Қазақстан Республикасы Білім ж әне Ғ ылым министрлігі

жетекш ілік  ету  күкы   не  беретінін,  олардын  өздерінің  саяси  кызметінде 

нендей уәжцерді басшылыкка алатынын аныктау кажет.

Демек  саяси  элиталар  мен  саяси  көшбасшылардың  коғамдык-саяси 

өмірдегі жэне коғамдык саясаттағы ерекше рөліне не себепші болып отыр 

деген орынды сұрак туындайды.  Бұл сауалга жауап беру үшін,  ен алдымен, 

саяси элитаның мазмұнын ашу кажет.

1. Саяси элита үгымы. Саяси элиталарды танып-білудін жэне 

бағалаудың негізгі тәсілдері.

Дүние ж үзінің әлеуметтану жэне саясаттану әдебиеттерінде саяси элитаға 

берілген көптеген анықтамалар мен әр түрлі козкарастар бар  . Сондыктан 

отандық және шетелдік саяси ғылымда саяси элитаның не екендігі жөніндегі 

тү с ін ік те  толык бірлік  ж оқ.  Бүл  сүракка  жауап  беру  үшін,  ен алдымен, 

“ саяси элита” ,  “ баскару элитасы” ,  “ контрэлита” ,  “ бюрократия” ұғымдарын 

ажырата  білу  керек.  Алгашкы  ұгым  колемі  жагынан  аукымды,  себебі ол 

б аскаруш ы   элитамен  катар  ко н тр э л и та   я гн и   саясатта  белсенді 

атсалысатындарды,  билікті  қолга  алуга  тырысатындарды,  бірақдәлсол 

уакытта  накты  баскару  рулінен  шеттетілгендер  мен  саяси  оппозицияда 

қалгандарды да камтиды.

Саяси  элитаны  аныктау  мен  оның  ауқымын  белгілеу  үш ін  келесі 

әлшемдерді ұсынган жон деп санауга болады: біріншіден,  когамнын саяси 

элитасын жария саяси кызметпен кәсіби айналысатын барлыгының күресінің 

түпкі максаты біліксаналатын адамдар құрайды;  екіншіден,  олар когамнан 

біршама озімен-өзі болумен катар,  сол саяси тәртіптін калыптаскан “ ойын 

ережесін”   ұстайтын,  кайсыбір де  мысалы,  билеуші  және  оппозициялық 

боліктің мәнді  ерекшеліктерін  сактайтын,  сонымен  бірге,  әр түрлі  саяси 

элита фракцияларынын, мүдделері,  қүндылыктары және максаттары ортақ 

б ір ік к е н   ты гы з  топты  кұрайды,  үш інш ід ен,  осы  адамдарды  саяси 

қайраткерлер ретінде олардын өзіндік зандылыгын когамдык мойындау бар.

Билеуші  элитаны  саяси  элитаның  жетекші  болігі  ретінде  онын  саяси 

багытты  айқындауы,  осы  маңызды  саяси-баскаруш ылық  шешімдер 

кабылдауы  жэне  саяси  ресурстарды  бакылауы  айшыкты  белгісі  болып 

табылады.  Қарапайым  санада осы  билеуші  элита әдеттегі  саяси  элитамен 

агат үксастырылады,  әрине бұл дұрыс емес. Билеуші элитага саяси элитаның, 

тікелей билікте тұрмаса да,  оган колдау корсететін бөлігі жанасады.

Контрэлита — бүл  билеуші  элитага катысты оппозиция ролін сол сәтте 

атқаратын  саяси  элитаның  бәлігі.  Кейде  онын  да  билеуші  топка  кейбір 

баскару  жэне  кадрлык  шешімдер  кабылдауга  жеткізетін  кысым  жасау

'Александров И .П .  Общество  и элита.  — М ., 2004.  — с.  105.

i ' u Q

351

ресурстары  болады.  Әйтсе  де  бюрократияның  жоғары  өкілдері  билеуші 

элитаның  кұрамына  енетіні  сөзсіз,  оның  еркін  орындайтын  соңғысын 

бюрократиялыкаппаратпен шатастырмау керек. Дәрежесі кіш і,  орташа және 

жоғары кызметтегі чиновниктер билеуші элитағатән белгілерді иеленбеген. 

Олар салыстырмалы түрде косымша рөл аткарып,  билеуші элита кабылдаған 

саяси бағыт пен шешімдерді өмірде жүзеге асырушылар ғана.

Осымен байланысты,  жалпы саяси элита деген не, оның құрамына кімдер 

енеді,  онын күрылымы кандай деген сұрактар туындайды?

Саяси элита — бүл когамды басқаруда билеуші қызметін атқаратын жэне 

мемлекеттік билікті  колына шоғырландырған,  манызды  саяси  шешімдер 

қабылдауға  катысатын  мамандандырылган  әлеуметтік  женілдігі  бар  топ. 

Қоғамның саяси элитасынын құрамына биліктік функцияны және уәкілдік 

кұқты  иеленген  жоғарғы дәрежелі  кызметтегі кәсіби саясаткерлер кіреді. 

Саяси элитаның кұрамына сонымен бірге,  қоғам дамуынын стратегиясын 

дайындауға,  саяси бағдарламаларды әзірлеу мен жүзеге асыруға қатынасуға 

кәсіби  дайындығы  бар  жоғары  мемлекеттік  кызметкерлерді  жаткызуға 

болады. Саяси элитаның басты сипатгарын баса көрсетеміз деп,  оны көбінесе 

“ елдің саяси басшылығымен” ,  “ саяси шешімдер кабылдау орталығымен” 

ұксастырады. Жылдар еткен сайын саяси элита қызметкерлерінін кұрамы 

езгереді. Алайда кызмет кұрылымы ешбір езгеріске түспейді десек те болады. 

Бүған  мемлекеттер  басшылары  (монархтар,  президенттер),  б ил іктің 

аткарушы,  зан  шыгарушы  жэне  сот  органдарының,  жоғары  елш ілік 

корпустардың және т.б. жетекшілері жатады. Әр түрлі елдерде берілген әр 

килы бага бойынша саяси элитанын саны 2-4 мын адамнан аспайды.

Дегенмен саяси элитанын іш кі құрылымы болатынын естен шыгармау 

кажет.  Саяси элитанын күрылымы:  жогары,  орташа және теменгі деп үш 

деңгейге белінеді.

Жогаргы саяси элита езіне жетекші саяси басшыларды,  сонымен катар 

зан шыгарушы,  аткарушы жэне сот билік тармақтарында жогаргы кызмет 

орындарында  отыргандарды  (президенттің  тікелей  тенірегіндегілер  мен 

премьер-министр,  онын  орынбасарлары  жэне  жетекш і  министрлер, 

парламент спикері,  депутаттыкфракцнялардын жетекшілерін)  камтыган. 

Бүлар миллиондаган адамдардынтагдырына катысты когамдык аса манызды 

саяси шешімдер кабылдайтын саны жагынан мейлінше шектеулі гана адамдар 

( 100-200 немесе 200-400 адам).

Орташа саяси элита кептеп саналатын сайланган лауазымды адамдардан: 

губернаторлардан,  парламенттік  депутаттардан,  саяси  партиялар  мен 

когамдыккозгалыстар кешбасшыларынан,  сонымен катар кәсіподактардын 

басшыларынан калыптасады. Эйтсе де дамыган демократиялык институттары 

бар елдерде партиялар мен кәсіподакгар көшбасшылары элитанын жогары

ж ігін ін  катарына кіре алады. Жалпы орташа саяси элита 

ө з ін ің  саны

 жағынан 

халыктын, 5% кұрайтын аса маңызды адам топтарынан,  сондай-ак аймактык 

деңгейдегі билік органдарының өкілдерінен тұрады  .

Саяси элитанын төменгі ж ігін  жергілікті жердегі саяси кайраткерлер — 

басшылар,  жергілікті  билік  органдарының депутаттары  және  аймақтық 

деңгейдегі  партия қайраткерлері  қалыптастырады.  Сонымен  катар,  саяси 

элитанын  төменгі  ж іг і  өзіне  кызметші-басқарушыларды,  мемлекеттік 

орталық  және  аймақтык  деңгейдегі  чиновниктерді  коскан.  Негізінде  ол 

әкімшілік-бюрократиялык аппараттын көптеп саналатын өкілдерін камтиды.

Өздерінін  беделі  есебінен  билеуші  элитанын  және  өз  күшімен  әрекет 

етуші  элитанын  позициясын  нығайтуда  аса  беделді  техникалык  және 

гуманитарлык интеллигенция өкілдерінен тұратын,  сайланбайтын элитанын 

бір  түрі  болып  саналатын  “ саясаттағы  элита”   саяси  элитанын  ерекше 

күрылымдық элемент) болып табылады.  Көрнекті  жазушылар,  галымдар, 

спортшылар,  шоу-бизнес окілдері  кайсыбір  партияларға  сайлауда  жеңіп 

шығуына  көмектесумен  катар  олардың  дағдарыс  жағдайындағы  немесе 

ескіш іл  ағымдағы  саяси  үрдістер  кезіндегі  саяси  талаптарына  колдау 

көрсетеді.

Саяси  элитаға,  сонымен  бірге,  әкім ш іл ік,  экономикалык,  әскери, 

полициялык,  идеологиялық-акпараттык,  рухани-мәдени  жэне  ғылыми 

мамандандырылған кіш і әлеуметтік топтар да жатады.

Ә кім ш іл ік элита — бүл билеуші элитанын бөлігі,  ол өз қолына биліктін 

техникалы к-ұйымдык  кұрамдарын  шоғырландырып,  монополиялаған. 

Ә кім ш ілік элита жеке кұрамында — ол министрліктер,  департаменттер және 

мемлекеттік  баскарудын  баска  да  органдарында  жогары  орын  алған 

мемлекеттік кызметшілердің жоғарғы ж ігі. Ә кім ш ілік элита саяси элитаны 

жалғастырушы,  ұйымдык белгісі бойынша оны өз алдына жеке топқа бөлуге 

де болар еді. Әлеуметтану зерттеулері бюрократияны салыстырмалы түрде 

оздерінін  мүдделері  мен  м үм кіндіктеріне  орай  іштей  б ір ікке н   дербес 

әлеуметтік ж ік  екенін көрсетті.

Экономикалык  элита  —  бұл  менш ік  ресурстарының  негізінде  билік 

күрылымына езінің  қатынасуын  іске  асыратын  билеуші  элитанын бөлігі. 

Экономикалык элитаға өз колдарында материалдык жэне каржы ресурстарын 

шоғырландырған:  ірі  корпорациялар,  банктердің  иелері  және  олардың 

менеджерлері,  бизнесмендер жэне т.б. адамдар кіреді.  Билеуші  элитаның 

бұл болігі экономикалык үстемдікті жүзеге асыра отырып,  коптеген саяси 

мәселелерлі шешудін жолдарын аныктауғада катысады.

Әскери жэне полициялык элита — билеуші элитанын манызды ж ігі. Олар 

қогам өмірінде,  саяси үрдістерде үлкен рол аткарады,  эскери,  полициялык

'Мамедов А .П .  Политика и личность.  Ростов-на-Дону, 2003.  — с.  210.

С а ясатглп у ж опе о н ы н  пробле\іадары-23 

353

23-321

элитаны көбінесе саясаттын шешуші кұралы ретінде пайдаланады. Әскери 

жэне  полициялык элитанын құрамына  елдің  жоғары  әскери  басшылары, 

генералитет,  іш кі істер министрлігінің басшылары,  мемлекеттік кауіпсіздік, 

арнайы кызмет жэне т.б. басшылары кіреді. Біркатар елдерде элитанын бұл 

бөлігіне саяси элитанын жогаргы ж ігі енгізіліп,  калган бөлігін орташа немесе 

әкімшілік элитасының қатарына жаткызады. Саяси элитанын маңызды ж ігін  

идеологиялық-ақпараттык элита кұрайды.  Ол өз кұрамына коғамда дүние 

танымдық ұстанымдарды,  күнды багыт-багдарларды,  адамдарда идеялар мен 

сенімдерді  калыптастыру  ф ункциялары н  атқаратын  идеологиялы к 

майданның қайраткерлерін — гуманитарлык гылымдардың,  білім берудің, 

діни кызметшілердін,  бұкаралыкакпарат құралдарының жетекші өкілдерін 

кіргізген. Осы тұрғьщан алганда бүкаралық ақпарат кұралдарынын -  радио, 

теледидар,  баспасөздің рөлі аса зор.

Рухани-мәдени  элита  -   бүл  рухани  билікті  алып  жүрушілер.  Ол  аса 

беделді әрі ықпалды өнер,  оку-агарту,  әдебиет қайраткерлерінен жэне баска 

да шыгармашылык интеллигенция өкілдерінен түрады. Оның атқаратын релін 

когамнын рухани өмірінің мынандай процестері: білім беру,  әдебиет,  өнердін 

дамуы,  оның адамгершілік куатына ыкпал ету сипаты мен деңгейі анықтайды.

Ғылыми  элитанын  когам н ы н  коғамды қ-саяси  өмірінде  манызды 

позициясы бар. Ол интеллектуальды элитанын аса дарынды бәлігінен тұрады. 

Оның  рөлі  —  гылым  мен  техниканың дамуына,  гылым  мен  техникалык 

прогреске жэне т.б. ыкпал жасау деңгейімен анықталады.

Осы  элиталык  топтар  іш к і  жагынан  біртектес,  ж е н іл д ікті,  бүкіл 

когамнын  өкілдігіне  үмтылатын  саяси  үстем  етуші  топты  құрай  отырып, 

бәрі бір-бірімен өзара тыгыз байланыста әрекет етеді.

Осыган орай әрбір когамдагы саяси элитанын оз ерекшеліктері болатынын 

айтуымыз керек. Элитанын кандай болуы ен алдымен когамнын сипатына, онын 

әл-ауқатының молшеріне,  мүшелерінің білім деңгейіне, тарихи салт-дәстүріне, 

мәдениетіне  жэне  т.б.  байланысты.  Өз  кезегінде  саяси  элитанын  сипаты 

когамнын калпына жэне онын динамикасына мейліншеүлкен ыкпал етеді.

Билік ресурстарымен ерекшеленетін саяси элиталарды әдетте дәстүрлі 

жэне қазіргі деп бөледі. Дәстүрлі элитанын билігі әдет-гұрыптарга,  дінге, 

салт-жораларға,  байлыкканегізделген. Үндістен саясаттанушысы П.Шаран 

дәстүрлі  элитанын катарына діни  элитаны,  аксүйектерді  (аристократия), 

дамушы елдердін әскери басшыларын қосқан.

Занга,  формальды ережеге арка сүйейтін және әр түрлі топтардан тұратын 

казіргі элита ұтымды саналады. Кдзіргі саяси элитага чиновниктер,  білімдар 

саяси көшбасшылар,  бизнесмендер,  гылымсаласынынекілдері,  технократтар 

жэне де саяси билік пен тікелей немесе жанама болса да байланысқандар немесе 

саяси,  мемлекетгік шешімдер қабылдауга ыкпал етуге мүмкіндігі барлар жатады.

354

И ^а зір гі саяси элиталардың тұңғыш классикалык түжырымдамалары X IX  

ғасырдың соңы — X X  ғасырдың бас кезінде пайда болды. Соның бір айғағы 

макиавелдікмектепөкілдері(Г.Моски,  В.Парето,  Р.Михельс) .Олжетекші 

мемлекеттердіңтоптарын немесе соған жетемін деушілерді теориялык және 

э м п и р и ка л ы к  зерттеулерде  ке ң   көлемде  с іл к ін іс   жасады.  Б үгінде 

“ макиавелдік  м ектеппен”   катар  саяси  элиталар  теорияларынын  аса 

маңыздысы  болып,  құнды  элиталар теориясы  (В.Ропке,  Хосе  Ортега-и- 

Гассет,  Н.Бердяев),  дем ократиялы к  элитизм  (Д.Даль,  С.Липсет, 

Й.Ш умпетер),  партократиялык  мәндегі  элита  (В.Ленин,  И.Сталин), 

элиталардын  плюрализм  теориясы  (С.Келлер,  Д.Рисмен,  О.Штаммер), 

солшыл либеральдімектеп (Ч.Миллс,  т.б.) жэнетагыбаскаларыесептеледк*' 

Саяси  элиталар  теорияларынын  көп  түрлілігіне  орай,  саяси гылымда 

саяси  элиталарды  зерттеп-білуде  жэне  бага  беруде  эр  түрлі  түрғыдан 

карастыру калыптасканын айткан жөн. Мысалы,  ұйымдык,  психологиялык, 

экономикалык жэне институционалдыктұргыдан зерделеу орныккан  .

А^аяси элиталарды ұйымдык түргыдан зерттеп білу жэне бага беру амалы 

туралы идеялар Гаэтано М оскидін “ Билеуші тап” жэне Роберт Михельстің 

“ Саяси  партиялар.  К а з ір гі  демократиядагы  олигархиялы к  агымды 

элеуметтанымдык  зерттеулер”  атты  кітаптарында  бая ндалады/Осындай 

тұргыдан карастыруга элитаны жэне онын іске асыратын бақылауын түсінуге 

жол  ашады. Ълардың  бақылауы  азшылықтын  үйымдасу  қабілетін,  ең 

алдымен азшылыктың когамдагы баска күштердің алдында біртұтас майдан 

кү р у   қабілетіне  саяды.  Г .М о с ки д ің   п ік ір і  бойынш а,  азш ылы ктың 

артыкшылыгы онын азшылыгында жатыр/

Кіш кентай  топ  үлкен  топка  Караганда  жеңіл  үйымдасады.  Оның  іш кі 

байланыс және ақпараттыкарнапары әлдекайда карапайым. Оның мүшелері 

тез бірігеді.  Нәтижесінде  кішкентай топ саясатты тез арада  калыптастыра 

алады және оздерінін жүрт алдындагы мәлімдемелері мен кимыл-әрекетінде 

толык ынтымактастыкта екенін  корсетуге тырысады.  Жақсы үйымдасқан 

азшылык  тез  реакция  жасау  кабілетін  менгерген,  жэне  де  ол  озгерген 

жагдайга қажетті жауапты тез арада таба алады. 

1

  : 

>

Иэелгілі “ олигархиянынтемірдей занын”  калыптастырган Р.Михельс саяси 

элитаны зерттеп-білу мен бага берудін ұйымдык амалын одан әрі дамытты. 

Оз кезкарасын ол “ Саяси партиялар.  Казіргі демократиядагы олигархиялык 

агымды  элеуметтанулык  зерттеулер”  кітабында  жариялады.  Р.Михельс 

үйымдасушылық  қабілетті  билік  жасайды  деумен  катар,  үйымдаскан 

когамнын оз кұрылымы да элитанын пайда болуына экеп соктырады деген

'Қараңыз: Әбсаттаров Р.Б. Саяси элиталар жэне көшбасшылары: теориялык талдау 

/ /   Абай  атындағы  Қ а з ¥ П У -т ің   Хабаршысы.  Элеуметтану  жэне  саяси  гылымдар 

сериясы.  -  2004.  -  №4.  — 75-77 б.

355

жорамалға  келді.  Р.Михельстің  ұстанған  бірден-бір  маңызды  тезисі: 

“ Демократия  олигархияға  жеткізеді  және  міндетті  түрде  олигархиялык 

ядросы болады”  — деген сөзінен байкалады.

Бір жагынан,  Р.Михельс, демократияны жүзегеасыру үшін ұйымдардың 

кажеттігін  атап  корсете  отырып,  е кін ш і  жагынан,  кез  келген  ұйымда 

олигархияның пайда болуына жэне демократияны жоюга соктырады деген 

сенімді бекітті. Сондыктан ұйымдар,  —деп жазды ол,  “ олигархиялыкагымды 

білдіреді.  Кез  келген  ұйымда,  мейлі  ол  саяси  партия  болсын,  мейлі 

кәсіподақтар  одагы  болсын  немесе  сондай  түрдегі  баска  үйымдар  болсын 

бәрібір  аристократиялық  агым  өте  анык  керінеді” .  Осымен  байланысты 

Р.Михельс  жогарыда  келтірілген  “ олигархиянын  темірдей  заңы”   жөнінде 

айтады.  Бүл  занның  мәнісін  ол  кез  келген  үйымда  жогары  басшылардың 

үстемдігі,  аз  гана  сайлангандардын  билігі  созсіз  орнайды деген  тезисінде 

сипаттады. Р.Михельс тек үйым ганасайлаушылардын,  мандат берушілердің, 

үсынган  делегаттардың  үстінен  жүргізетін  сайланган  адамдардын  билігін 

туындатады. Кімде-кім “ ұйым”  деп айтатын болса, ол “ олигархия” деп те айтады.

Осымен  байланысты олигархиялык элеменггер деп аталатындардын — 

ұйымнын бүкіл  кызметінде  шешуші  созді  айтатын салыстырмалы түрдегі 

санаулы басшылардың ролі мен ыкпалы артады.

Олигархияны  туындататын  себептердін  негізіне  аз  гана  адамдардын 

қолына биліктің шогырлануы,  саяси элиталарды зерттеп-білуде жэне бага 

беруде психологиялыкамал да жатады. Психологиялыктұрғыдан зерттеудің 

аса кернекті өкілі — “ Жалпы әлеуметттану бойынша трактат”  — атгы кітаптын 

авторы Вильфредо Парето. Топтардын жэне жеке адамдардын әлеуметтік 

белсенділігін  іргелі  психологиялы к  факторларга  сілтеме  жасаумен 

түсіндіретін  онын  элита  теориясы  жалпы  әлеуметтанудын  болігі  болып 

табылады. В.Паретонын пікірі бойынша,  адамнын әлеуметтік мінез-күлыкы 

адам  п си хи ка сы н ы н   акыл  ж е тпе йтін  кабатында  болатын  сезіммен 

детерминдендіріледі. Ол адамдардын психикалык кұрылымына байланысты 

элита мен элита еместің арасындагы өзгешеліктерді көрсетеді.

Осы тұжырымдама бойынша элита туганынан саяси айлалы эрекеттерге, 

қулы к пен алдаудын комегімен  елдің басын  айналдыруга бейім,  ақылды, 

епті  “ т ү л к і”   адамдар.  Элитанын  баска,  келесі  тобын  кұрайтындар 

түрактылыкқа,  тұтастыкка және күш  жүмсауга кабілетке бейім жеке адамдар 

(“ арыстандар” ) . Осының өзі бірін-бірі алмастыратын элиталарынын екі типі.

Саяси элиталарды зерттеу мен баға берудің келесі амалы — экономикалык 

тұргыдан  карастыру.  М үн ы н   аса  кө р н е кт і  о к іл і,  ке ңін е н   танымал 

“ Басқарушылар революциясы”  атты кітаптың авторы Д ж .Бернхэм еді.  Ол 

саясатты билік пен мәртебе үшін әрдайым болатын топтар арасындагы күрес 

деп есептеді жэне барлык когамдарда шагын гана топ түптеп келгенде саяси

356

бағытгы айкындауга сөзсіз бакылау орнатады деп санады.

^Алайда баска да көптеген элитизмнің жактаушыларынан Дж.Бернхэмнін 

өзгешелігі басты-басты өндіріс кұралдарына бакылау орнату элита билігінін 

негізіне жатады деп есептеуінде еді. Аталмыш бақылаудың екі жағы бар:  1) 

б и л ікт і  жүзеге  асыруш ы  топ  баска  топтардын  е н д ір іс  кұралдарын 

пайдалануына тиым салады,  2) билеуші топ өнімді — акшаны немесе тауарды 

бөлуде де артыкшылықка ие  болады/Сайып  келгенде,  өндіріске бакылау 

орнату саяси  билікті  әлеуметтік  престижге  кол  жеткіздіртеді,  сондай-ак 

байлыққа кенелтеді,-

Енді саяси элиталарды зертгеп білуде және баға беруде институционалдык 

амалға тоқталайык. Оның аса көрнекті екілі — “ Билеуші элита”  атты кітаптың 

авторы Чарльз Райт Миллс. Ол элитанын мәртебесі мен құрамын элитанын 

жекелеген мүшелерінің дарындылығымен жэне психологиясымен түсіндіруге 

болмайды деген көзкарасты қолдайды. Элитаны когамнын экономикасы мен 

әлеуметтік күрылымына сэйкес зерттеу кажет.  Ч.Миллс билікті аукымды 

институттар  ж ү й е с ін ің   рәм ізі  ретінде  болжап,  элита  стратегиялык 

институттар иерархиясында жетекші позицияны иемденгендерден түрады деп 

есептейді.  Бұл  шын  мәнінде  саяси  элитанын  мәртебелік  үлгісі  еді.  Осы 

элитанын кұрамына ену үш ін көрнекті интеллектуалдык жэне моральдык 

сапалардың болуы міндетті емес,  тек қана билік иерархиясындагы керекті 

орынга отырса ж еткілікті.

Накты  омірде  саяси  элита  биліктің  ең  жогаргы  деңгейінде  тұрса  да 

бұкаранын саясатка  қатысуына жол  бермейді.  Билеуші  элита  мемлекетте 

басты позицияларды иемденген жэне соның негізінде езіне билікті,  байлыкты 

жэне танымалдықты камтамасыз етеді. Элита мен бүқара арасында жоюга 

болмайтын үлкен айырмашылыктар бар.

Саяси элиталарды зерттеп білу мен бага берудің жогарыда карастырылган 

не гізгі  амалдары  саяси  элиталардың  калыптасуы  мен  ауысуы  үрдісін 

анықтауга жэне олардын аткаратын міндеттерін ашуга жан-жакты карауга 

мүмкіндік беретінін айтуымыз керек.

2. Саяси элиталардың қалыптасу,  ауысу процестері 

ж эн е олардың функциялары

Саяси элиталардын калыптасуы мен ауысуы мәселесін дұрыс түсіну үшін 

ен  алдымен  олардын  пайда  болу  себептерін  аны ктау  кажет.  Саяси 

элиталардын пайда болуы үшін керекті белгілі біробъективтік алгы шарттар, 

ягни себептер бар.  Бұл алгы шарттарды үш денгейге белуге болады.  Бірінші 

д ен гейд і  к о га м д ы к  ең б е к  б е л ін іс і  ж эн е   к о га м н ы н   әл еум еттік 

стратификациясы  іспетті  себептер  кұрайды.  Еңбек  белінісі  заны  жэне 

онымен байланыскан когамнын әлеуметтік стартификациясы эртүрлі топтар,

357

жіктер орындайтын әлеуметтік функциялардын жіктелуіне септігін тигізеді. 

Қоғамның өмір сүруі тек еңбек бөлінісінің аркасында ғана мүмкін,  әрбір 

әлеуметтіктоп,  ж ік  бүкіл әлеуметтік организм үш ін аса еміршең манызды 

міндеттерді шешуді жүзеге асырады: бірі материалдык игіліктерді өндірумен 

айналысса,  екіншілері  -   рухани кұндылыктарды жасайды,  үшіншілері -  

баскарады  жэне  т.с.с.  Қоғамдык  организмнын,  калыпты  емір  сүруі  үшін 

барлык кызмет түрлерін барынша үйлестіру кажет. Бірак олардын кейбіреуі 

осы  организм  тұрғысынан  аса  манызды  деп  саналса,  баскаларының 

маңыздылығы олардан темендеу болуы ыктимал. Әлеуметтік функциядар 

иерархиялары негізінде оларды аткаратын иерархиялыктоптар,  жіктер мен 

таптар калыптасады. Әлеуметтік пирамиданын шыңына жалпы жетекшілік 

пен  басшылыкты  іске  асыратындар  отырғызылады,  өйткені  тек  осы 

функциялар аркылы әлеуметтік организмнін бірлігі камтамасыз етіледі,  езге 

де функцияларды табысты орындау үшін  кажетті алға шарттар жасалады. 

Сайып  келгенде,  элиталардын  өмір  сүруі  баскару  еңбегінін  когамдык 

маңыздылыгының жоғарылылыгымен жэне онын жеңілдіктер жүйесі түрінде 

ынталандыру жэне баска да формалармен түсіндіріледі.

Ынталандырудың мұндай  формасы  мемлекетті  баскарудагы  кызметке 

жоғары уәждеме жасау үшін барлык саяси жүйелерде колданылады. Алайда, 

бүл жерде коғамның,  мемлекеттің ұсынган уәждемесі гана корініп коймайды, 

сонымен бірге жеке адамнын “ жогаргы” көтерілуі,  мемлекеттегі баскарудагы 

командалыкпозицияға жетуге деген күлшыныс іш кі уәждемесінен байкалады. 

Саяси-баскарушылык еңбек күндылықтар мен ресурстарды белумен тікелей 

байланыскан. Саяси-баскарушылыкенбекті пайдаланудын кен мүмкіндігі 

манызды ынталандыру болып табылады. Демек ол баскару элиталарынын 

омір сүру факторы болып саналады.

Әлеуметтік теңсіздік дегеніміз — мәртебелер теңсіздігі. Мұндай теңсіздік 

экономикалык себептермен де орныгады. М енш ігі бар жеке адамдар және 

топтар,  ең алдымен ондіріс кұрал-жабдыктарын меншіктенгендер,  баскару 

саласында,  материалдык игіліктерді бөлу және тұтыну саласында үстемдік 

жагдайга жетеді  .

Сонымен бірге мұндай теңсіздік жеке адамның қайсыбір әлеуметтік рөлді 

атқару кабілетінен де келіп шыгады. Атап айтқанда,  жетік басшынын ролі 

жогары  интеллектуалдык  және  ерік-жігер  сапаларын,  баскару  кызметі 

женіндегі  көлемді  білім  мен  дагдыны  талап  етеді.  Алайда,  адамдардын 

қабілеттері табигатынан бірдей емес.  Сайып  келгенде,  адамдардын табиги 

дарындылыгы,  психологиялыктенсіздігі когамнын элита жэне бұкара болып 

болінуінің екінш і манызды алгы шарты болып табылады.

Жалпы  әлеуметтік  жэне  психологиялык  факторлармен  катар  саяси

'Қараңыз:  Тарасенко  С.И .  Собственность и  ее формы.  —  Киев,  2003.  — 210 с.

358

элиталардын пайда болуы мен өмір сүруіне ұйымдык факторлар да септігін 

тигізеді. Мемлекеттін ұйым ретінде емір сүруі билік иерархиясының пайда 

болуына әкеп  соктырады.  Үйымдардағы  билік  жүйесі  пирамида тәріздес, 

о н ы н   ш ы ны на  баскару  ж үй е сі  орналасады  да,  төм еніне  баскару 

жүйешелерінін ә түрлі баспалдактары орнығады. Осы иерархия базасында 

төменгі буындардың жоғарғы лауазымды құрылым мен адамдарға бағынуын 

негіздеген  өзіндік  кызмет  тәуелділігі  сатылары  калыптасады.  Үйымдағы 

иерархиялык бір-біріне бағынушылық ортақ мақсатка жетуді  камтамасыз 

етеді,  үйымғатүрактылыкпентиімділікәкеледі. Сайып келгенде,  үйымның 

өз  принципі  мемлекетті,  партияны,  кәсіподакты  жэне  т.б.  баскарушы 

азшылык  пен  баскарылатын  кө п ш іл ікке   беледі.  Баскарушы  азшылык 

дегеніміз үйымдардын көшбасшылары  және ә кім ш іл ік  (бюрократиялык) 

аппарат.  Ғалымдардың  пікірінш е,  бюрократиялық  үйымның  бірден-бір 

сипатты белгісіне осы аппараттың яғни баскарушылардын шағын тобының 

колына  биліктің  шоғырлануы  жатады.  Б иліктің  мұндай  шоғырлануынын 

бастапкы  қайнар  көзі  осы  әлеуметтік  топтың  өкілдері  игерген  баскару 

жөніндегі  мамандандырылған білімнін үлкен релінде болып отыр.  Маман 

еместертарапынан оған бакылау жасау өте шектеулі дәрежеде ғана жүреді.

Осыдан салыстырмалы түрде бюрократияның өмір сүру дербестігі,  онын 

қы зметін  тұйы қтауға  ты рысуы  және  ұйымдардың  өз  шағын  то пты к 

мүдделерін максат етіп коюы келіп шығады. Сонымен,  билеуші  элитаның 

басты  мақсаты  —  ө зін ін   кажеттіліктерін  канағаттандыру  жэне  топты к 

мүдцелерін корғау. Билік тетіктерін меңгерумен,  онда озінің монополиясын 

сактауга тырысумен,  кандайда болмасын элитаның позициясын жұмылдыру 

жэне орныктырумен,  демек оның әр мүшесінің позиииясын  нығайтумен 

байланыскан билеуші элита мүшелерін,  ен алдымен мүдде біріктіреді.

С оңы нда  айтарымыз, 

к о ға м н ы ң   саяси  саласы ны ң  ә м ір   сүру 

ерекшеліктерінен  келіп  шығатын  таза  саяси  факторлардың  болуы  саяси 

элитанын пайда болуына ыкпалын тигізеді.  Саясат жаппай кызығушылык 

танытатын сала емес. Адамдардын копш ілігі үшін саясатка араласу жанама 

іс  кана.  Белсенді саяси кызметпен,  эдетте,  азшылык айналысады.  Сайып 

келгенде,  басты емірлік мүдделері саясаттан тыс жаткан бүкара халыктын 

саяси енжарлыгы саяси  элитанын омір сүруінін маңызды факторы  болып 

табылады.  Тіптен  ен  дамыган  демократиялык  елдердін  накты  саяси 

практикасында  бүқара  халыктын  саяси  шешім  кабылдау  үрдісінен  жэне 

саясатка  бакылау  жасаудан  кол  үзуі  жогары  дэрежеде.  Халык  билігі  мен 

халыкты баскару бөлінген.

Бул  жерде  саяси  билік  технологиясының  саяси  институттардан  оз 

функиияларын кыска мерзімде орындауды талап етуі шешім кабылдау кезінде 

халықпен кенесу механизмін шұгыл шектеуге тірейтіні біршама рол аткарады.

359 

,

*

Сондай-ақ,  көптеген саяси шешімдерді дайындауарнайы кәсіби білімді талап 

ететіні  де  аса  маңызды.  Бұл  билікке  “ төменнен”   бақылау  жасауды  катан 

шектейді.

Саяси элиталардын пайда болу алғы шарттарынан олардың калыптасуы 

мен  дамуы  келіп  шығады.  Саяси  элиталарды  қалыптастыруда  олардың 

кұрамын толықтыру жүйесі аса маңызды саналады. Элиталарды толықтыру 

жүйесі  —  бүл  кажетті  олшем-бірліктерді,  тәртіпті  және  іріктеуді  іске 

асыратын адамдар қүрамынан тұратын элита окілдерін сұрыптау механизмі.

Ғылыми  әдебиеттерде  саяси  элиталардын  құрамын  толықтырудың 

(қалыптастыру  және  жанарту)  екі  негізгі  жүйесі:  “ антрепренерлік”   деп 

атайтын  аш ы қ  жэне  “ гильдия  ж ү й е с і”   деп  аталатын  жабык  жүйелері 

қарастырылған.  Бұлар  таза  күйінде  оте  сирек  кездеседі.  А ш ы к   жүйе 

демократиялык мемлекеттер үш ін тэн  болса,  жабык жүйе авторитарлык, 

тоталитарлык мемлекеттерге тән кұбылыс.

Саяси элиталардын ашык жүйесі эр түрлі қоғамдық топтар окілдерінін 

вертикальді  қозғалу мүмкіндігін сипаттайды. Ол жоғары бәсекелестікпен, 

откір  қарсыластықпен,  үсынылатын  кандидаттар  санының  коптігім ен, 

аздаған формальды шектеулермен  жэне талаптармен,  манызды түл-ғалық 

сапаларымен,  қоғамдық  белсенділігімен,  тартымды  идеяларымен  және 

бағдарламаларымен еліктіру қабілетімен элитаның қүрамына халықтың әр 

түрлі  әлеуметтік  топтарынан,  саяси  партиялар  мен  козғалыстардан 

пропорционалдыққа жету мүмкіндігімен айрықшаланады.

Саяси элиталардын жабықжүйесі көптеген формальды “ сүзгіштерден” 

кұралып,  ол салыстырмалы түрде аз ғана кандидаттардың болуын,  қызмет 

иерархиясының барлық баспалдақтарында олардың бірте-бірте көтерілуін 

жэне лауазымды қызмет үшін жогары талаптарды орындауды талап  етеді, 

Саяси  элиталардын  ашык  жүйесіне  Караганда  ол  кейде  әйгілі  бірегей 

түлғалардың  қызмет  бабында  котерілудегі  жолын  богейді  жэне  саяси 

басшылыктын күрамына,  әдетте,  қажетті кәсіблтәжірибесініңболмауына 

байланысты жетік емес адамдардын бару ына да тосқауыл қояды.

Саяси  элиталарды  құрамын  толықтырудын  (калыптасу,  жаңарту)  екі 

жүйесінін жағымды және жағымсыз жактары болатынын айтуымыз керек. 

А ш ы к   ж үйе  (антрепренерлік  ж ү й е )  -   жас  кош басш ы ларға  және 

жаңашылдыкка  жол  беретін  жүйе.  Алайда,  ол  үлкен  тәуекелдік  пен 

кәсібисіздікке,  саясаттағы  әлсіз  болжаушылыкка,  көшбасшыларынын 

сырткы эффектімен әуестенуіне әкеп соқтырады. Ж абықжүйе (гильдилық 

жүйе)  ш е ш ім нің  байсалды,  үлкен  кәсіб и,  мейлінше  дау-дамайсыз, 

саясаттағы  болжаушылықпен  сипатталады.  Онын  басты  күндылықтары: 

келісім,  кәсіби тәжірибе,  сабактастық,  түрактылык. Сонымен катар саяси 

элиталардын жабық жүйесі бюрократиялануға,  консерватизм ге жэне күрделі

360

іш к і  иерархия  жасауға  бейім  келеді.  Б әсекелестік  механизмдерді 

колданбайынш а  ол  саяси  элитаны  тоқы рап  калуға  ж е ткізе д і,  оны 

жеңілдіктері  бар  кастаға  айналдырады.  Сондыктан  саяси  элиталардын 

алмасуы қажетті нәрсе  .

Саяси элиталардын алмасу процесі: өзгеріске баяу және шектеулі формада 

немесе саяси элита мен контрэлита арасындағы белсенді де шешуші курес 

іспетті екі тәсілмен жүреді.  Кезінде  Г.М оска саяси элиталар эволЮциясы 

“ аксүйектік”  жэне “демократиялык” ағымда болу мүмкіндігін атап көрсеткен 

еді.  Булардың  алғашқысынын  басым  болуы,  онын  пікірінш е,  элиталық 

ж ік т ің   “ жабылуын  жэне  кристаллизациялануын” ,  элитанын токырауын 

және онын озін-өзі үдайы ондіруі аркылы қайта туындауын білдіреді,  бірак 

бүл  жаңа  когамдык  күш тердің  онымен  белсенді  күресіне  сөзсіз  әкеп 

соқтырады.  Е кінш і ағымның үстем етуі саяси элитанын тиімді  басшылық 

етуіне қабілетін арттыратын төменгі жіктен шыккан қабілетті адамдардын 

турақты толығуы есебінен элитаны жаңалау мүмкіндігімен байланысты.

Контрэлита  тұжырымдамасын  тұңғыш   ұсынған  В.ГІарето  элитанын 

оқты н-оқты н ауысуын немесе “ айналып ж үр уін ”  сөзсіз қажет деп санады. 

Ө зін ің   әлеуметтік  мәртебесіне  немесе  баска  да  кедергілердін  болуына 

байланыстьі жетекші функцияларға кіруге қолы байланған контрэлитаны 

ол  саяси  элитанын  бір  бөлігі  ретінде  карады.  Элитанын  айналып  жүруі,

В.Паретоның  п ікір ін ш е ,  билеуші  элитанаң  тұйы ктану  нәтижесінде 

сапасынын  занды  нашарлауы  және  контрэлитаньщ  санасынын  артуы 

себептеріне байланысты.

К а зір гі  кезде  Батыстын  саяси  ғылымында  контрэлитаны  көбіне-көп 

билеуші элитамен бәсекелес демократиялык қоғамнын саяси тобы ретінде, 

ал  элита  алмасуын  табиғи  бәсекелестік  кү р е с тің   нә ти ж е сі  ретінде 

карастырады.  Мұндай  козкарас  ө зінің  көрінісін  демократиялык элитизм 

тұжырымдамасынан  (Д.Даль)  тапқан.  Элитанаң  кундылықтар теориясын 

жактаушылар  элитанаң контрэлитаға айналу  мәселесін  қоғамның багыт- 

бағдар кұндылықтарының өзгеруі нәтижесінен кореді. М аркстік теорияда 

жетекші  ж ік т ің   алмасуы  тап  күресінің  көрінісі,  ескі  үстем  етуші  тапты 

қүлатудың нәтижесі  және  оны  жаңамен,  төңкерісшілмен  және алдыңғы 

қатарлымен ауыстыру ретінде карастырылады.

Сайып келгенде,  казіргі саясаттану қоғамда саяси күш  — контрэлитаның 

бар екенін  мойындайды.  Атап  айтканда,  элита мен  контрэлита  күрестері 

аркылы кейбір авторлар,  мысалы Г.Лассуэлл,  элитанын әлеуметгік құрамын 

түбегейлі өзгеретін актіні білдіретін саяси революцияны қарастырады.

Саяси элиталарды калыптастыру және алмастыру мәселесі баскарушылар 

ж ігін ін   сапалык  сипаты  туралы  мәселемен  тікелей  байланыскан.  Егерде

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: