'Жеребкин М .В.  Политический процесс: типология и режимы функционирования. —

көрсетеді.  Ол  оған  катысушылардьщ ортак ойын  ережелерін  бетке ұстап, 

бір-бірімен ынтымактасатын немесе карсыласатын формальды тендігін және 

салыстырмалы автономдығын мойындаудан туындаған. Мұндай процесте оған 

қатысушылардын арасында  алға  қойылған  максатка  жету  үшін  әркім  бір 

нәрсесін  күрбан ететін мэдени саудаласу формасына немесе жүйенін бүкіл 

элеменггер түрғысында “ келістіру ”  формасына айналады. Горизонтальды- 

үйымдастырылған саяси процестін идеалы болып “ доңгелек стол” ,  коп жакты 

консультациялар есептеледі,  солардың аркасында манызды саяси шешімдер 

кабылданады.  Саяси  пронестің  формасы  ретіндегі  ұйымдаскандыкпен 

қалыптасу укіметтің,  кәсіпкерлердінжәне кәсіподактардынтұракты озара 

әрекеттерін  реттейтін  үш  ж а кты   комиссияларда,  занда  б екітілген 

институттарда көрініс табады.

В е р тика л ьд і-үйы м д а сты р ы л ға н  саяси  процесс 

мүдделердің 

кажеттіліктерін  стихиялык  кор інісі  ретінде,  иррациональды  бүкараның 

ойлау  үлгісі  ретінде  түсіндіріледі.  Бұған  мемлекеттік  билік  жэне  саяси 

институттар  жүйесі,  коғам  жасаған  күндылыктар  жүйесі  карсы  түрады. 

Вертикальді-үйымдастырылған саяси процесте қоластындағылар-азаматтар 

биліктін беделін мойындайды,  ал билеушілер коғам мүшелеріне белгілі бір 

е р кін д ікке   кепілдік  береді.  Ойластырылған  және  ұтымды  озара  саяси 

ә р е ке тті,  азаматтарға  кұнд ы л ы кта р д ы   та ң уға   ты ры саты н  ү кім е т 

калыптастырады . 

О л а р д ы н   а р а с ы н д а

  ең  маны зды сы  болып  занға 

бағынушылык,  жауапкершілік,  үтымдылыкбасқару есегітеледі. Мемлекет 

пен  коласты ндағылардын-азаматтардың  озара  ка ты на сы ны н   мәні 

баскарушылар мен баскарылатындардын “дұрыс”  мінез-күлык,  жүріс-тұрыс 

ережелерін  аныктаумен  шектеледі.  Баскарушылар  коғамнын  әр  түрлі 

топтарынын мүдцелерін  үйлестіруі тиіс,  ал  басқарылатындар бір-бірімен 

келісімге келуге ынталы болуы керек. Вертикальды-үйымдастырылған саяси 

процесс  билік  күрылымының  кабілетінің  аркасында  топтын  талаптарын 

белгілі бір әрекет бағдарламасына кіріктендіру аркылы ұтымдылық,  болжау 

және конструктивтік элементтерін күшейтуді жобалайды.

Осыған  орай вертикальды-үйымдастырылған  саяси  проиестің тағы бір 

айырмашылығы елдің лидерінін өз беделін қалыптастыруға тырысуы және 

колдап отыруымен ерекшеленеді. М енің көзқарасымша,  билік пен коғамның 

езара әрекетінің сипаты бойынша Кдзакстандағы саяси проиесті вертикальді- 

үйымдастырылған процеске жаткызуға болады. Өйткені мұнда билік керекті 

саяси  мінез-құлы кты н  ережелері  мен  шарттарын  бір  жакты  аныктап, 

азаматтардын тілегіне сэйкес күндылыктарды тацып отыр.

Саяси ыкпал ету объектілері бойынша және мазмұны тұрғысынан саяси 

процесс:  іш кі  саяси  жэне  сырткы  саяси  процесс  болып  болінеді.  Олар 

ерекшелікті пәндіксаласымен,  субъектілердінөзараәрекететуі,

304

институттардын өмір сүруі,  дамуы тенденциялары және зандылыктарының 

тәсілдерімен  өзгешелінеді.  Іш кі  саяси процесс саясаттын субъектілерінін 

арасында жүреді,  олардын қызметінің негізгілері саяси билікті женіп алу 

және оны ұстап тұру әрі колдана білу болып табылады. Көптеген елдердін 

іш кі саяси процестерінің мазмұнында мәнді өзгешеліктербар. Ол мемлекеттік 

кұрылыс  пен  басқару  формаларына,  саяси  олшемдерге,  билеуші  элита 

сапасына және басқа да факторларға байланысты. Кез-келген елдің іш кі саяси 

процесінің ірге тасы болып саяси экономикалык укладтардын арақатынасы, 

коғамда  калыптаскан  әлеуметтік  құрылым,  саяси  мэдениет дәстүрлері, 

халыктын эз жағдайына канағаттану денгейі есептеледі.

Іш кі саяси процестердің ерекшеліктерін түсіну үшін азаматтардын саяси 

белсенділігін институттендірілген формасынын жетекші рөлі мен маңызын 

естен  шығармаған  жон.  Сонымен  б ил іктің  ұйымдық  кұрылымы  саяси 

процестің негізі болып табылады,  ойткені ол халықтың қайсыбір деңгейдегі 

белсенділігін талап етеді,  азаматтарды саяси мобилизациялау кұралдарының 

жиы нты ғы н  ж эне  баскарудын  басымды  әдістерін  аныктайды.  Саяси 

ұйымдастырудын козғалмалығы мен мобилдігіне саясаттын әлеуметтік ортаға 

ыкпал  ету деңгей  жэне  сипаты  тгкелей  тәуелді  болып  келеді.  Іш кі  саяси 

мақсаттарға бейбіт тәсілдермен де,  к үштеу әдістерімен де жетуге болады.

Сырткы саяси процесс халыкаралык істерді жүргізу онері ретінде баска 

мемлекеттермен карым-катынаскатарайды. Сонымен катар сырткы саясат 

олардын озара карым-катынастарын реттейді.

Дүние жүзінде мүдделері сэйкес келмейтін жэне эр салада үйлеспейтін 

бағдарламалары  бар  кэптеген  мемлекеттердің  өмір  сүруінен  туындаған 

ерекшеліктерді сырткы саяси процесс иемденген.  Қазіргі жағдайда сырткы 

саяси процесс келіссоз жүргізу онерінеайналып,  екі жаккадатиімді саяси 

келісімге жету құралы болып отыр.

Билікті кайта кұрудын жылдамдығы мен колеміне,  сипаты мен эдістеріне 

карап саяси процесті эволюциялык жэне революниялыкдептеболеді  .

Революциялык сипаттағы  саяси  процесті  билікті  салыстырмалы  түрде 

тезсапалыозгеруі,  шешім кабылдау тэсілдерініңозгеруі,  саясатка катысу 

жолдары мен механизмдерінің озгеруі ерекшелейді. Бүл процесс қоғам омірін 

түбегейлі тоңкеру болып саналады. Онын барысында мемлекеттік биліктін 

және үстем етуші меншік формасынын ауысуы болады. Революциялык саяси 

процесс салыстырмалы түрде кыска саяси мерзім ішінде бейбіт жэне күштеу 

күралдарымен  жүзеге  асырылуы  мүмкін.  Мұндай  кезендерде,  әдетте, 

электоральдыкка сенім білдіру стихиялықка орын береді,  бұкаралык саяси 

козғалыстардың еркін формалары алға шығады.

Эволюциялык саяси  пр

оиесте

 саяси  билік  кұрылымындағы  озгерістер

'Желтов В.В.  Основы политологии.  —  Ростов-на-Дону, 2004.  — с. 417.

С а ясатгап у ж о н е о п ы ц  проблемалары-?!)

біртіндеп қайта күрулар жэне реформалар жолымен іске асады. Саяси дамуы 

мен өмір сүрудің мұндай сипаты эр түрлі саяси субъектілердін белгілі  бір 

функциялары  мен  рөлдерді  бөлуге  шешім  кабылдау  механизмдерінін 

тұрактылығына  арка  сүйейді.  Б и л ікт ің   зандылығы  және  әдеттегідей 

баскаруш ы лар  мен  баскары латы ндарды ң  о р т а к  социом эдени 

күндылыктарының жэне бағдарларының болуы,  келісім этикасыныңжэне 

конструктивті оппозициянын болуы саяси процестін эволюциялык жолымен 

ж үр уін ің  негізі болып табылады.

Эволюция мен  революцияның эзара тығыс байланыскан  козғалыстың, 

табиғат  пен  қоғамнын дамуының  екі  формасы  екенін  айту  керек.  Саяси 

эволюция эрбір жеке алынған елде әркашанда бірегей қүбылыс,  оның ұлттык 

тарихының элементін  кұрайды.  Сонымен  бірге  бір топ  елдерде  эволюция 

элементтері ұксас болуы мүмкін. Оның себептеріне салыстырмалы түрдегі 

тарихи  жағдай,  мэдени  жэне діни  кұндылыктардың ортактығы  және с.с. 

жатады. 

.

Саяси  эволюция  заңдылықтарын  естен  ш ығару,  революциялык 

қарсыласуды  калыптастыруға жол  береді,  коғамдык дамудын  нормальды 

прогресін үзіп жібереді,  мемлекет пен коғамды катал конфронтация жолына 

түсіреді.

Саяси процеске катысушылардың оз функцияларын кэпш іл іктің алдына 

іске  асыруы  мемлекеттін  эз  міндеттерін,  кабылдаған  шешімдерін  сөзсіз 

орындауы немесе анық орындамауы тұрғысынан алғанда саяси  процестер 

аш ык жэне жасырын (кэленкелі) түрлерге бөлінеді.

А ш ы қ саяси процестерге топтар мен азаматтардын мүдделері партиялар 

мен козғалыстардың бағдарламаларында айкындалады,  сайлауларда дауыс 

беруден  білінеді,  бүкаралык  акпарат  күралдар  аркылы  мэселелерді 

талкылаудан корінеді,  азаматтардын билік институттарымен байланысынан 

байкалады,  коғамдык пікірді есепке алу аркылы жэне т.с.с. көрініс табады. 

Д е м о кр а ти я л ы к  мемлекеттерде  саяси  пр о ц е стің   а ш ы қты ғы   деп 

жұртшылыктын саяси шешімдерді қабылдауға,  бағдарламаларғатүзетулер 

енгізудін түрлі фазалары мен  кезендеріне қатынасуы,  элитанын күрамын 

толыктыруға қол жеткізуі,  сонымен катар билік пен азаматтардын баска да 

мәселедегі эзара әрекетініңашыктығы қабылданған.

А ш ы к саяси процеске карама-карсы түрған  жасырын саяси  процестер 

ж үр тш ы лы кты ң  алдында  бекітілм еген  саяси  институттар  мен  билік 

орталыктарына арка сүйейді,  олардын роліне тыйым салынған,  сол ролді 

жария емес жэне мойындалмаған қоғамдык күрылымдар аткарулары мүмкін.

Жасырын,  көленкелі  саяси  құрылымдар  биліктін жоғарғы  жэне  орта 

денгейінде  орнығады.  Бүл  жерде  әңгіме  мемлекеттердің,  мекемелердің, 

жасырын эрекеттері туралы,  күпия кұжаттары,  бұйрыктары жонінде,  кұпия

306

функииялы  органдардың  жэне  толык  жасырылған  мекемелердің  өмір 

сүретіндігі туралы болып отыр.  Ресми адамдар мен билікте заңсыз кызмет 

түрі  жемкорлык-коррупция  пайда  болуы  мүмкін,  саяси  емес  сипаттағы 

жасырын (көлеңкелі) құрылымдардың (кара базар,  кылмыс,  мафия) жария 

мемлекеттік құрылымдармен бірігіп кетуі каупі бар.

Саяси  процеске  саяси  каты суш ы л а рд ы ң  сипаты  тұр ғы сы н а н 

ангажирламау  жэне  ангажирлау  (ерікті  жэне  рүксат  етілген)  болады. 

Ангажирламау саяси процестер азаматтардын мемлекетпен катынаста жэне 

биліктін баска да институттарымен еркін саяси катысуларын жорамалдайды. 

А н га ж и р л а у   саяси  процестерде  азаматтарға  саяси  катынастардың 

ф ормаларын  та ну  ж эн е   баскару  ш е ш ім дерін  кабылдаудын  катан 

орталыктанған әдістерін тану басым болады. Саяси процестің ангажирлау 

типіне,  мысалы,  теократиялыктоптардын,  әскери элитанын,  авторитарлы 

лидерлерімен  монархтардын  немесе  елдегі  жалгыз  партиянын  шешім 

кабылдауларын жэне саясатка араласу формаларын санауга болады.

Өз кезегінде саяси процестің ангажирламау демократиялык формаларын 

келесі  бағыттар  бойынша  топтастыруга  болады:  онын  б ір ін ш ісі  тіке  

демократия  бағыты,  мұнда  жұрт билік  күрылымына тікелей  ыкпал  етеді 

жэне заң кабылдау процесінің мазмүнын аныктайды. Тіке демократиянын 

инсти тутта р ы на   референдум  (пле бисцит),  хал ы к  инициативасы , 

жиналыстарда іске асатын тікелей басқару деп аталатындар жэне т.б. жатады. 

Бүл институттар,  әдетге,  Конституциялардабелгіленген;  екіншісі,  өкілеттік 

демократия немесе баскаша айтканда халық сайлаған мемлекеттік органдар 

аркылы  жүзеге  асатын  өкілеттік  баскару  бағыты.  Сайланған  мемлекеттік 

органдар өз кезегінде,  баска да мемлекеттік органдарды қалыптастыра алады. 

Жалпы ұлтгыкокілетті органдардын (ең алдымен парламенттер) кұқы қты к 

мәртебесі  Конституцияларда  аныкталады;  ү ш ін ш іс і,  плю ралистік 

демократия  багыты,  бұл  к э п   жакты  саяси  ассоциациялардың  пайда 

болуынан,  оларга  кірген  азаматардың  баскару  шешімдерінін  мазмұнына 

ыкпал ету кабілетінін күш тілігінен көрінеді.

Адамдарды топтап жұмылдыру үкіметке белсенді түрде және мақсатты 

багытталған  ықпал  жасауга  мүм кіндік  береді  және  оны  кажетті  іс-әрекет 

етуге итермелейді.

Қогам   үш ін  кайсы бір  әлеуметтік  катынастарды  саяси  реттеудін 

формаларынын маңыздылығы тұрғысынан айтканда саяси процесс базалык 

жэне шетаймактык болып бөлінеді. Базалық саяси процестерді саяси өмірдін 

әр  саласындагы  алуан  түрлі  өзгерістер  сипаттайды  .  Олар  оның  базалык 

модификациясына,  жүйелік касиеттеріне қатысты нәрсе.  Бұган,  мысалы, 

әлеуметтік топтардын мемлекетпен карым-катынасын тәсіл ретінде саясатка

’Бачинин  В.А.  Политология.  Энциклопедический словарь.  — СПб,  2005.  — с.  181.

307

қатысуын,  басқару  шешімдерінде  халыктын  талаптары  мен  мүдделерін 

жаңғы ртуды н  формаларын,  саяси  элитаны  қалыптастырудын  типті 

тәсілдерін  және  т.б.  ж а тқы зуға   болады.  Осы  сарында  мемлекеттің 

материалдык  күш те р ін  колдаудың  н е гіз гі  бағыттарын  анықтайты н 

мемлекеттік басқару процесі турасында да айтуға болады.

Сайып  келгенде,  базалык саяси  жүйенің негізгі  элементі  мемлекеттік 

органдары мен бұқара халыктын озара әрекетінен қүрылады. Осындай өзара 

әрекеттен саяси бағыт-бағдар жасалады,  ол коғамнын басым коиш іл ігінін 

манызды биліктік мүдцелері мен талаптарын білдіруге және іс жүзіне асыруға 

бағытталған.

Ш еткі аймақтық процестер коғам үшін айтарлыктай аса манызды емес 

салдарлы өзгерістерді білдіреді.  Мысалы,  ондай өзгерістер олар негізінен 

жеке аймактардын жергілікті озін-озі баскару органдарынын қызметінде, 

накты саяси партиялардын,  қоғамдык қозғалыстардың,  мүдделік топтардын 

жәнет.б. калыптасуыменөзараәрекетісаласынащоғырланған. 

; ;

Сондыктан  да  олар  билікті  аткарудын  басымды  формаларына  және 

тәсілдеріне принциптік деңгейде ыкпал ете алмайды.

Саяси  жүйе  институттары ны ң  озара  каты насы нын  түрақтылы ғы 

тұрғысынан  саяси  процестер  тұракты  және  тұраксыз  болып  бөлінетінін 

айтуымыз керек.

Түракты саяси процесс кайсыбір күштер мен тенденциялар карсылык ету іне 

карамастан саяси катынастардынтұракты ұдайы ондірілуін ұйғаратын анык 

белгіленген бағытгыкозгерістерді,  биліктік катынастардыңбағыттыктиптерін, 

билік үйымдастыру формаларынбілдіреді. Сонымен ол азаматтардынтүракты 

институттендірілген саяси жұмылдыру формасы мен мінез-кұлкын,  сондай- 

ак саяси шешімдер кабылдаудын функционалды меңгерілген механизмдерін 

сипаттайды. Түракты саяси процесс тұрақты әлеуметтік күрылымға,  жүрттың 

омір  сүру  денгейінің  артуына,  режимнің  зандылығына,  жоғары  саяси 

мәдениетке негізделеді. Азаматтар ойын ережесін колдайды,  билікке сенім 

білдіреді. Саяси процеске катысушылардынбәрі ынтымактастыкка,  ымыраға 

келетін шешімдер іздестіруге икемделеді,  оларды біртұтас саяси күндылыктар 

жолын ұстаушылыкбіріктіреді. Өйткені үкіметөз шешімдерінде  коғамдык 

пікірді ескеріп отыратындықтан адамдар өздерінің билікке ыкпал ету мүмкіндік 

сенімін береді.

Тұрақсызсаяси процесс саяси бағытгы өзгертудін кажетгігі ретінде әдетте 

биліктің,  режимнін дағдарысы  мен  зандылығын  жойған  жағдайда  пайда 

болады.  Онын:  өн д ірістін  күлдырауы,  халыкаралык  катынастардың 

шиеленісіп  кетуі,  өмір  денгейінін  томендеуі,  әлеуметтік  шиеленістер, 

кайсыбір әлеуметгіктоптардындискриминациялануы,  олардын оз коғамдық 

мәртебесіне  канағаттанбауы  жэне  сол  сиякты  әр  түрлі  себептері  болуы

308

мүмкін. Саяси процестін тұраксыздығы сайлаушылардын кажетті қоғам даму 

жолын  тандауындағы  кенеттен  жалтақтауынан  және  оппозицияның 

белсенділігінен,  үкіметті сынаудан,  саясаттағы қиғаштықтардан жәнет.б. 

анық  көрінеді.  Осындай  жағдайда  баскару  шешімдерін  кабылдау  кейде 

им пул ьстік  сипат  алады,  к ұ к ы к т ы к   және  моральдық  нормалардың 

реттеушілік рөлі шектен тыс күлдырайды. Ж эне де билік катынастары мен 

механизмдерінің  мұндай  күй і  уақытша ғана болмайды,  ол  түракты  және 

ұзак мерзімдік сипатқа айналады.

Саяси  проиестердің  барлык типтері  таза  күйінде  өте  сирек  кездеседі, 

өмірде олардың тығыз өзара байланысымен  өрілуі  тұракты түрде  болады. 

Алайда  олардын  ж ікте п   карастыруы  саяси  өзара  әрекеттің  ең  ти птік 

белгілерін бөліп корсетуге мүмкіндік береді. Сонымен катар,  саяси процестің 

типологиясы  кейбір  идеалдык типтерді  теориялык  жіктеуге  жол  берудің 

нәтижесі деуге болады.

Жоғарыда баяндағандардыңсаяси процесс жүйе элементтерінін,  сонымен 

катар  оған  кірмейтін  субъектілердің  белгілі  бір  жағдайда  және  кайсыбір 

уакыт ағымында калыптаскан биліктік маңызы бар мүдделерін жүзеге асыруға 

бағытталған үздіксіз өзара әрекеті деген қорытынды жасауға болады. Саяси 

процесті ұйымдастыру — процесті ойластырудан,  идеалардан,  кейін процесс 

субъектісі шындыккаайналдыратын оныңтеориясын дайындаудан басталады. 

Сонымен,  тұжырымдай  айтканда,  саяси  процесті  озі  дамитын  накты 

жағдайлардан боліп карауға болмайды,  ойткені ол оз саяси жүйесінің омір 

сүруімен  шектеліп  кана  қалмай,  саяси  ситуацияға  қалай да  ықпал  ететін 

коғамның бүкіл салаларын қамтиды. 

: 

4

 

u 

»  , 

w ... .. 

■}

( Ж т т

 Йкигу 

іі

ь ж іт т м Ы г ticà&vj 

>

U

u

■ ~

ж

у

. і ш

&

т

- ч

. н

і г

г

ж

ж

З

' , т

т

т

;

'  - 

..лчіх

Ш

........................................w;;vu.

Ш ':к> 

т

■/  : 

'  •• 

, Г ' 

r   Vi  "  

:• 

■ 

г- 

;  : 

• 

■

309

Он екінш і тақырып:

САЯСИ САНА

Ғ ылыми  эдебиеттерде  жете  зерттелмеген  саяси  сана  кұ к ы қ ты қ   сана, 

мораль,  ғылым,  философия,  дін,  онермен катар когамдык сананың ерекше 

формасы  болып  табылады.  Саяси  сананы  зерттемейінше  саяси  биліктің 

қалыптасу,  омір сүру  жэне даму  зандарын,  саясаттын  субъектілері  мен 

объектілерінің әрекетін түсіну м үмкін емес.

Саяси сана — саяси өмірдің субъективті жағын сипаттайтын саясаттанудын 

манызды категорияларының бірі.  Саяси сана өзінін мазмұны  бойынша — 

бұл коғамдықтүрдегі азаматтардын саясат туралы жэне оған деген ұтымды 

катынас  жонінде түсінік деңгейін  корсететін  күрделі  түзілім.  Сондыктан 

коғамда  тараған  саяси  катынастар  субъектілерінің  саяси  т ү с ін ігін е , 

калыптаскан адамдар діліне (менталитетіне) саяси процестін мазмұны мен 

сипаты,  саяси  кэшбасшылардың  іс-кимылы,  саяси  институттар  мен 

ұйымдардың кызметі тікелей тәуелді.

Саяси кызмет,  кез келген баска да іс-кимыл сиякты,  кызметтің алгашкы 

кадамы  болып  табылатын  кандай  да  бір  білім  д е н ге й ін ің   болуын 

жорамалдайды.

Саяси сана саясат туралы  білімнен  жэне оларды тәжірибеде сеніммен 

тексеруден келіп шыгады.

Білім — бүл эр түрлі денгейде сенімділігі бар адам санасында акикаттын 

түсін ік,  ұғым,  пікір,  теория түріндегі кэрінісі.

Саяси нактылыкты идеясыз,  тұжырымдамасыз,  сезімсіз,  кэңіл -күйсіз 

және т.б.  бейнелеу мүмкін  емес.  Кобіне-коп тек  әрекеттің  үрандары  мен 

багдарламасына айналған саяси идеялар саяси окиғалардың барысын анықтай 

алады. Мұндай идеялар әдетте оте коп болады жэне олар алуан түрлі болып 

келеді. Сондыктан баска емес,  тек осы саяси идеяларды,  кұндылықтарды 

түсіндіру ыкыласының пайда болуы және кайсыбір дәуірде жоғары коюға 

басымдык берілуі табиғи нәрсе. Сонымен бірге,  әркайсысымыздан нактылы 

саяси тандауды талап ететін жағдайға мезгіл сайын ұрынып,  біз ретсіз алуан 

түрлі  б үгін гі  саяси  үрандар  мен  бағдарламаларды  эз  әлімізше  түсінуге 

тырысамыз.  Саясаттану  гылым  ретінде  біздің  жеке  саяси  тандауымызды 

аныктай алмайды және оған кұкы  да ж ок. Бірак ол сондай тандауга жагдай 

жасай алады және жасауы тиіс,  ягни саяси сана сферасы қалайша өмір сүреді, 

онын емірсүруініңтәсілдері кандай,  сонымен катар пайда болуы мен даму 

механизмдері кандай екенін корсетуі тиіс.

Осымен байланысты саяси сананынсферасын,  мазмұнын аныктау үшін 

ен  алдымен  онын  үгымын,  күрылымын  жэне  функцияларын  карастыру 

кажет.

310

1. Саяси сана үғымы,  кұрылымы жэне функциялары

Саяси сана адамзат кауымдастыгынын рухани өмірінін манызды элементі. 

Саяси  сана  ж е ке л е ге н  адамдардын  ж эн е   олардын  эр  түр л і 

кауымдастыктарының саяси билікке,  мемлекетке жэне онын органдарына, 

партияларга,  саяси ұйымдар мен козгалыстарга,  дәстүрлерге,  саяси өмір 

нормаларына,  саяси кұндылыктарға катынастарын кэрсететінтүсініктердің, 

кэзкарастардын,  мақсаттардын жиынтығы іспетті.

Саяси сананың кайнар козіне отбасы,  индивидке эр түрлі деректерден 

келіп түсетін акпарат жэне онын жеке басының эмір тәжірибесі жатады.

Саяси сананың эдетте “ таза”  күйінде омір сүрмейтінін,  оның акикатты 

танудын басқа да түрлерімен және формаларымен тығыз озара байланыста 

болатынын айтуымыз керек.

Адамдар саясатты жэне саяси құбылыстарды моральдык категориялар — 

жаксылык пен  жамандык,  әділеттік  пен  әділетсіздік  аркылы  багалайтын 

болгандыктан,  саяси  сана  мейлінше  моральдык  кэзкарастармен  жиі 

кабысады. Ал,  кү кы кты қ сана мен саяси сана жарым-жартылай киысады, 

эйткені  коптеген саяси  катынастар күкыкпен  реттеледі,  мемлекеттін коп 

кырлы  кызметі  күкы кпен  жанасады.  Кейде  кұ кы кка  деген  катынас саяси 

кэзкарастармен де аныкталады.

Саяси  сана  бастапқыда  әлеуметтік  теңсізд іктің,  саясаттын,  саяси 

катынастардын,  институттардың,  ұйымдар  мен  мекемелердін  пайда 

болуымен қалыптаса бастады жэне солармен бірге дамьщы.

Саяси  сана  бұл  бір  жагынан,  адамдар  санасындагы  саяси  болмыстын 

к о р ін іс і, 

ал  е к ін ш і  ж а гы н а н , 

адамдардын  ж эн е   олардын 

кауымдастыктарының мүдделерінін кэрінісі,  жалпы саяси сана — бұл саяси 

болмыстын субъективті бейнесі.  Бейненінсубъективтілігі ен алдымен онын 

объективтік дүниеге емес,  субъектіге жататынын білдіреді.

Саяси сананын негізін саяси шындык күрайды. Саяси омірдіңфактілері 

мен кұбылыстары туралы білімнің белгілі бір жиынтыгы негізінде когамдык 

болмыстын осы саласына катысы бар козкарастар мен бага беру калыптаса 

алады.

Саяси сананын накты тарихи сипатта болуы онын манызды ерекшелігі 

болып  табылады.  Бүл,  бірінш іден,  саяси  сананы  кұрайтын  тү с ін ік , 

кезкарастар  жэне  т.с.с.  накты  эмірдегі  саяси  болмыстын  түстарының 

бейнеленуі болып табылады;  ал,  екіншіден,  саяси санада ен алдымен сол 

на кты   коғамда  үсте м д ік  етуш і  әлеум еттік  ж ік т ін   т ү с ін ік т е р і  мен 

кұндылыктары  бекиді.  Сонғысы  кездейсок  нәрсе  емес.  Үстемдік  етуші 

әлеуметтік  ж ік   озінін түсініктері  мен  кэзкарастарын  бұкаралык  акпарат 

күралдарынын көмегімен,  тәрбие жүйесі аркылы жэне т.б. жолдармен баска 

адамдардын  санасына  енгізеді.  Сонымен  бірге,  саяси  санада  когамдык

311

түсініктер,  көзкарастар да бекиді. Сондай-ақ,  саяси сана бір мезетте ұлттык 

және  басқа  да  ерекш еліктерм ен  байланысты  барлы к  т ү с ін ік те р д і, 

көзкарастарды,  кұндылықтарды жэне т.с.с. өзіне косып алады.

Саяси сана шындықтың бейнеленуі бола отырып,  салыстырмалы түрдегі 

о з ін ің   дербестігін  де  сактайтынын  айтуымыз  қажет.  Саяси  сананың 

салыстырмалы  түрдегі  дербестігі,  біріншіден,  оның  бір  жағынан  саяси 

процестердін  барысынан  озып  кету  кабілетінің  бар  екендігін,  ал  екінш і 

жағынан,  саяси  болмыс дамуынан  артта  калу тенденциясының оған  тән 

екендігін байқатады. Саяси сананын салыстырмалы дербестігі оның жай ғана 

шындыкты бейнелеуінен ко р ініп  қоймайды,  сонымен  катар оны  ұғынуға 

тырысудан,  тәжірибелік кызмет барысында озгертуге тырысудан корінеді. 

Саяси сана,  алуан түрлі мүдделері бар әрбір адамға саяси мүдделілікті береді, 

ойткені мұндайда саясат біздің санамыздың,  іш кі дүниеміздің бір болігінен 

орын алады. Баскаша созбен айтканда,  саяси сана — бұл индивидке когамда 

биліктің бар екендігін сездіретін іш кі механизм  .

Осымен байланысты саяси сананын жеке түлғалар арасындағы,  локальды 

ко ға м д ы қ  топтар  мен  жалпы  ко ға м н ы н   саяси  о м ір ін ің   арасындағы 

жанастырушы механизм болып алға шығатын адамның іш кі рухани дүниесін 

сипаттайтындығын  атап  айту  керек.  Осыған  орай  саяси  сана кұрылымын 

аныктау аса маңызды.

Саяси сана күрылымы мейлінше күрделі. Саясаттанулық әдебиеттерде 

осы күнге дейін саяси сана құрылымын аныктау методологиясы әлі де жете 

зертгелмеген. Әртүрлі авторлардыңболіп корсеткен күрылым элементтері 

кобіне-когі  аныктау  тәсілдері,  озгешелік  олшемдерін  және  мазмүнын 

белгілеу  тәсілдері  бойынша  бір-бірінен  айтарлыктай  озгешеленеді.  Бүл 

саясаттанушылардын  локальдық  тұрғыдан,  әр  түрлі  зерттеу  міндеттері 

тұрғысынан қарастыратындығын корсетеді. Демек,  саяси сана кұрылымынын 

коптеп саналатын алуан түрлі олшемдері бар. Олардан жаңылысып қалмау 

үшін,  саясисананыңкұрылымдықэлеметтерінболіп корсете отырып,  бұл 

боліп корсетудің қандай негіз бойынша іске асырылғанын әр уақытта анық 

түсіну кажет.

Саяси  сананын  кұрылымы  коғамдык  кызметтің  әр  түрлі  салаларын 

кеңінен камтиды жэне жеке тұлғанынсаяси процеске катынасу варианттарын 

калыптастырады. Осылайша саяси сана күрылымынын,  менің козкарасымша, 

келесі  н е гізгі  компоненттерін  гносеологиялық,  аксиологиялык  және 

әлеуметтанулыкдеп боліп корсетуге болады.

Саяси сананын  гносеологиялык компоненті  нақты  шындықты сенімді 

бейнелеуі  козкарасы  түрғысынан  саяси  сана  элементтері  арасындағы 

айырмашылыктарды  ашып  көрсететінін  ерекше  атап  айтамыз.  Баскаша

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: