қоры өте бай болуы керек. 
-
 
Біліксіз  аудармашы  бүкіл  күжаггы  бүлдіруі  мүмкін.Осыны  естен  шыгармай,  чек  кәсіби 
аудармашылардың көмегіне гапажүгінген жөн, 
-
 
Заң  гермиколопіясынан  басқа  аудармашы,  мәдени  жэне  лингвистикалық  терминологкяны  да  білуі 
керек. 
-
 
Сапалы  аудармаға  қол  жеткізу  үшін  тек  қүқықтық  сөздіктерді  пайдаланып  қапа  қоймай,  негізгі 
пзннен хабары болуы тиіс. 
-
 
Сөздердің с-өздік мағынадарын дұрыс пайдалана білгепі жөн. 
-
 
Терминологиядан  бөлек,  негізгі  тілдің  ерекшеліктеріпе  де  жіті  шн  бсруі  керек.  Кнп  жаідандатіл 
мәдсни салттарға негізделеді. Сочдыкіан негізгі гілдің тілдік қүрылысын дұрыс қүрастырып, аударатын тілде 
дүрыс корсете білу керек. 
-
 
Заидық  қүжаттардың  сапасын  барынша  тсксеріп,  соңғы  н.үсқапы  сот  иро-цеетерінде  қолдануға 
болатындығына кез жеткізу керек. 
Қазіргі танда заң термипдерін аудару герминтану саласының ең көкейтесті мәеелелерінің бірі.Әсіресе. 
зац  ұгымдары  баламаларының  жоқтыгы  жиі  коте-ріледі.  Нақты  балама  табылмагап  жағдайда,  Арнтц 
«лексикалық экспансия» тәсілін пайдалануды үсынады. Яғни, аударатын тілден аударылатын тілдің қүкықтык 
жүйесіне мағыналық жағынан сәйкес создерді іздеу. Егер аударып отырған тіліңізде қандай да бір терминнің 
баламасы  болмаса  исмссс  жартькпай  сэііісес  баламалар  ғана  болған  жагдайда,  неміс  галымы  Штольц 
мынатәсілдерді үсынады: 
A.
 
« Ортақ минимум» тәсілі: 
B.
 
Сөздердің аударатын тілге бейімделуі. «Ортақ минимум» гэеілІ 
терминологиялық  сөз  тіркесіне  жак.ын  үғымды  анықтауды  пегізге  алады.  Сандрини  мүны  «жалқы 
аударма стратегиясьі жэне ортақ бейтарап миниму-мын табу» тэсілі деп атаған. Осындай тың тұжырымдарды 
қолдану  арқылы  «ойдан  сез  ойлап  тауып,  ешкімге  түсініксіз  сөздерді  қолданысқа  енгізудің»  алдьгн  алуға 
болады. 
Ал Де Гроот заң терминдерін аударудың мынадай жолдарын үхынады: 
/.Создерді аудармай. дол сол қалпында тілге енгізу немесе калька 
І.Дескриичивчі балама 
3.
 
Неологизм /жаңа сөздер/ 
1.
 
Со іді дэл сол қалпында тілге енгау ншесе калька 
Сөзді дэл сол қалпында ччлге енгізу дегеніміз созді аудармай, чек тілдің кейбір ерекшеліктерін сактай 
отырын  (ол  айтылуы,  жазылуьша  әріптік  озге-рістер  енгізе  отырып)  термннді  қолданыека  енгізу.  Көптеген 
ағылшын сөз-дері француз, неміс тілдерінен. санскриттен тікелей қабылданып алынған. Мүндай сөздер біздің 
тілдік қолданыста да жиі кездеседі. Ал калька тура аударма, яғни, сөздін ччкелей аудармасы. Калька сөздерді 
кобіне  халыкара-лық  жоне  жекелсген  салалардан  кездестіруге  болады.  Калька  сөздер  кобіне  гылым  мен 
гористпрудснцияда қолданылатындық-ган мағынасы қарапайым жүртка түсіпікгі болмауы мүмкін. 
Әдетте. тек агылшын, неміс, латын, орыс тілі сияқты кең таралған тілдерден алынған сөздер гана дәл 
еол  қалпында  баска  тілдерғе  енгізіледі.  Ал  баска  тілдерден  алынған  терминдерді  аударуда  көбіне  калька 
қолданылады. Бірақ, орыс тіліне аударганда немесе орыс тілінен басқа тілге аударғанда, дәл сол еияқты қазақ 
тіліне аударганда бүл екі тәсіл де косымша түсінікті, қосымша аударманы қажет етеді. 
 
 
 
 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», JYe 3 (33), 2010 г. 
 
 
2.
 
Дескриптивті балама немесе сипаттамалы аударма 
Сипаттау,  суреттсу  терминологиялық  сәйкессіздіктің  алдын  алудың  ең  ұтымды  тәсілдсріиің  бірі. 
Муның бір қолайсыз тұсь( - сипаттау тым ұзақ орі күрделі болуы мүмкін. 
3.
 
Неологиш 
Дс  Гроот  «неологизм  деп  аударатын  тілдің  «қүқыктық  жүйеде  қолданылмаған  немесе  бұдан  былай 
йэлданылмайтын»  сөздері  мен  сөз  тіркестеріи  айтады.Яғни,  аталмыш  қүқықтық  жүйенін  термииологиясына 
жатпайтын кез келгсн ұгым.Бул жагдайда Де Гроот ең бастысы исологизмді қолданысқа енгізбес бүрын, оның 
дәл осы тілдс басқа үғымда қолданылмайтындыгына коз жеткізіп алу керектігін, және ол ұғымның астарында 
кандай  мағына  жатқандығы  заңгерлсрге  түсінікті  болуын  қадағалауды  ескертеді.Сондықтан  тілге 
нсологизмдерді  сол  елде  қолда-нылатын  құкықтық  жүйеге  сүйене  отырып  енгізген  дүрыс  және  де  тілдің 
қүқықтық жүйесі тарихынан да хабардар болуы қажет. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.
 
Лекерова  B.C.  Шетел  тілдерін  оқыту  жэне  заң  терминдерін  аудару  мәселесі/'/Право  и 
государство. - 2000. ■ 365 б. 
2.
 
«Аудармага арқа сүту алысқа апармайды»// Егемен Қазақстан. - 2006. - 7 наурыз. 
Резюме 
В этой статье рассматриваются особенности и  проблемы  перевода  юридических  терминов и даются 
рекомендации по их переводу. 
Summary 
This article deals with the problems and main peculiarities in translating the juridical terms. It considers the 
ways and methods of translation. 
ӘБУ-Л-ФАРАДЖ ӘЛ-ИСФАХАНИДІҢ «МӘДЖНУНУ ЛӘЙЛӘ» 
ПОВЕСІНДЕГІ НЕГІЗГІ ОБРАЗДАР 
Ә.О.Арғынбекова - 
Л.Н. Гумилев атындагы Е¥У шығыстану кафедрасының ага оқытушысы 
Х-шы  ғасырға  дейінгі  белгілі  араб  гюэзиясы  меп  ацыздары  «Әндер  кітабы»  («Китаб  әл-ағани») 
антолоі иясында жинақталған. Жиырмадан артык томнан тұратьш антология авторы белгілі араб эдебиетшісі, 
ақын,  генеалог,  музыкант  Обу-л-Фарадж  ол-Исфахани  ецбсгіндс  заманында  белгілі  араб  олендері  мен 
аңыздарды. олардың шығу тарихы туралы мағлүмаггарды мүқият жннастырып жачган. Аталмыш еңбектіц Н-
ші томында Ләйлә үшін есінен адасқан ақын Мәжнүн гуралы аңыз берілген. 
Әл-Исфахани  еңбегінде  Бәну  ‘Амир  гайпасы  шейхының  үлы  Мәжнун  сүлу,  изгілікті  жігіт.  Мзтін 
бойынша Мэжнүн образы «Әйеядерге оның сүлулыгы мен коса ізгіліктіліі і қапы үнады» [1, 12] немесе «Ол ең 
сүлу,  инабатты.  Араб  поэзиясын  ец  жақсы  білетін  еді,  әңпмеде  одан  өткеп  зңгімеші  жоқ»  [2,  15]  ден 
сипаттапады,  Әке  өліміне  қагты  қайғырадьі,  сондай-ақ  Мэжнун  махаббаты  берік,  ссзімі  пәк.  Қыз  экесінің 
қүдалықты  қабылдамай қойғаны  хабарын естігеннен кейін Мәжнүн үлкен қайғыга душар болады. Туыстары 
Мэжнунді  жүбату  максатында  тайнаның  конілі  қалаған  қызына  үйленуін  сурайды  «Оның  Ләйләдән  басқа 
ешкімге көцілі аумады. «Ләйлэ» деп сандырақтауын қоймады. Бойын қайғы мен мүң биледі, махаббат сезімін 
баса  алмады»  [3,  22].  Мэжнүн-  махаббат  жолында  азап  шегуші,  махаббат  сезімінің  бойын  билеп  шіғаны 
соншама өмірдегі барлық нәрсе ол үшін маңыздьільнын жояды.  «Тагдырда мен ол үшін жаратылмағанмын» 
[4, 70] дегі тағдырына мойынсунған. Лцыздагы ақын сезімІнің динамикалы дамуы жоқ. Жүрегін қайғы-муңға 
беріп  қойып,  озінін  пассивті  жагдайында  қала  береді,  еш  әрекст,  қандай  да  болсьш  гашыгыммсн  қосылмын 
дсп белсенді іс-әрекет жасамайды, жүрегіндегі ғашықтық сезім азагітарын сақтай бередІ. Бірақ осы азаптарды 
кетеру  үшін  де  коп  күіи  керек  екенін  мойындау  қажет.  Мэжнүн  ауырып  жаткан  кезінде  Ләйләға  «Сен  ғана 
ауруымның дауасысың, емісің. Менің олімім де, өмірім де тек сеніц колыңда» [5, 65]. 
 
 
 
 

Абай атындагы Қаз ¥ПУ-дың ХАБАРШЫСЫ, “Филология гылымдары ” сериясы, № 3 (33), 2010 ж. 
 
 
Аңыздагы Мэжнун бейнесі- ессіз ғашық ақын «...киімдері алба-жұлба, тек Лэйлә есімін есіігеи кездс 
ғана  бір  снздеи  жаңылмай  ссті  адамдай  сөйлессді,  махаббат  тақырыбына  шыгарылған  өлецдерге  тақпактап 
жауап  береді.  Намаз  окымайды,  ол  жайында  сауалға  да  еш  тіл  қатып  жауап  бермейді»  [6,  16].  «Оған  жас 
жігіттер  келіп  Лэйлэ  жөнінде  әцгіме  айтып,  өлеңдер  оқиды.  Мәжнум  оларға  көкейге  қонатындай  жауап 
береді»[7, 17]. Иманы  берік әрбір адамга уэжіп болып табылатын намаз оқуды Мәжнүннің тастап кетуі үлт. 
мүсылман санасында тек сссіз ғана  жасайтыи ақылға  қонбайтын іс. Бұл фактіні бсре  отырып аңьгз Мәжиун 
образының  сссіздігіи  қоюландыра  түсстін  сиякты.  Оған  тагы  да  бір  мысал  ретінде  Мәжнүннің  қасиетті 
Меккеге  қажылық  сапарын  кетейік:  «Сол  кезде  одан  ес  кетті,  барлыгын  шатастыра  бастады,  өзін-өзі  ұстай 
алмады.  Далада  тагы  аңдармен  бірге  жүрді,  шөптермен  қоректепді,  суаітан  қаракүйрықтармен  су  ішті.Үстін 
шапі басып кетті, ацдар огаң үйрсніп кеткені соншама, одан үркігі қаиіпайтын болды» [8, 22], 
Хроникалы  түрде  берілмеген  аңыз  сюжеттерінде  Мәжнүн  қайта-қайта  азап  иіегеді,  өзі  махаббат 
азабының  кайнар кәзіне  айналады.  Ғашығынсыз  өмір сүргенше  өлгені артық. Билеушінің өзін сотсыз  өлтіре 
беруге  болатындығы  жөніндегі  әмірді  «...олім  маған  жагымдырақ.  О,  олар  мені  өлтірсе  екен!»  [9,  26]  ден 
армандайды. 
Мэжнүн замандастарын тамсандыратын әдемі өлецдердің авторы. Ақын поэзиясында жалғыз гашығы, 
оның әсем көргсі, көңілінің ынтығы айтьшадьі. ¥лы махаббат сезіміне толықтай берілген Мэжнүн қандай да 
болмасын сынақ пен қүрбандыққа даяр. Мәжнүи поэзиисына әйелжандылық тэн емес. тек биік махаббат сезімі 
лебі бар. Акын махаббаі ы иәк, ойы таза. Дегенмен де аңыздың 24-ші бетінде «Можнүннің Лойлә куйеуінен 
Лэйлэмен жақындыгы жайьшда сүрауы» дсп аталатык бөлімде елец жолдары бар: 
Өтіиёмін, шыныңды айтшы, 
Ган сәресінде Лэйләні кұштың ба? 
Дымқыл аузынан өбтің бе? 
Бұйра шашы жайқалды ма? 
Айтшы, сен оның деміндсгі сездің бе? 
Бал. алоэ, мускус және шафран мен сандалдың иісін. 
Ёүл жөнікде академик И.Ю.Крачковскийдің сөзІн келтіре ке'іу кажет: «Объяснить это можно двояко: 
или  в  ранней  версии  повести  образ  исторического  живого  Маджнуна  еще  не  очищен  от  тех  черт,  которые 
впоследствии  были  признаны  чуждыми  для  него,  или  в  ней  слились  рассказы  о  нескольких  Меджнунах,  о 
которых говорят арабы» [10, 613]. 
Аңызда Мэжнуннің әзі әмір сүрген қогаммен, қоғамды билеген  қагидалармен  күресі айқын сезіледі. 
Мэжнүн  махаббаты  еш  ақылга  қонбайтын  махаббат,  өне  түгіл  оз  ата-анасы  баласыныц  сссіз  махаббатын 
түсінбейді. Адамдардан түсіиушілік тапнаған Мәжнүн тагы аңдармен жэне қүсгармен достасып кетеді, ссбебі 
Мэжпуи  иеидешіліктсн  ада,  рухы  қарапайъш  адамдардан  биік.  Мәжнүн  сезімін  Яі^бьшсыз  қалган  махаббат 
символы көгершін, бақьпты күндерінің куәсі болған әт-Тәубэд тауы түсінеді. Сол бақытгы күндері, сүйіктісі 
Ләйлә бейнесі оиы жұбатады. 
Мәжнүн өлеңдерінде Ләйлә бейнесі пәктік пен махаббат символы ретінде берілгсн. Дүниедегі барлық 
әдемілік пен тазалық тек Ләйлэ гапа, Ләйләсіз еш омір жоқ, Ақын қайтее де гашығына қол жеткізуі керек, тек 
сонда гана бақытты болмақ. Былайша айтқанда Мэжнүн үшін Ләйләсіз өткен өмір- тул омір. Мэжнүннің әкесі 
туыстармеи  қүда  түсе  барганда  қыз  экесі  келісімін  бермейді.  Бүл  хабарды  естігеп  Мәжнүннщ  есі  ауатыны 
жоніндс жоғарыда айтылган. Аңыздың бірнеше жерінде гашықтық дсрті бойын жайлаған Мэжнүн Ләйлә есімі 
аталганда  есі  ауып  қүлап  қалады,  тек  Ләйлоға  шығарған  өлеңдері  оқылганда  ғапа  жауап  қайтарады.  Әбу  л-
Фарадж  әл-Исфаханидің  «Моджнуну  Лэйлә»  аңызының  «Мэжнүн  әкесінің  үлының  Лойләға  гашық  болу 
хикзясы  жөнінде»  агты  бөлімде  «Үстіне  еш  киім  кимейді,  кигсн  киімінің  барлығын  жыртып  тастайды, 
жалаңаш  жүреді,  топырақпен  ойнайды,  маңайына  сүйектер  жинап  алады.  Есіне  Ләйлэ  түс-кеиде  есін  жиын, 
ғашыгына  арнап  олең  шығарады.  Неге  намазды  тастап  кеттің  деген  сауалга  бір  дыбыс  шығарып  жауап 
бермейді...»  [11,  16]  деп  жазылған.  Аңызда  ақынныц  Ләйләға  шығарғаи  өлендері  келгеннсн  кейін  көбіне 
Мэжнүн «сақата мұгашшиан» немесе «фақада нәфсәһу» , яғни «есінен танып күлады» нсмесе «есІнен танды» 
деп жазылған. 
Мэжнүн  Ләйләні  қараңғы  түндегі  жарыққа  тсңейді  «Менің  жарығым,  онсыз  дүние  қараңгы 
түнектей,..,  »  [12.  51],  «Нэзік  иілімді  мойны  бар...»  [13,  47],  «Сенен  өткен  жаралған  жоқ...»  [14.  61], 
«Қозгалғанда шашынан амбра  мен базиликтің  хош  исі  шыгып гүрады» [15, 81],  «Күндей, шуагы  жақын, өзі 
алыс...» [16, 65], «Бүйра шаш бүрымын қызгылт тусті баумен қоса өріп...» [17, 81], «Жасанды жалған
 
 

ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Филологические науки», М 3 (33), 2010 г. 
 
 
—   -    
 
41
   
 
-  
 
   
 
 
 
 
емес әппақ өзі...» және  де  «Коз шағылыстырагындай оппақ, түнгі суык қанатгарының ішіндегі айдай...» [18, 
83] дсп сипаттайды. Кейбір өлецдерінде оған ’Умм Мәлик лақап атын қолданады. Ол туралы аңызда «Лэйләга 
’Умм Мэлик лақап атын қою турасында» агты болімнің бар екснін білеміз: «Магаи Ибн әл- Мэрзубан айтты: 
’Әбу  'Убайдадаи  естігенін‘Али  бин  әл-Муғира  әл-‘Әсрами  Мухаммад  бин  зл-Хасан  бин  Динар  эл-’Ахуал 
айтты:  Мэжнүн  Бзну  ‘Лмирдің  сүйген  ғашығы  Ләйлә  бинт  Маһди  бин  Са'д  бип  Маһди  [бин  Раби‘э-осылай 
берілген- Э.А.] бин эл-Хариш, оныц лақагі аты 'Умм Мәлик. Ол туралы Мәжнүн өзінің бәйтінде былай деген: 
Алланың мекені жақын сияқты, о, ’Умм Мэлик, (бүрын)  кең болган  дүние  мек үшін тарылуда» [19, 
39,40]. Аңызда Мэжнүн өлецдерінде бүл жағдай бірнеше рет кездеседі. 
Жалпы,  қояымыздағы  «Мдджнун  Лзйло»  нүсқасында  Лэйләнің  образы  екі  жакты  образ  деуге 
болады.Аңыздың  44-ші  бетінде  «Онын  Ләйлзға  дсгсн  махаббаты  туралы  Раббах  эл-‘Амирййдіц  айтуы»  деп 
аталатын бөлім бар, онда жаңама  дерекшілер Раббач ибн Хабиб әл-‘Амириден Ибн Дэ’б одан  Абд ол-  Азиз 
бин  Салихтен  Абдалла  бин  ’Әбу  Са'дтан  Ибн  Әл-Мэрзубан  негізгі  дсрешіпер  болып  іабылатын  автордың 
ағасы мсн Мухаммад бин Хабибке айтыпты, олар оз кезегінде эл-Исфаханиге келесі мағлүматтарды жеткізген; 
«Лойлэ  Вэну  зл-Хариш  тайпасынан  Мзһди  бин  Са'ид  бин  Маһди  бин  Раби‘а  бин  ал-Хариштің  қызы...  әйсл 
затыиың  ең  әдемісі,  әсемі,  назды,  эдспті  жэне  шырайлысы».  Келесі  маілүматтарда  Ләйлә  «Осы  кезге  дейін 
көзім  кормеген  жарты  айдай  сүлу»  [20,  87].  Аталмыш  еңбектің  88-  іпі  бстінде  Мэжнүн  әкееінің  Ләйләні 
«...үлымныц армандауыиа да келмейтін» деп багасын түсіре сипаттаған сөздсрі берілгсн. Аныз мэтін оқыганда 
бір  жерде  Ләйлә  қозылар  мен  боталарды  багып  жүрген  қарапайым  бәдоуи  қызы  болса,  81-ші  беттегі 
маглүматтарга сүйенсек Лэйлә қаланың назды ерке қызы. Оған келееі өлең жолдарын мысалга келтіре кетейік: 
Амнрйттік Лэйлэ олардьтң артынан кербездене жүрді, 
Бүйра шаш бұрымын қызғылттүсті баумен коса әріп, 
Әсем шашынан тарақты жүртізгенде, 
Қозғалғанда шашынан амбра мен базилнктің хош исі шығып түрады [21, 81]. 
Жалпы.  аңыздағы  Ләйлэпіц  образьш  белсенді  емес  деугс  болэды.  Аңыз  мазмүньша  көз  жүгіртсек, 
Ләйләні  тек  бірнеше  гапа  эиизодга  көреміз:  Лэйлэ  Мәжнүннен  махаббат  сезімін  жаеыруды  сүрайды;  Лэйлз 
Мәжнүнге  ксздссу  жөніиде  бергеи  уәдесіп  бұзады;  май,  от  шишасы  эпизодтары;  ауру  Мәжнүнге  анасыиыц 
өтініші бойынша келуі; Можнүн мен Лэйлә делдал арқылы банлапыс үетауы. Осы эпизодтардағы Лэйлэнің өз 
махаббаты  үшін  күреспей,  сырі  кнзден  қорқып  сезімің  жасыруы,  Мәжнүнго  отінішін  олсң  арқылы  гаиа 
білдіруі, Мэжнуннің жағдайын есіткеннен кейін ғашығына арнан өлең шыгаруы, делдал арқылы гашыгымен 
байланыс  ұстауы  Лзйло  образының  аңыздагы  массивті  образ  ексндігін  дэлелдей  түскендей.  Ләйлзнің. 
маңайындагы оқшалардың дамуын,  жалиы  Лэйләнің хал-ахуалын Мэжнүи олеңдері арқылы біліп отырамыз, 
Ләйлз аңыздыц соңында оқиғаның даму сюжетінен түсігі калады. Аңыздың түйіні Мэжнүннщ өлімінен кейіи 
қыз  әкесінің  окінішімен  бітеді  де,  Ләйләніц  жағдайы,  аргы  гағдыры  гуралы  еш  маглүматтар  берілмеген. 
Дегенмсн  аңыздың  72-ші  бстінде  мынандай  жайттар  соз  болады:  «Хағшд  бин  Хамал  ‘амириттіктсрден 
естігенін  айтады:  Лэйлэнін  окесі  мен  күйеуі  Меккоге  санар  шегіп  кеткен  ксзінде  Лэйлә  Мәжнүнге  күтуші 
қызды жіберіп шақыртады. Мәжнүн таң ата Ләйләнің үйінсн шығады...Бүл Мәжнүгиіің Лэйлэні көрген соңғы 
түні болды. Мэжнүн осыдан кейін Лойлэга арнап олең шығарды...». 
Ләйләнін  емір  сүрген  элеуметтік  ортада  әйслдін  махаббаты  заңға  сай  келмейтін  қылмыс  болып 
табылады.  Аңызда  Ләйлэ  образына  көп  коңіл  болінбеген.  Оның  қызметі  Мэжнүн  олеңдеріне  рух  беру  гана 
сияқты  сезім  қалдырады.  Ләйләнің  оз  ырқы,  жеке  дербес  лікірі  жоқ.  Ләйлә-  заманы  тудырған  қағидалар 
жиынтығынаың  қүлы  іспеттес,  сонымен  қатар  Лэйлэ  махаббатының  да  қүлы.  Лэйлэнің  жүрегінде  ата-ана 
алдындағы борыш пен Мэжнүнге деген махаббаты арасындағы күрес тынымсыз жүріп жатады: 
Кейде жүрегімдегі махаббат әмір береді: 
Түр, қүр секілді мына қарға мен кезқұйрықтардан қаш! 
Кейде жақсы ат пен үят айтады: 
Жайыңа кел, сұңқар әркез қүрдан мықты. 
Ләйлэ  оз  тағдырын  озгертуде  еш  әрскет  жасамайды,  тағдыры  өзіые  күн  ілгері  белі  ілі,  гағдырдың 
ырқына әбден кеніп алған кейпі бар. 
Көркем  шығармадағы  Лзйлзнің  образына  түйін  жасау  үшін  сол  дэуірдегі  туған  лиро-эпикалық  шыі 
армалар мазмұны негізінен төмендеғідей болып келеді:
а) Кейіпкерлердің шыгу тегі; 
ә) Махаббаттың басталуы; 
б) Ақынның қызға қүда түсуі; Қыздың озге адамға тұрмысқа шыгуы (немесе тұрмысқа берілуі); 
е) Ақынкың гашыгыиа деген махаббатьгның үлгаюы және махаббат жолында сандалуы; 
г)  Ақынды «заңга қарсы эрекет етуші» деп тану; 
д) Ақындьг махаббат дертінсн жазудагы туыстары еңбегінің нәтижесіз болуы; 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 3 (33), 2010 г. 
45
 
 
 
е)  Ақынның (немесе ғашықтардың) өлімі. 
Мазмұн аясының осы тонтамаға жататын узриттік  махаббат дэуірінде туган  «Джамиль мен Ьусайна», 
«Тауба  мен  Шэйлэ  әл-Ахйалнййа»  жэне  «Кусаййир  мен  ‘Азза»  повестеріндегі  эйелдердің  обра-  зымен 
«Мэджнуну Ләйлэ» аңызындагы Лэйлэнің образы үндсс болыи келеді, 1 Іе дегенмен де аңыздагы Лэйлэ образы 
арқылы сол кезең эдсбиетіндегі араб әйелдердің образдары, нақты осы шыгармадағы және де жалпы сол дэуір 
әдебиетіндегі араб әйелдерінің образдарымен танысқандай боламыз. 
Шыгармада  Мәжнүн  мен  Ләйлэдан  басқа  да  кейіпкерлер  бар.  Эрине  бұл  репе  баласыиың  амандығы 
үшін  куресуші  ақъшның  ата-анасы,  Ләйлэнің  ауқаггы,  қатал,  әдст-гүрыптарга  берік  әкесінің  образдарын 
айтамыз.  Араб  аңызы  бойынша  Медине  эмірініц  салық  жинаушылары:  бірі-  ІІауфал  ибн  Мусахиқ,  екіншісі- 
’Омар  немесе  Мухаммад  ‘Абд  ар-Рахман  ибн  'Луф  (сксуі  де  тарихта  болган  адамдар).  Сонымен  қатар 
Мәжнуниін  аттас  замандасы,  ақын  Қайс  ибн  Зарих  образы  берілген.  Тагы  сол  сияқты  аңыздьгң  92  бетіндс 
кездесетін  Мурра  тайпасының  Мәжнүн  өлеңдерін  жинаушы  бала,  Мажнүннің  қажьшык  сапарында  ссріктсс 
болгвн  агаеьшың  үлы  Зиййад  бин  Ка‘б  бин  Музахим,  Мурра  тайпасының  шейхі,  Лэйләнің  коршісі  Кәрима, 
Муназил,  Маймун  бүлағы  басында  кездескен  жас  жігіт,  жоне  т.б.  аңызда  малмү.нында  маңызды  рол 
ойнамайтын  шығарма  же.чісін  соншалықты  өзгертпейтін  бірнеше  ксйіпкерлер  бар,  Дегенмен  бүл  тақырып 
келесі іздсніс жұмысында сөз болмақ. 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-агани. 2т. Мысыр. 1992. 
2.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-агани, 2т. Мысыр. 1992 
3.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992 
4.
 
Әбу л-Фарадж әл-йсфахани. Кнтабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992 
5.
 
Әбу л-Фарадж әл-Йсфахани, Китабу л-агани. 2т. Мысыр. 1992 
6.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-аганй. 2т. Мысыр. 1992 
7.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992 
8.
 
Әбу л-Фарадж әл-Ис.фахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992 
9.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр, 1992 
10.
 
Крачковскин И,Ю. Ранняя история повести о Маджнуне и Лейли в арабской литературе. Избр. соч.: 
в 2 т. -М.-Л.. 1956. 
11.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-агани. 2т. Мысыр. 1992. 
12.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-агани. 2т. Мысыр. 1992. 
13.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-агани. 2т. Мысыр. 1992. 
14.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-агани. 2т. Мысыр. 1902. 
15.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-агани. 2т. Мысыр. 1992, 
16.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-агани. 2т. Мысыр. 1992. 
17.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-ағани. 2т. Мысыр. 1992. 
18.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-агаии. 2т. Мысыр. 1992, 
19.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Ки габу л-агани. 2т. Мысыр. 1992. 
20.
 
Обу л-Фарадж әл-Исфахани. Ки габу л-агаии. 2т. Мысыр. 1992. 
21.
 
Әбу л-Фарадж әл-Исфахани. Китабу л-агани. 2т. Мысыр. 1992. 
Резюме 
В  статье  рассматриваются  основные  образы  Лейли  и  Маджнун  в  понести  Абу-л-Фараджи-аль- 
Иефахани «Маджнуну Лейла», Анализируются основные сюжеты лиро-эпических произведений X века. 
Summary 
The following article studies the principal images of Leila and Madzhnun in the narrative “Madzhnunu Leila” 
by Abu-l-Pharaji-al-Isfakhani. 1 he main plots of lyrical-epic works of X century are being analyzed here. 
 
 
СЕМАНТИКА ВИДО-ВРЕМЕННЫХ ФОРМ ГЛАГОЛОВ В РАССКАЗАХ 
ВИКТОРА ПЕЛЕВИНА (на материале рассказов «Зигмунд в кафе» и «Девятый сои Веры Павловны») 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 3 (33), 2010 г. 
46
 
 
 
Л. В. Фот - 
магистрант, 1 курс, специальность «Русский язык и. литература» (лингвистика) 
Рассказ В. Пелевина «Девятый сон Веры Павловны» [1] написан в 1991 году, рассказ "Зигмунд в кафе» 
[IJ был написан  двумя годами позже. Несмотря  на простоту  написания и  кажущуюся ясность восприятия, эти 
рассказы  Пелевина  несут  в  себе  неоднозначный  идейный  смысл,  который  наиболее  ясно  раскрывается  при 
анализе  языковых  единиц,  в  частности  глаголов.  Постмодернистский  текст  в  настоящий  момент  получил 
широкую представленность в художественной практике, но, несмотря на это, в научной литературе, в частности 
в  лингвистике,  ему  не  уделялось  достаточного  внимания.  Однако  очевидна  необходимость  его  изучения  в 
контексте развития истории русского литературного языка и исследования судьбы русской языковой системы в 
целом.  Причем,  исследование  постмодернистских  текстов  целесообразно  проводить  посредством  языкового 
анализа,  с  акцентом  на  общетеоретические  проблемы.  Повышенное  внимание  к  такого  рода  анализу 
обусловлено тем, что языковые единицы проецируют на те или иные образы и в целом позволяют обозначить 
ментальные  образы,  которые  в  совокупности  составляют  идиотическую  картину  мира  автора.  При  анализе 
фактического  материала  мы  руководствовались  методом  коррелятивных  оппозиций,  которые  наиболее 
подробно описаны в работе Р. Якобсона «О структуре русского глагола» [2]. Р. Якобсон подчеркивает: «Ныне 
необходимо  сделать  следующий  шаг:  понятие  морфологической  корреляции,  как  его  сформулировал 
Трубецкой,  должно  быть  положено  в  основу  анализа  грамматических  систем.  Сели  с  точки  зрения  этого 
понятия мы будем рассматривать, например, систему русского глагола, то окажется, что этот последний может 
быть полностью сведен к системе немногих корреляций» [2]. 
Что  касается  грамматических  категорий  глагола  как  средства  миро  моделирования  в  текстах  Виктора 
Пелевина, то на данном этапе развития теоретической грамматики этот вопрос остается наиболее актуальным 
и,  в  то  же  время,  сложным.  Среди  проблем,  связанных  с  грамматической  категорией,  важной  и  интересной 
представляется  проблема  о  виде  и  времени  глагола,  которая  является  одним  из  центральных  разделов 
лингвистики. В центре проблемы грамматических категорий стоит учение о виде и времени глагола. И в связи с 
тем,  что  проблематика  вида  и  времени  включает  в  себя  и  такие  вопросы,  которые  выходят  за  пределы 
морфологии: «взаимодействие грамматических и лексических средств выражения видо-временных отношений, 
синтаксическая обусловленность употребления грамматических форм, соотношение грамматической категории 
и контекста», считаем необходимым уделить особое внимание данным категориям в нашем исследовании. Вид 
и время глагола - самостоятельные категории. У них разные системы форм, разное семантическое содержание, 
разные средства выражения. Эти грамматические категории по-разному относятся к лексике. 
Значение  и  функционирование  видо-временных  форм  глагола  не  представляется  возможным 
исследовать  вне  проблемы  семантической  специфики  глаголов,  этим  обусловлен  наш  интерес  к  семантике 
видо-временных форм глаголов в рассказах Виктора Пелевина. 
В анализируемых рассказах значимой является временная корреляция. «Категория времени относится к 
понятийным категориям и находит свое выражение в лексике и семантике, в словообразовании, н морфологии и 
синтаксисе. Категория времени - одна из самых сложных категорий русского языка та категория, как и многие 
другие, имеет своим источником реальные отношения. Она отражает в своих формах временные соотношения 
между  явлениями.  Во  времени  существует  то,  что  изменяется,  сменяет  одно  другим,  переходит  в  иное 
состояние  и  т.д.  Точкой  отсчета  для  основных  трех  времен  -  настоящего,  будущего  и  прошедшего,  служит 
настоящее время» [3J. 
При  анализе  фактического  материала  рассказа  В,  Пелевина  «Зигмунд  в  кафе»  и  «Девятый  сон  Веры 
Павловны» с позиций видовой корреляции нами были получены следующие результаты (см. табл.1): 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 3 (33), 2010 г. 
47
 
 
 
 
Из  полученных  результатов  можно  сделать  следующие  выводы:  глаголы  совершенного  вида 
прошедшего  времени  в  количественном  и  процентном  соотношении  значительно  превышают  глаголы 
несовершенного  вида,  что  свидетельствует  о  том,  что  в  произведении  преобладают  признаки  целостности  и 
ограниченности  действия  пределом.  А.В.  Бондарко  понимает  целостность  действия  как  «представления 
действия вне членения на фазы», «отсутствия внутренней динамической структуры протекания действия  
Таблица 1. Грамматическая категория вида и времени в рассказах «Зигмунд в кафе» 
и «Девятый сон Веры Павловны» 
грамматическая 
категория 
«Зигмунд в кафе» 
«Девятый сон Веры Павловны» 
Кол- 
во 
Соотно 
шение, 
% 
Примеры 
Кол- 
во 
Соотно 
шение, 
% 
примеры 
Прошедшее время 
несовершенный 
вид 
78 
25,5 
Каждый  раз,  когда 
открывалась дверь и в 
кафе  влетало  облако 
холодного  воздуха,  он 
слегка ежился. 
332 
33 
Какая-то  исполине  кая 
сила  давила  на  стены 
снаружи, что- то гудело 
и  дрожало  за  тонкой 
выгибающейся. 
Поверхностно 
- 
как 
будто  огромная  ладонь 
сжимала 
картонный 
стаканчик ... 
I Ірошедшее время 
совершенный вид 
203 
67,5 
Долгое время никого не 
появлялось,  и  Зигмунд 
успел  впасть  в  легкую 
старческую  дрему,  но 
вот 
дверь 
снова 
хлопнула,  и он  поднял 
голову, и т.д. 
452 
45 
Началось  все  с  того, 
что  как-то  однажды 
днем  Вера  первый  раз  в 
жизни  подумала  не  о 
смысле  существования, 
как  она  обычно  делала 
раньше, а о его тайне. 
Настоящее время 
несовершенный 
вид 
20 
6,5 
За  гладкими  камен-
ными  лицами  этих 
истуканов 
нередко 
скрываются 
лаби-
ринты 
трещин 
и 
пустот,  в  которых 
селятся  разного  ради 
птицы 
192 
19 
Если  кому-то  известна 
эта  тайна,  и  ты  о  ней 
спрашиваешь, 
тебе, 
обязаны ее открыть. 
Будущее время 
совершенный вид 
1 
0,5 
Шагнув  к  стремянке, 
она  поставила  ногу  на 
ее нижнюю ступеньку, 
подождала, 
пока 
официант 
крепко 
ухватится 
за 
лестницу  сбоку, и поле 
па вверх. 
29 
3 
Если  овладеть  тайной, 
то 
уж 
никакой 
проблемы со смыслом не 
останется. 
Будущее время 
несовершенный 
вид 
0 
0 
 
0 
0 
 
 
Всего  слов  в  рассказе  -  1910,  из  них 
глаголов - 302 (=;16 %) 
Всего  слов  в  рассказе  -  5952,  из  них 
глаголов - 1005 (~17 %) 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 3 (33), 2010 г. 
48
 
 
 
во  времени»,  «обозначения  факта  как  целого,  без  выделения  срединной  фазы  действия  и  без  выражения 
внутренней  динамики  его  протекания  от  прошлого  к  будущему»  [4].  Динамика  глаголов  при  видовой 
корреляции заключается: в динамике глаголов несовершенного вида как динамической структуре глагольного 
действия  и  динамике  глаголов  совершенного  вида  как  динамике  повествования,  последовательности 
сменяющих друг друга ситуаций [4J. 
Таким  образом,  в  повествовании  с  совершенным  видом  связывается  элемент  динамики,  а  с 
несовершенным  видом  -  статики.  Учитывая  тог  факт,  что  глаголы  совершенного  вида  в  количественном  и 
процентном  соотношении  значительно  превышают  глаголы  несовершенного  вида,  можно  говорить  о 
динамичности  рассказов  Виктора  Пелевина,  полученные  результаты  позволяют  сделать  вывод  о 
максимальной активности описанных событий и субъективной деятельности персонажей рассказа. 
Что  же  касается  «временной  корреляции»,  то  количество  глаголов  прошедшего  времени  в  обоих 
произведениях  в  5  раз  превышает  общее  количество  глаголов  настоящего  времени,  и  н  36  раз  превышает 
количество глаголов будущего времени. Думается, это связано с тем, что происходящие в рассказах действия, 
несмотря на описательный характер жанра произведений, в большинстве своем оказываются завершенными 
(об  этом  свидетельствует  преобладающее  количество  глаголов  совершенного  вида),  то  есть  достигшими 
определенного  предела,  что  возможно  только  посредством  глаголов  прошедшего  времени.  В  связи  со 
спецификой  употребления  глаголов  прошедшего  времени  совершенного  вида,  необходимо  отметить,  что 
выраженные прошедшие действия тесно связаны по своему результату с планом настоящего времени. В связи 
с  этим  обратимся  к  предложенному.  К  С.  Аксаковым  и  затем  развитой  Н,  Некрасовым  пониманию 
прошедшего времени в русском языке. Ученый утверждает, что «эта форма, в сущности, выражает не время, а 
только  разрыв  непосредственной  связи  между  субъектом  и  действием;  действие  теряет,  собственно  говоря, 
свой характер действия и принимает просто значение признака субъекта» [6]. 
Описанные  нами  корреляционные  оппозиции  (общая  видовая,  временная)  наиболее  ярко  отражают 
внутреннюю  структуру  произведения,  его  идейный  смысл.  Но  идейный  смысл  произведения  находит  свое 
выражение  не  только  в  фамматических  категориях,  но  и  в  специфике  семантики  глаголов  в  рассказах 
«Зигмунд  в  кафе»  и  «Девятый  сон  Веры  Павловны».  Проблема  семантической  классификации  глаголов 
принадлежит  к  наиболее  актуальным  в  современном  языкознании.  Свидетельством  тому  служат 
многочисленные труды ученых, посвященные этому вопросу. Его сложность и многоплановость проявляются 
в  многообразии  исследовательских  подходов  к  изучению  глагольного  значения,  а  также  в  разнообразии 
семантических  классификаций  глагольных  слов.  В  этой  связи  мы  использовали  лексико  -  семантическую 
классификацию глаголов, предложенную «Национальным корпусом русского языка». В результате нами были 
получены следующие данные (см. табл.2): 
 
Таблица 2 - Семантические признаки глаголов в рассказах «Зигмунд в кафе» и «Девятый сон Веры Павловны» 
Семантические признаки 
«Зигмунд в кафе» 
«Девятый сон Веры Павловны» 
Совершенный вид 
Несовершенный 
вид 
Совершенный 
вид 
Несовершен-
ный вид 
1 
2 
3 
4 
5 
Глаголы  движения  (в  гом 
числе  положения тела,  части 
тела) 
59 
11 
70 
54 
Глаголы  бытийной  сферы 
(существование, 
начало 
существования, 
прекра-
щение существования) 
2 
19 
18 
96 
Помещение объекта 
5 
4 
о 
3 
Физическое  воздействие  (в 
том 
числе: 
создание 
физического 
объекта, 
уничтожение) 
10 
7 
22 
10 

Afiau атындагы ҚазҮПУ-дың ХАНАГШЫСЫ, "Филология гылымдары" сериясы, М 3 (33), 2010ж. 
 
 
 
В соответствии с полученными результатами видно, что и тексте преобладают глаголы движения (т.к. 
глаголы  бытийной  сферы,  а  подавляющем  большинстве  представлены  глаголом  «быть»  в  данном 
исследовании  мы  уделяем  им  минимальное  внимание),  что  свидетельствует  о  преобладающей  динамике  в 
произведениях.  Глаголы  движения  представляют  собой  традиционно  трудный  для  изучения  фрагмент 
русской  языковой  системы,  поскольку,  будучи  во  многих  отношениях  отличны  от  основного  массива 
глагольной лексики, они зачастую функционируют по свойственным только им правилам. Глаголы движения, 
но определению Н.С.Авиловой, являются архаическим и структурно - семантическим типом русского глагола 
[16,  C.328J.  Движение  как  категория  пространства  может  быть  охарактеризовано  следующими  признаками: 
способ, среда, направленность и характер движения. Глаголы движения, будучи глаголами многозначными и 
обладая  широкой  семантикой,  отражают  в  своей  смысловой  структуре  национально-ментальные 
характеристики  процесса  движения  и  имеют  свои  средства  выражения  и  свою  структуру  в  языке.  Группа 
глаголов движения является одной из активнейших в словообразовательном отношении. Они многозначны, и 
поэтому контекст играет большую роль в выявлении и уточнении их значений. 
В меньшей степени автор уделяет внимание психической, физиологической, ментальной сферам, что 
является  одной  их  характерных  черт  творчества  Виктора  Пелевина.  Рассмотренный  материал,  можно 
полагать, подтверждает плодотворность языкового анализа семантических оппозиций глаголов. 
Глагол  во  всей  совокупности  форм  и  значений  является  основной  и  самой  сложной  частью  речи 
русского  языка.  Глагольное  слово  обладает  богатейшими  семантическими,  грамматическими  и 
стилистическими  возможностями,  которые  наиболее  ярко  и  полно  проявляются  в  его  видовременных 
образованиях  и  издавна  привлекают  внимание  исследователей.  Недаром  учение  о  виде  и  смежных  с  ним 
явлениях  выделилось  в  особую  область  грамматической  науки  -  аспектологию.  Несмотря  па  большое 
количество монографий и статей, посвященных глагольной семантике, здесь остается еще много нерешенных 
вопросов.  Семантика  видо-временных  форм  глаголов  в  рассказах  Виктора  Пелевина  «Зигмунд  в  кафе»  и 
«Девятый  сон  Веры  Павловны»  имеет  определенную  специфику:  преобладание  глаголов  прошедшего 
времени  совершенного  вида  с  семантикой  движения,  что  является  специфической  чертой 
постмодернистского текста Пелевина и указывает на признаки целостности и ограниченности  ------------------ 
 --------------------------------------------  . 45 --------- —  -----------------  -------- : ------------------------------- 
1 
2 
3 
4 
5 
Изменение  состояния  или 
признака 
2 
2 
6 
3 
Местонахождение  (в  том 
числе  положение  тела  в 
пространстве) 
1 
17 
5 
24 
Контакт и опора 
1 
1 
1 
1 
Посессионная сфера 
8 
1 
15 
11 
Ментальная сфера 
1 
0 
47 . 
44 
Восприятие 
2 
6 
0 
15 
Психическая  сфера  (в  том 
числе: эмоция, воля) 
14 
0 
5 
9 
Речь 
12 
1 
52 
16 
Поведение человека 
0 
0 
0 
0 
Физиологическая сфера 
5 
1 
7 
1 
Природное явление 
0 
0 
0 
1 
Звук, свет, запах 
3 
0 
8 
10 

ВЕСТНИК КаіНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 3 (33), 2010 г. 
 
 
 
.   _  
46
 
 
   
   
 
 
 
действия  пределом,  наиболее  ярко  отражает  внутреннюю  структуру  произведения,  его  идейный  смысл  и 
свидетельствует  о  преобладающей  динамике  в  произведении.  В  меньшей  степени  автор  уделяет  внимание 
психической,  физиологической,  ментальной  сферам,  что  является  одной  их  характерных  черт  творчества 
Виктора  Пелевина.  Рассмотренный  материал,  можно  полагать,  подтверждает  плодотворность  языкового 
анализа семантических оппозиций глаголов. 
Список использованных источников 
1.
 
www.pelevin.nov.ru
 
2.
 
Якобсон Р. О структуре русского глагола. Избранные работы. - М., / 985. 
3.
 
Тимофеев  К.А.  О  транспозиции  временных  форм  глагола  в  русском  языке.  История  языка.  - 
Новосибирск, 1999. 
4.
 
Теория  функциональный  грамматики.  Т.6.  Бытийностъ.  Посессивностъ.  Обусловленность.  - 
СПб., 1996. 
5.
 
Русская грамматика 1980. ■ М., 1980. - Т.1. 
6.
 
Аксаков КС. Сочинения филологические. Часть 1. - 1875. 
Түйін 
Мақалада Виктор Пелевиннің  постмодернизме кейін мәтіндеріндегі («Кафедегі  Зигмунд»  және  «Вера 
Павловналары тоғызыншы ұйкы») етістіктердің түрлі және уақытша формаларының семантикасын талданады. 
Summary 
In  given  article  is  analyze  semantics  of  aspectual-temporal  forms  of  verbs  in  Victor  Pelevin's  postmodernist 
texts on a material of stories «Zigmund in cafe» and «Vera Pavlovna's ninth dream». 
МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ СРЕДСТВА ВОПЛОЩЕНИЯ «ПРОШЛОЕ-НАСТОЯЩЕЕ» 
В «ЛИТЕРАТУРЕ ДВАДЦАТИЛЕТНИХ» 
(на материале романа Лилии Ким «Ани Каренина») 
Т.В.Хван - 
магистрант 1 курса, специальность «Русский язык и литература» (лингвистики) 
Это фарсовая, трагикомическая история о современном российском обществе. Прежние представления 
о добре и зле утрачены, новые так и не найдены. Новое поколение живет в эпоху безвременья. О том  — как 
это? — и повествует роман. 
Школьница Аня хочет стать поп-идолом круче Бритни. Ломовая лошадь Долли - грезит о смерти мужа 
и всех его родственников.  Футбольный фанат Стива  -  о доходах спортивных звезд. Каренин, занимающийся 
сутенерством,  -  о  признании  своих  научных  трудов.  Моделька  Кити  -  об  олигархах,  а  плейбой  Левин  -  о 
глобальной мести всем женщинам Земли. Ну, а Вронский... Вронский - об абсолютной сексуальной свободе... 
"Нравственная пустота, предательство собственных детей, морфинизм..." - так Лев Толстой говорил о 
своем романе "Анна Каренина". Отсылка к "первоисточнику", есть указание на творческий замысел писателя. 
Лев Толстой писал "социальный роман". Лилия Ким написала "новый социальный роман". 
В романе Лилии Ким мы имеем два временных плана проецирования, в частности прошлого сюжета на 
настоящий  временной  план.  Эго  позволяет  обратиться  к 
ОППОЗИЦИИ 
«прошлое-настоящее».  Почему  мы 
обращаемся именно к прошлому и настоящему, а не к будущему? Потому что в анализируемом нами романе, 
от  настоящего  зависит  будущее,  поэтому  план  будущего  обрамляется  другими  временными  планами. 
Настоящее в какой-то мере имплицирует будущее. 
Данная  статья  посвящена  анализу  Пролога  произведения  «Аня  Каренина»,  рассматриваемому  и 
произведенному с точки зрения употребления грамматического значения времени глаголов, передающих

Абай атындагы ҚазУПУ-дың ХАБАРШҺІСЫ, “Филология гылымдары” сериясы, № 48 (33), 2010 ж. 
 
 
семантику настоящего и прошедшего времён в спектре разных смысловых оттенков значения. 
В Русской грамматике 1980 года категория времени глагола представлена следующим определением: 
Морфологическая  категория  времени  глагола  -  это  система  противопоставленных  друі  другу  рядов 
форм, обозначающих отношение действия ко времени его осуществления, Строение системы форм времени в 
их  отношении  к  виду  глагола  свидетельствует  об  отсутствии  тождества  между  грамматическим  временем  и 
представлениями о членении реального времени. 
Формы настоящего времени и будущего простого не имеют в своем составе специального показателя 
времени:  роль  показателя  времени  выполняет  вся  система  окончаний  со  значением  лица  и  числа., 
присоединяемых к основе настоящего времени глаголов совершенного и несовершенного вида [I, §1493]. 
Формы прошедшего времени образуются посредством суффикса - д, который присоединяется к основе 
инфинитива - прошедшего времени: играл, ломи, тыл, кивнул. Формы прошедшего времени в отличие от форм 
настоящего и - будущего времени характеризуются отсутствием специальных формальных показателей лица - 
личных  окончаний.  Значение  лица  передается  сочетанием  формы  прошедшего  времени  с  личными 
местоимениями:  я  пришел,  ты  пришел,  мы  пришли,  вы  пришли,  он  пришел  (она  пришла,  оно  пришло),  они 
прилили - или (значение 3 л.) сочетанием с существительным подлежащим: поезд пришел. В отличие от форм 
настоящего  и  будущего  времени  формы  прошедшего  времени  характеризуются  в  единственном  числе 
показателями рода. Показатель рода вместе с тем выражает и значение единственного числа. Принадлежность 
к роду выражается следующими окончаниями: нулевым в форме мужского рода, а в форме женского рода, о в 
форме  среднего  рода:  играл,  играна,  играло;  плыл,  плыла,  плыло.  Формальные  показатели  рода  (являющиеся 
также  показателями  ед.  ч.)  характерны  в  изъявительном  наклонении  только  для  форм  прошедшего  времени. 
Поэтому данные показатели являются формальными приметами форм прошедшего времени  - в дополнение к 
суффиксу  -  л.  Окончание  множественного числа  в формах  прошедшего времени отличается от окончаний со 
значением  лица  и  множественного  числа  в  формах  настоящего  и  будущего  времени.  Поэтому  и  окончание 
множественного числа является дополнительной формальной приметой форм прошедшего времени. 
Окончания  форм  прошедшего  времени  указывают  на  то,  что  действие  приписывается  (в  ед.  ч.) 
предмету,  названному  существительным  муж.  р.,  или  лицу  мужского  пола  (нулевое  окончание);  предмету, 
названному  существительным  жен.  р.,  или  лицу  женского  пола  (окончание  а);  предмету,  названному 
существительным  среднего  рода  (окончание  о),  или  (во  ми.  Ч.)  ряду  лиц  или  предметов,  названных 
существительным (окончание и). Окончание - о в формах прошедшего времени безличных глаголов и личных 
глаголов в безличном употреблении. Служит показателем безличности [I, §1494], 
Формы  настоящеіо  времени  обладают  категориальным  з н а ч е н и е м   о д н о в р е м е н н о с т и  
( н а с т о я щ е г о )   по  отношению  к  грамматической  точке  отсчета:  [ Л и д и я : ]   В и т   и д е т   Миша 
(Горька.).  Ф о р м   ы   п р о ш е д ш е г о   в р е м е н и   имеют  категориальное  з  н  а  ч  е  н  и  е 
п р е д ш е с т в о в а н и я   ( п р о ш е д ш е г о )   по  отношению  к  грамматической  точке  отсчета:  Только  что 
с е й ч а с   р а с с у ж д а л а   опять, в тридцатый раз: как хорошо, что я в а м   о т к а з а л а   и не дуду вашей 
женой  (Даст.).  Формы  будущего  времени  -  будущего  сложною  и  будущего  поросого  -  вытражают 
категориальное  значение  следования  (будущего)  по  отношению  к  грамматической  точке  отсчета:  [См 
и р н о е : ]  О с т а н у с ь   и буду торчать здесь, пока она не заплатит. (Чех.) [1, § 1495]. 
Указанные  категориальные  значения  форм  времени  в  целом  сводятся  к  общему  направлению 
временной  ориентации.  Т  такое  направление  непосредственно  выражено  в  отношениях  предшествования  и 
следования:  это  противоположные  направления  по  отношению  к  исходной  точке  отсчета.  Что  же  касается 
отношения  одновременности,  то  понятие  направления  временной  ориентации  в  данном  случае  по  существу 
получает особый, более широкий смысл. Он заключается в  о т с у т с т в и и  направления предшествования и 
следования,  В  связи  с  этим  категориальное  значение  формы  настоящего  времени  реализуется  при 
функционировании  данной  формы  не  только  как  одновременность  действия  по  отношению  к  моменту  речи 
или  какому-либо  иному  моменту,  но  и  как  настоящее  время  в  более  широком  с м ы с л е   н а л и ч и я  
обычной,  типичной  или  постоянной  ситуации.  Таково,  например,  употребление  данной  формы  при 
обозначении  обычных,  типичных  действий:-  О б с т о я т е л ь с т в а   с в я з ы в а ю т   иногда  людей 
совершенно  разнородных  характеров  (Даст.);  О,  как  убийственно  мы  л ю б и   м ,   Как  в  буйной  слепоте 
страстей Мы то всего в е р н е е   г у б и  м ,  Что сердцу нашему милей! 
 
 
 
 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», К° 3 (33), 2010 г. 
 
 
(Тютчев.). Категориальное значение формы настоящего времени в подобных случаях выступает как значение 
наличной, действительной для настоящего (не ушедшей в прошлое и не предстоящей r будущем) абстрактной 
ситуации.  С  точки  зрения  отвлеченных  грамматических  отношений  такое  употребление  также  охватывается 
значением одновременности в указанном выше смысле [1, §1496]. 
Прошедшее  время  глаголов  несовершенного  вида  и  совершенного  вида  выражается  одной  и  той  же 
формой:  в  этой  форме  выступают  глаголы  разных  видов,  но  с  точки  зрения  категории  времени  это  одна 
морфологическая форма. Между прошедшего времени глаголов несов. вида и прошедшего  кремней глаголов 
совершенного вида имеются различия в типах  употребления,  связанные главным  образом с  категорией вида. 
Формы  прошедшего  времени  глаголов  совершенного  вида  выступая  в  перфектном  типе  употребления,  тесно 
связывают  план  прошедшего  времени  с  планом  настоящего  времени.  Напротив,  при  несовершенном  виде 
глагола формы прошедшего времени, как правило, обозначают действие, полностью отнесенное к прошлому и 
не имеющее связи с настоящим: Посмей только ослушаться, немедленно Клавдию Петровичу расскажу, кто 
п о р т р е т   с п р я т а л . .   Я  видел  вчера,  кик  ты  его  п р я т а л   ( Л . Н .   Толст.).  Лишь  в  редких  случаях,  в 
строго  ограниченных  условиях,  формы  прошедшего  времени  глаголов  несовершенного  вида  способны 
выступать  в  перфектном  употреблении:  Она  отлично  образованна,  умеет  мыслить...  Не  любила  ни  разу  в 
жизни. Ленива, любит философствовать, читает книги, лежа ^Тех.) 
Таким  образом,  прошедшее  время  глаголов  совершенного  вида  отличается  от  прошедшего  времени 
глаголов  несовершенного  вида  способностью  выражать  прошедшее  действие,  тесно  связанное  по  своему 
результату с планом настоящего времени, что для прошедшего времени глаголов несов. вида возможно лишь в 
исключительных  случаях.  Кроме  того,  прошедшее  время  глаголов  совершенного  вида  способно  выступать  в 
ряде  Переносных  употреблений,  не  свойственных  прошедшего  времени  глаголов  несовершенного  вида  [1, 

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: