Саяси сананьщ идеологиялык компоненттері

және  коғамдық  сананың  құрамды  бөлігі  болып  табылады,  онда  саяси 

идеология  түрінде  көрінеді.  Саяси  идеология  қоғамдық  санада  өзіндік 

“ саясаттандырылған”  сегментті жасайды.

Саяси идеологияны кебінесе саяси сананың “ өзегі” деп атайды. Мүнда 

физикалықәлеммен ұқсастықкездейсоқтыкемес. Атомныңбүкіл массасы 

онын ядросына келетін болса,  саяси санада идеялар мен тұжырымдамалардың 

н е г із г і  “ салм ағы ”  идеологияларда  ш о ғы р л а нға н.  Т е к   солар  ғана 

концептуал ьды   саяси  схемаларды  жасайды,  пайда  болған  саяси 

коллизияларды түсіндіреді жэне аныктайды,  халык бұкарасының күңгір т 

және  белгісіз  саяси  “ сезімін”   көрсетеді  және  ұтымды  етеді.  Саяси  сана 

құрылымында  идеологияның ортанғы  орын  алуы  олардың  бастапкыдағы 

калыптасуы мен омір сүруінің айрыкша ерекшеліктеріне себепші болады. 

Мүндай ерекшеліктерге әдетте: идеологияда орныккан білімніңтұтастығы, 

жүйелілігі,  теориялыкдеңгейдетаным күралдарын қолдану;  идеологтардын, 

кәсіби-мамандардың  кы зметінің  нәтижесінде  дүниеге  интеллектуалдык 

кызметтің келуі;  әу баста өмірде бар саяси катынастар мен институттарды 

өзгертуге  немесе  нығайтуға  бағыт  үстау;  әр түрлі  әлеуметтік топтардын 

( гаптардың,  жіктердін,  сословиялардың,  элитаның  және  т.б.)  мүддесін 

камтамасыз  ету;  бірден-бір  басты  дәлелдер  ретінде  қоғамдык  өмірдің 

максаттары  және  құндылыктарына  шағым  етуге;  кейбір  “ шындыкты 

боямалауға” бейімділік жаткызады.

Идеология  саясат  с у б ъ е ктіс і  ретіндегі  адамдардын  арасындағы 

институционалдыккатынастарға маңыздылык беруге,  накты қоғамдык-саяси 

жағдайлардағы саяси шынайылыкты түсіндіруге,  негіздеуге,  актауға немесе 

ж о кка  шығаруға шакырады.  Сонымен  бірге идеология  қайсыбір идеалдар 

мен кұндылыктарды  насихаттаумен,  таратумен айналысып  кана коймауы 

керек,  ол азаматтардын,  партиялардын жэне баска да саяси бірлестіктердің 

максаттык әрекеттері мен істерін ынталандыруы тиіс.

Идеология жэне саясат — эте жакын,  бірақбір-біріне сэйкес келмейтін 

әлеуметтік күбылыстар жэне  процестер,  әрі  ұғымдар.  Олар эздеріне ғана 

тән  мән  ерекшеліктері  мен  зандылықтарын  иемденген.  Саясат пен  саяси 

идеэлогияны  ұксастыру  саяси  катынастар  мен  мемлекеттік  кұрылымды 

кисынсыз идеологизациялауға әкеп соктырады. Сонымен бірге саясаттағы 

идеологиялык компонентті ж окка шығаруда негізсіздік болып табылады.

Д үниежүзілік және этандык тәжірибе  кэрсеткеніндей,  идеологиялык 

“ вакуум” жағдайында адамдардын эмір сүруі мүмкін емес. Идеологияның 

саясаттағы  рэлі  табиғи  жэне  аса  маңызды  нәрсе.  Саяси  идеологияның 

кэмегімен адамдардын дүниетанымы орнығып дамиды,  саяси кұндылыктар 

мен кұнды бағдарлар жүйесі калыптасады. Идеология топтык және коғамдық 

мүдделерді білдіруді камтамасыз етеді,  саяси және коғамдык ұйымдардын

С а ясатган у ж оне о и ы и  проблема.чары-21 

2J-32J

321'

кұралы қызметін аткарады,  ал халыктын идеологиялык бірігуі катан, өмірлік 

сынау жағдайында талай рет өзінің зор жасампаздык күш ін  дәлелдеді. Бұған 

отандықтарихымыздың көптеген тамаша беттері куә.

Сонымен  бірге саясаттын  жаппай  идеологизаниялану  каупі  туралы да 

айтуымыз  керек.  Соның  нәтижесінде  ө зінің  көп  түрлілігімен  көрінетін 

қоғам ны ң  саяси  өмірі  біртұтас  идеологиялык  доктринаны н  негізінде 

кұрылады. Саясатты идеологизациялау кебіне-кеп коғамда идеологиялык 

монополиянын  орнауының  жэне  идеологиялык  плюрализмді  жоюдың 

саддарынан орнығады. Осымен байланысты саясат “ идеологияның малайына” 

айналады,  ал идеологиялықдоктрина қоғамнынкажеттілігі мен мүдделерін 

бара-бар бейнелемесе,  саясат шектен тыс тиімсіз болады және коғамды терең 

дағдарысқа соктырады. Мұндай жағдай біздін елімізде X X  ғасырдың 80 және 

90  жылдары  тоғысында  калыптасты.  Оған  кеңестік  коғам  мен  одактык 

мемлекетгің күйреуімен байланысты пайда болған кэптеген ауыр кұбылыстар 

себеп болды.

Қ о ға м   э м ір ін ің   барлык  саласындағы,  сон ы ң  іш інде  саясат  пен 

идеологиядагы,  түбегейлі қайта құрулар,  казіргі Қазакстанныңкүйін елеулі 

деңгейде аныктап отыр. Біздің еліміздегі идеологиялык жағдай посткеңестік 

кезенде түбегейлі эзгерді,  бірак әлі де этпелі,  тұрақсыздык сипат алуда.

Бүгінде  Қазақстан,  менің  кэзкарасымша,  әлеуметтік-экономикалык 

жэне саяси шым-шытырықтардан гэрі эзінінтүп-тамы ры мен салдарлары 

жағынан аса күрделі және шешімі қиын дүниетанымдыкдағдарысты басынан 

кешіруде.

Казакстаннын казіргі жаңа тарихы дәлелдегеніндей,  қоғамнын табысты 

дамуы үшін,  оның бірлігі мен тұрактылыгын камтамасыз ету үшін еліміздін 

кэптеген  азаматтарын жэне саяси  күштерін эзін ің тэңірегіне біріктіретін 

саяси мақсаттардын,  идеялардын және принциптердің кэрытындыланған 

жүйесін  жасау  қажет.  Мүндай  жүйе  мемлекеттік  идеологияны  ұлттық- 

мемлекетгік,  баршаға ортак басымдыктар мен құндылықтар жиынтығының 

бейнеленуі  ретінде кэрсете алады.  Оның ерекшелігі сол,  ол  кандай да бір 

идеялық-саяси  ағыммен  катаң  байланыспайды  жэне  монополия  бола 

алмайды.  Осы  іс п е тті  идеология  ко га м н ы н   с а я си-и д е о л о гия л ы к 

кұндылықтарынын бүкіл жиынтығын эзіне сіңіруі тиіс,  мындаған жылдар 

бойы жинақталған рухани-тарихи тәжірибе де ескерілуі керек.

Ж үріп  жаткан  қоғамдық  эзгерістермен  жэне  Казакстаннын  одан  әрі 

дамуы  ү ш ін   идеялык-саяси  бағдар  іздестірумен  байланысты  саяси 

идеологияны  аныктаудын  және  казірп  дүние  жүзіне  кең  тараган  саяси 

идеэлогиялармен танысудың маныздылығы зор.

Саяси  идеология  —  бүл  кайсыбір топтың билікке таласын  немесе  оны 

колдануды  негіздейтін  және  саяси  әрекеттердін  кайсыбір  стратегиясын

құрастыратын идеялардың,  көзкарастардың,  түсініктердіңжүйесі. Жалпы 

саяси  идеология  мынандай  негізгі  кұрылымдык  элементтерден  тұрады: 

бірінш іден,  бағдарламалык  максаттар;  екінш ід ен,  бағдарламалык 

мақсаттарды жүзеге асыру стратегиясы;  үшіншіден,  насихат;  төртіншіден, 

бағдарламаны іске асыру бойынша нактылы әрекеттер. А ны ктопты қсипат 

алған саяси идеология жүргізілетін саяси бағыттардын жағымды бейнесін 

жасауы  кажет,  оның  кайсыбір топтын,  ұлттың,  мемлекеттің  мүддесіне 

сәйкестігін сактауытиіс  .

Осыган  орай  саяси  идеологияның  негізгі  максаттары  мыналар  болып 

табылады: қоғамдықсананымеңгеру;  оғанөзініңкұндыбағалауларын,  саяси 

дамудың мақсаттары мен идеалдарын енгізу;  азаматтардын мінез-күлқын 

осы бағалаулар,  максаттар және идеалдар негізінде реттеу.

Саяси  идеологиялардың  типтері  тарихи  жағдайға  байланысты  пайда 

болды,  калыптасты  жэне  дамыды.  Олар:  либерализм,  консерватизм, 

марксизм (социализм),  социал-демократизм жэне т.б.,  бұлар саяси сананын. 

идеологиялык компоненті болып саналады.

Либерализм идеологиясы тарихтагы тұңғыш саяси идеология болды. Оны 

негіздегендер — Д ж .Л о кк,  Т.Гоббс жэне А.Смит. Онын негізгі классикалык 

принциптері адам жэне азамат күкы Декларациясында (1789 ж.) жарияланды 

жэне Франция Конституциясында (1791 ж.) бекітілді.

Либерализм  -   бұл  саяси  партиялар,  үкіметтер  бағдарламаларына, 

әлеуметтік-саяси доктриналарына негіз болган принциптер мен мақсатгардың 

кешені.  Либерализм  эзін ің   коп  варианттылығына  қарамастан  белгілі  бір 

тұжырымдамалар,  идеялар,  принциптер жэне идеалдар кешенінен тұрады. 

Индивидуализм,  гуманизм жэне рационализм либерализмнін дүниетанымдык 

негізі болып табылады. Либерализмнің негізгі ережесі мынаған саяды: жеке 

бас бостандығын әмбәбап қүндылык деп санау;  индивидтін эзін-эзі бағалай 

білу  идеясы  және  оның  өз  әрекетіне  жауапкерш ілігі;  жеке  менш ікке 

индивидуальдык е р кіндіктін  қажетті  шарты  ретінде  қарау;  еркін  нарык, 

бәсекелестік  және  кәсіпкерлік;  парламенттік демократия  және  биліктін 

бэлінуі;  к ұ к ы қ т ы қ мемлекет;  тұлганын негізгі құқы ғы  мен бостандығына 

кепілдік  (ар-үждан,  сэз,  жиналыс,  ассоциациялар  мен  партиялар  қүру 

жәнет.б.);  жаппай сайлау қүкы ғы ;  азаматтык когам салаларын кеңейту.

Либералдык идеология агылшын-саксондык елдерде,  әсіресе А Қ Ш -та  

кеңінен тарады. Практикалык өмірде либерализмнін индивидуалистік идеалы 

өзіндік мәні бар маңыздылықка жетіп,  батыс қогамынын басты максатына 

айналды.  Дербестікке  және  өз  күшіне  сену,  индивидуализм  және  еркін 

бәсекелестік  біркатар  индустриалды  дамыган  елдерде  эм ірлік  стандарт 

деңгейіне дейін кэтерілді.

‘Гончаренко А .К .  Идеология и общество.  — Киев, 2002.  — с.  212.

323

Л иберализм  и д е о л о гия сы ны ң  д а м уы н ы ң  к а з ір г і  сатысы  —  ол 

неолиберализм. Неолиберализм идеологиясы мемлекеттің реттеушілік рөлін, 

азаматтардын,  әлеуметтік  құқы қтары н,  реформаны  жүзеге  асырудың 

қажетгілігін мойындайды.

X V I I I   ғасы рды ң  соңы на  карай  ка л ы п та ска н  консерватизм  

идеологиясының дәстүрі жетерлік. Консерватизм идеологиясын ағылшын 

ойшылы Э.Берк,  француздың коғамдық кайраткерлері Ж. де Местор және 

Л. де Бональд жасады.  Бұл  идеологияның дүниетанымдык негізі дәстүрлі. 

моральмен  жэне  материалдык кұндылықтарға (“ өмірлік бастаулар” ) арка 

сүйейтін қоғамды органикалык және тұтас жүйе ретінде мойындауда жатыр. 

Д ін и   ке зқа р а ста р ға   бағы тталған  иррационализм   ж ә не   ү л тты к 

күндылыктармен әрі тарихи өмір укладтарымен байланыскан дәстүршілдік 

консерватизм  идеологиясының  манызды  түзушілері  болды.  Сондыктан 

консерватизм — бұл дәстүрлі ережелерді,  нормаларды,  билік иерархияларын, 

әлеуметтік жэне саяси кұрылымдар мен институттарды сактау кажеттігін 

жактайды.

Консерватизмнің  саяси  бағдарламасы  әлеуметтік-саяси  озгерістерді 

салттарға,  ұ л тты к  дәстүрлерге,  ор н ы ғы п  калған  коғам ды қ-са яси 

институттарға,  елдің  социомэдени  ерекшеліктеріне  бейімдеуге  бағыт 

ұстайды.  Онда  мемлекет  пен  отбасын  нығайтуға,  кауымды  сактауға, 

ш іркеудің  ұстанымы  мен  роліне,  коғам  ө м ір ін ін  рухани-адамгершілік 

аспектілеріне үлкен көңіл аударылған. Сонымен бірге коғамдыктәртіптің 

заңдары  мен  ережелерін  нығайтуға,  патриотизм  рухында  азаматтарды 

тәрбиелеуге бағытталған шаралардыңда маңызы зор.

Консерватизмнін  саяси-идеологиялык  күндылыктарын  жүзеге  асыру 

күш ті  мемлекетті  қажетсінетін  коғамдык  status-quo  сактауға,  мәмілені 

кеңінен колдануға,  радикальды шараларды,  әсіресе революциялыксипаттағы 

шараларды теріске шығаруға,  саяси озгерістердің эволюциялыктәсілдеріне 

арка сүйеуге бағытталған.

Қ а з ір гі  жағдайда  консерватизм  дүние  ж ү з ін д е гі  болып  ж а ткан 

өзгерістерге  бейімделіп  келеді.  Консерватизм  дамуында  жаңа  фаза  — 

неоконсерватизм  пайда  болды.  Неоконсервативтік  сана  үш ін  коғамдык 

реформаларды  іске  асыру  ке р е ктігін ,  ғы лы м и-техникалы к  прогресс 

табыстарын пайдалану кажеттігін мойындау тән. Оныңсаяси максаттарын 

прагматизм ерекшелейді.

Марксизм (социализм) идеологиясынын айтарлыктай тарихы бар.  X IX  

ғасырдын ортатұсында Батыс Еуропада панда болған маркстік (социалист) 

идеология  жетілмеген  к а п и т а л и с т   қоғам ны н  ә ткір   тапты к  карама- 

кайшылыктары  жағдайында  калыптасты.  Онын  дүниетанымдык  негізі 

д и а л е кги ка л ы к-м а те р и а л и с тік  т ү с ін ік п е н   ж әне  әлеум е ттік-са яси

324

процестерді таптык тұрғыдан талдаумен байланыскан.

Марксизмнің саяси бағдарламасы биліктік және меншіктік катынастарды 

революциялык жолмен өзгертуді талап етеді. Осы өзгертулерге коммунистік 

партиянын  ж е те кш іл ік  жасауы  каж еттігі  жарияланған,  кейін  жалпы 

халыктык мемлекетке ұласатын,  капитализмнен социализмге етпелі кезенде 

пролетариат  д и кта тур а сы ны ң   мемлекетін  к ұ р у   идеясын  ұсынады. 

К о м м у н и с т ік   идеалдың  н е г із г іс і  болып  ж е ке   м е н ш ік  пен  та п ты қ 

айырмашылыктарды  жоюмен  байланыскан  адамдардын  жаппай  тендігі, 

мемлекеттің жойылуы және меншіктен,  биліктен,  мэдениеттабыстарынан 

шеттетілуді женген “ жана адамды”  калыптастыру саналады.

Тарихи тәжірибе корсеткендей,  марксизмнің саяси бағдарламасын жүзеге 

асыру  өткір таптық күреспен,  күштеу  әдістерін  кеңінен  колданумен,  бір 

партиянын  саяси  монополиясын  орнатумен,  ондіріс  кұралдарының 

мемлекеттендірілуімен,  моноидеологияның үстемдік  етуімен  байланысты 

болды.  Өмірдің  материалдык,  әлеуметтік  жэне  рухани  салаларындағы, 

мемлекеттік күрылыс саласындағы ірі жетістіктер азаматтардын саяси қүқығы 

мен бостандығына белгілі шектеу қоюмен қатар жүргізілді;  экономикалык 

кызмет пен рухани шығармашылык саласында да қатаң әлеуметтік бақылау 

койы лды.  М а р к с и з м н ің   ке й б ір   концептуальды  ережелері  (әсіресе 

футурологиялықаспектіге катысы бар) практикада керегінше расталмады.

Д үниеж үзінд е  социал-демократия  идеологиясы  ке ң ін е н   тарады.

Э.Бернштейннін “ Социализмнің алғы шарттары және социал-демократияның 

міндеттері” (1899 ж.) еңбегінде социал-демократия идеологиясынын теориялык 

негіздері  каланды.  Онда ол  капитализмнің өзін-езі дамыту  кабілеті туралы 

тезисті  негіздеді.  Э.Бернш тейннің  көптеген  идеялары  казіргі  социал- 

демократияныңсаясидоктринасынаенді. Бұлдоктрина 1951 жылы Майнедегі 

Франкфурт каласында өткен социал-демократгардың күрылтай конгресінде 

“ демократиялыксоциализм”  тұжырымдамасы болып жасалды. Плюралистік 

дүниетанымға арка сүйей отырып (ерте марксизм,  неокантшылдық,  сыншыл 

рационализм жэне т.б.),  қазіргі социал-демократия бостандыкты,  әділеттілікті 

жэне  ынтымактастыкты орталык идеялар ретінде  жариялаған.  Онын саяси 

бағдарламасы  қоғамды к  реформалар  ж үр гізу,  әлеуметтік  әріптестік, 

күқы кты к  мемлекет,  әлеуметтік  бағыт  ұстаған  аралас  экономика,  саяси 

плюрализм  мен демократия  талаптарын  эзіне  коскан.  Социал-демократия 

идеологиясынын манызды компоненттері болып адамгершілік к^ндылыктар 

жүйесі мен саяси кызметтін этикалык ынталандырулары жатады  .

Социал-демократиянын  саяси  стратегиясы  күрестің  революциялык

'Әбсаттаров Р.Б. Саяси сана жэне онын езекті мәселелері / /  Абай атындағы Қ а з¥ П У - 

ты н Хабаршысы. Элеуметтану жэне саяси гылымдар сериясы. — 2005. — №1. — 96 б.

325

әдістерінен  бас  тарту,  саяси  кы зм е ттің  парламенттік  формасының 

басымдығы,  коғамдык, өзгерістердін бірте-бірте жасалуы,  мәмілеге келу, 

кең саяси одактармен коалициялар күру негізінде  кұрылады.  Практикада 

бүл  бағдарлама  индустриалды  дамыған  елдерде,  әсіресе  Еуропада, 

демократия және әлеуметтік әділеттілік идеяларын іске асыру барысында 

маңызды нәтижелерге кол жеткізді.

Мысалы,  демократиялык социализмнің  “ скандинавиялык моделінің” 

табыстары  көңілге  аса  қонымды:  кысқа  мерзім  ішінде  тиімділігі  жоғары 

экономика жасады;  бүкіл еңбекке жарамды халыкты жұмыспен камтамасыз 

етті;  кедейшіліктіжойды;  дүниежүзіндегі ендамыған әлеуметтік камтамасыз 

ету жүйесін жасады;  сауаттылык пен  мәдениеттің жоғарғы деңгейіне кол 

жеткізді.

Скандинавия елдерінде демократиялык әлеуметгік мемлекет әділеттілікті 

барынша камтамасыз ету максатында үлттықтабысты белу функциясын іске 

асырады. Сөйтіп аралас,  көп укладты экономиканың әлеуметгік бағытталған 

рынокпен органикалыкүйлесімділігіне кол жеткізіледі,  әлеуметтіктенсіздік 

кыскарады,  байлар мен кедейлердің арасындағы диспаритеттөмендейді.

Социал-демократия идеологиясының күш і мен өміршендігі оның қалын, 

бұқара халыктын, мүддесінен  шығатындығында,  әлеуметтік өмірден  куат 

алатындығында,  социализмнін игіл ікті идеалдарына арка сүйейтіндігінде 

екенін айтуымыз керек.  Жоғарыда аталған негізгі саяси идеологиялармен 

катар казіргі дүние ж үзін ің саяси санасына,  саяси өміріне идеологияның 

баска да  түрлері  белгілі  бір  ыкпал  жасайды.  Мысалға,  саясатпен,  саяси 

санамен тығыз өзара әрекетке түскен  ұлтшылдық,  радикализм,  фашизм, 

нацизм және өзге де экстремистік идеологияларды айтуға болады.

Саяси идеологиялар адамдардын саяси психологиясына карама-кайшы 

келетін  болса,  олардын  қаншалыкты  терен  ойластырылғанына  жэне 

не гізд е л ге ніне   карамастан,  бүқара  халы к  олардын  б ір д е -б ір е уін  

кабылдамайтын болады. Саяси сананын осы денгейінде идеологиянын үтымды 

конструкциясы  саяси  м інез-күлықтын  нактылы  ынталандырушысына, 

себебіне жэне максаттарына айналады. Сондыктан саяси психологияны саяси 

сананын манызды формасы  ретінде карау,  зерттеу  -  саяси ғылымдардың 

принциптікміндеттерінінбірі. 

г, 

........

4. Саяси психология -  саяси сананын маңызды формасы

Саяси  психология  -   ғылыми  пән,  ол  ұлттын,  таптардың,  әлеуметтік 

топтардын,  үкіметтің,  индивидтердің саяси санасы денгейінде калыптасып 

көрінетін  жэне  олардын  нактылы  саяси  әрекеттерінде  жүзеге  асатын 

коғамның саяси еміріндегі психологиялык компоненттерді (көніл-күй.  пікір, 

сезім,  кұнды бағыттар және т.б.) зерттейді. 

* 

«г

326

Саяси  психология  —  бұл  адамдардын  саяси  санасы  мен  саясй  мінез- 

кұлқы ны ң  саласы,  негізінен  баға  беруді,  әдеттегідей,  саяси  жүйеге  (ең 

алдымен  мемлекеттік  билікке),  саяси  өмір  окиғалары  мен  фактілеріне 

сезімдік  катынасты  білдіреді.  Саяси  психология,  сайып  келгенде,  саясат 

субъектілерінің мінез-қүлықтарыныңтікелей уәждерін  қалыптастыратын 

практикалык санасы болып табылады  . 

■»

 

■..?

Саяси  психология  саяси  идеологияға  карағанда жүйеге  келтірілмеген, 

үтымды жэне сондай-ак,  парықсыз (иррационалды) кезкарастардан түратын 

іш к і  кайшылықты  көзкарастар  жиынтығымен  айрыкшаланады.  Саяси 

субъектілердің нактылы субъективтік сапаларын біріктіріп-ырықтандырып, 

саяси психология ерекшелікті саяси топтардын (тобырлардыц,  бұқараның, 

көпш іл іктің) пайда болуына шешуші ыкпал етуге кабілетті. Эдетге,  саяси 

психологияның  функцияларына  саяси  мүдделерді  кабылдау  мен  жете 

тү с ін у д ің ,  адамнын  саяси  салаға  бейімделуін,  саяси  м ін е з-кұ л ы к 

ниеттемелерінін (мотивация) жүзеге асуын жаткызады.

Саяси психологияның мазмұны бойынша оныңтұракты бөлімін (дұрыс 

мағына,  діл,  этностың психологиялык кұрылымы,  дәстүрлер,  т.б.) және 

козғалыстағы,  тұраксыз бәлімін (кеңіл-күй,  әсерленушілік,  эмоция,  сезім, 

күту) беліп көрсетуге болады.

Тұракты   психологиялы к  феномендер  арасында  түрлі  әлеуметтік 

өзгерістер  мен  саяси  окиғаларға  саясат  субъектілерінің  жауап  кайтару 

тә сіл д е р і,  түр а кты   саяси  кұ н д ы л ы кта р д ы н   ж и ы н ты ғы   -   саяси 

ментальдылықтың үлкен маңызы бар. Саяси ментальдылыктың негізі болып 

белгілі бір этникалык кауымнын тарихи даму тәжірибесі шоғырланған тарихи, 

географиялык  және  ерекшелікті  ортада  өзін-өзі  сақтаудың  аса  сенімді 

тәсілдерін ұрпактан-ұрпакка беріп,  жеткізетін үлттыкмінез-кұлыкшығады. 

Сондыктан үксас саяси жағдайларда өрхалыкөзін әртүрлі үстайды. Мысалы, 

олардың кейбіреулерінде шыдамсыздык туғызып,  жедел жауап кайтаруға 

тырыстырса,  баскалары алға қойған максаттарға жетуге табандылық кабілет 

көрсетумен катар бейбіт жолдарды  аныктап,  ешбір саяси ұстамсыздыкка 

бармай,  төзімділікпен басынан өткізеді.

Әр  түрлі  саяси-психологиялық сапаларды  таптар,  әлеуметтік  жіктер, 

сонымен катар шағын топтар (тікелей катынас жасайтын),  дәлірек айтканда 

адамдардын  микроәлеуметтік  бірлестіктері,  референттік  түзілімдер, 

жекелеген саяси ассоциациялар, т.б. менгерген. Осы топтардын әркайсысына 

уакытша немесе тұракты өмір сүру тән,  оларда ұйымдаскан немесе стихиялык 

байланыстардың болатыны да анык.

Саяси психологиянын кұрылымынын күрделі әрі кеп жоспарлы екенін 

айтуымыз  керек.  Нактылы  саясат  міндетті  түрде  саяси  психологиянын

'Психология.  Словарь.  -   М .,  1990.  -  с.  281.

327

қүрылымы  жэне  динамикасы  туралы  білімді  есепке  алу  және  қолдану 

негізінде күрылады. Нақты саяси жағдайда бай саяси эмоциянын әрдайым 

бір ғана жағы басқаларын өзіне бағындырып басымдыкка жетеді. Саясатта 

саяси  процестердегі  әсерленуші  жақтардын  белгілі  бір  қүрылымдык 

ж ікте л уін  көре  білу  маңызды  болғанымен,  бұл  салада  ж үр іп  жаткан 

өзгерістерді  де  байкай  білу  маңызды.  Саясаттануда  “ шаршау  принципі” 

тұжырымдалған,  ол  кө пш іл ік  ісіне  бүкараның  кызығуш ылығының  тез 

өсуімен  және  соншалықты  жылдам  басылуымен  сипатталатын  саяси 

қүмарлыктардың,  эмоциялардың  түрақсыздығын  есепке  алу  қажеттігін 

білдіреді.  Сондыктан  кез-келген  белгіленген  саяси  акция  шексіз  ұзакка 

созылуы  мүмкін  емес,  оған  катысушьі  адамдар  ғана  білетін  онын  анык 

уакыттык  шекарасы  болуы  тиіс.  Осы  уакыт  аралығы  созылмауы  керек, 

әйтпесе саяси акцияға жетпей-ак оған деген қызығушылык жоғалуы (өшуі) 

мүмкін.

Саяси психологияда тұраксыз,  тез өткін ш і болып саналатын кеңіл-күй 

аса маңызды,  ейткені  көңіл -күй  белгілі  бір  кезенде  кэптеген  адамдарды 

камтумен  және  қайсыбір  саяси  окиғаға  немесе  проблемаға  олардын 

қатынастарын аныктайтын психологияның жалпы,  аны ккөрінетін белгісі. 

К өңіл -күй  көптеген адамдардын саяси санасына,  мінез-кұлқына біркатар 

ыкпал  етеді.  Мысалы,  көңід -күйд ің  аса  маңызды  қасиеттері  онын  саны 

жағынан  кеп  адамдардын  назарын  аударып  отырған  проблемаға,  саяси 

қайраткерге шоғырлануы кабілетінен керінеді.

Кэптеген  адамдардын  көңіл-күйіне  ыкпал  жасауды  камтамасыз  етуді 

пайымсыз  механизмдерді  колдану  жолымен  іске  асыруға  болатынын 

айтуымыз керек. Бұл жұғыстык—оның қайнар көзі жағынан етілетін ыкпалды 

сынсыз қабылдауымен,  тез тарауымен,  көптеген бүқара халыктын, белгілі 

бір психологиялык күйіне ендіру сияқты пайымсыз ыкпал жасауды камтумен 

сипатгалады.

Адам психикасының типі мен саяси катынастар саласындағы оның өзіне 

алатын рөлінің арасында сөзсіз байланыс бар. Бүл байланыс катаң,  тікелей 

бола  алмайды,  адамнын дүние танымымен  жэне  білімімен,  онын саяси 

мэдениетімен  жэне  ол  әрәкет ететін  әлеуметтік жэне  өмірлік  жағдайдың 

сипатымен айтарлыктайдэрежеде жанасады,  түзетіледі. Алайда ұқсас саяси 

жэне әлеуметтік-экономикалықжағдайларда бірыңғай әлеуметтік,  мэдени 

жэне  баска да  топтардын  экілдері  өздерін  біркелкі  ұстамайды:  біреулері 

эздеріне саяси оқиғаға белсенді қатысушынын міндетін алады;  баскалары 

оған  еш  араласпайды;  үшіншілері  —  өздерін  одан  тәуелсіз деп  қабылдап, 

окиғаныц барысына байсалды  бағынады;  төртіншілері  —  ез түсініктеріне 

сэйкес окиғаны бағыттау үшін күш ін салады.

Осымен байланысты езіне-өзініңсенімді болуы,  индивидуалдык күшін.

328

өзінін  адамгершілігін  сезінуі,  ө зінін күш іне сенуі  — бүл белгілердін бәрі 

саяси  өмірге  қатысумен  жағымды  ара  катынаста  болады.  Саясаттан 

кашкактайтындар көбіне-көп әлсіз индивидуалды кісілер,  өзінің күштері 

мен мүмкіндіктеріне сенбейтін адамдар. Саясаттан кашкактайтын адамдар 

баска  да  өм ірлік  жағдайларда  ездерінің  кызығуш ылы ғын  әлсіз  түрде 

керсетеді. 

; 

. . .

Саяси  санаға,  ойлауға  және  мінез-кұлыкка  түлғаның  максаты  және 

стереотипі сиякты психологиялык күйі де айтарлыктай ыкпал етеді  .

Максат — адамдардың немесе адам топтарының (әлеуметтік-саяси және 

эмоционалды  тәжірибесі)  саяси  окиғаларға  қатынастарын  аныктайтын 

психикалық күйі.  Калыптаскан  максат  негізінде  қоғамдык-саяси  өмірдің 

жағымды  немесе  жағымсыз  кұбылыстарын  сезіну  жүреді.  Бейтарап  калу 

қандай да бір максатының ж о қ  екендігін білдіреді.

Максат психологиялык күбылыс ретінде эмоционалды боялған,  тұлға 

үш ін  манызды  әр  түрлі  факторлардың  ықпалымен  пайда  болады.  Оның 

қалыптасуында сенімді деректерден келіп түсетін,  сонымен катар сол уакытта 

бірінш і  орында  тұрған  акпарат  үлкен  рөл  атқарады.  Көбіне-көп  сенімді 

акпарат сыни пайымдаудан өткізілмеңці,  оны таза сенім ретінде қабылдайды; 

баскаша саяси түсініктеме беріліп,  кешіккен акпарат калыптаскан максатпен 

бетпе-бет келіп калады да белгілі бір сенімсіздікті тудырады.

Саяси психологиялык максат пен объектінің стандартталған әлеуметтік 

жэне саяси бейнесі — стереотипі үштасады.

Әдеттегі жағдайларды бейнелейтін сенімді стереотиптер адамның саналы 

түрде саяси кызметке катынасын жеңілдетеді,  сенімсіздері -  жалған бағалау 

жүйесін тудырадыда дұрыс әлеуметгік-саяси бағдарларға кедергі келтіреді. 

Калыптаскан стереотиптерді кирату,  егерде тұлгалардын орнын толтыратын 

немесе  алмастыратын  идеялары,  істері,  жана  үстанымдары  болмаса, 

түлғалардың  е м ір л ік  үстанымы  үш ін  катерлі  ка уіп  тендіруі  м үм кін . 

Стереотиптер мақсатқа қарағанда баяу калыптасады,  бірак олар алғашқымен 

салыстырғанда әлдекайда берік және еміршен болып келеді.

Саяси  сана  негізінен  саяси  психологияда  адамдардын  саяси  мінез- 

кұлыктарынын психологиялык компоненттерінің болуына көніл аударады. 

Сондыктан саяси сананы жэне саяси процестер мен кұбылыстардың сипатын 

түсіну үшін саяси мінез-кұлыктын әр түрлі формаларындағы ерекшелікті 

психологиялык көріністерді білудін зор манызы бар. Ғылыми әдебиеттерде 

бұл  көріністерге  адамдардын саяси  мінез-кұлқына тән  ұйымдаскан  және 

стихиялык екі негізгі формада қолдануга талдау жасалады.

Саяси  процеске  қатысушылардың  м ін е з-күл кы ны н  үйымшылдык 

формалары билік органдарының жэне баска да саяси институттардын,  сонын

'Социальная психология  и ее проблемы. — М ., 2001.  — с.  189.

329

ішінде оппозициялык институттардың кызметтері аркылы іске асады.

Ресми  (б ил іктік)  институттардың  кызметіне  өдеттегідей,  жағымды 

сезімдер мен  көңіл-күйлердің басымырак болуы тән.  Олардың кызметіне 

қатысатын  адамдар  мансабын  арттыруға,  жоғарғы  әлеуметтік  мәртебеге 

жетуге,  жеңілдіктер  алуға  біршама  ден  кояды.  Олар  үш ін  көбіне-көп 

шындыкка сыни емес катынастар және бейімделушілік,  сонын ішінде қоғамда 

үстем етуші саяси қүндылыктарға бейімделу тән.

Оппозициялық ұйымдар мен формальды емес бірлестіктердің кызметінде, 

зерттеу көрсеткеніндей,  өзгешесаяси-психологиялыкахуал калыптасады. 

Осы ұйым мүшелерінің арасында әдетте беймазалыксезімі мен көніл-күй, 

канағаттанбаушылык,  өзгеріске,  жаңартуғат.б. деген ыкылас басым болады. 

Оппозициялык козғалыстарға қатысушылар саяси практикада орын алған 

саяси күбылыстарды сыни кабылдауға әлдекайда кабілетті.

С тихиялы қ  саяси  м іне з-күл ы к  саяси  ұйымдар  мен  козғалыстарға 

каты суш ы ларды қ  жоспарланбаған  кимылдарынан,  сонымен  катар 

ұйымдаспаған  карсылық  әрекеттерінен  көрініс  табады.  Стихиялык  мінез- 

к ү л ы к -  бұл адамдардын саяси дағдарыска,  тұраксыздыкжағдайға,  биліктін 

теріс  әрекетіне,  өзінің жағдайының нашарлауына байланысты  көрсететін 

жаппай реакциясы. Ол саналылык пен прагматикалылықка Караганда әрекеттін 

иррационалдык,  кызбалыкформаларынын басым болуымен байланысты.

С ти х и я л ы к  саяси  м ін е з -к ұ л ы к т ы ң   ж эн е   о н ы н   с е б е п те р ін ің  

психологиялык ерекшеліктерін білу күрделі саяси коллизияларды шешуге 

көмектеседі.  Осымен  байланысты наразылыктын үйымдаспаған  формасы 

қоғамға  кауіпті  әрекеттерге  -   бунтка,  жаппай  жөнсіздікке,  лаңкестік 

актілерге  (жарылыстарды  ұйымдастыру,  адамдарды  кепілдікке  алу  және 

ә кім ш ілік ғимараттарды басып алу,  т.б.),  сонымен катар баска да зорлык- 

зомбылыкка,  заңға қайшы өрекетгерге әкеп соктыратынын есте ұстау кажет.

Адамдардын 

стихиялык мінез-күлкына сенімсіздік сезімінін артуы,  билік 

күрылымдарына  ж эне  ресми  акпаратка  се н б е уш іл ік,  ы закорлы к, 

байбаламшылык  көніл-күй  жэне  т.б.  сиякты  психологиялык  факторлар 

ыкпал етеді. М інез-кұлыктың стихиялыкформасына алып келетін келенсіз 

көңіл-күйлердін артуына,  өз кезегінде  алып  кашпа сездер,  агрессиялык 

әрекеттер,  кылмыстын  ершуі,  жемкорлык  пен  әділетсіздік  фактілері, 

танымал  емес  зандар  жэне  аткарушы  органдар  мен  баскалардын  кате 

шешімдері ыкпал етеді.

Сайып келгенде,  саяси мінез-кұлық саяси психологиянын саясат жэне 

саяси сана салаларындағы орны мен рөлін көрсететін манызды сырткы форма 

болып табылады.

Қорытындылай  келіп,  саяси  сана  -   саяси  идеология  мен  саяси 

психологияға негізгі салмағы түсетін күрделі,  квп денгейлі конструкцияны

330

бейнелейді деген тұжырым жасауға болады. Саяси сана -  бұл адамдардын 

өмір сүріп тұрған  жэне саясат пен  саяси  кұбылыстарда болса екен дейтін 

субъективтік катынастарын көрсететін көзкарастар,  үғымдар,  түсініктер, 

максаттар мен сезімдерінің жүйесі.

О н үшінші такырып:

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: