'М ар кс  К .,  Энгельс  Ф .  Собр.  Соч.  —  Т   7.  — с.  392

Л ютер рим-католик шіркеуі не карама-карсы аламнын жэне онын зайырлы 

өм ірінін  күнә  ретінде  каралмауы  тиіс  екендігін  дәлелдеуге  тырысты.  Ол 

шіркеу мен дін басыларынын адам мен  күдай арасынлағы делдалдык рөлін, 

католик  ш іркеуінін  адамдарлы  “ күнәдан  босату”  және  “ жанын  күткару" 

сиякгы  талаптарын  ж окка  шығарды.  Лютер  адамнын  өзін  өзі  “ күткару” 

немесе "актауын" шіркеу және әдет-гүрып аркылы емес.  керісінше тікелей 

кұдай берген “ сенімнін”  көмеі імен болады деген ереже үсынды. Осылайша 

ол дін басыларынынәлемдегі үстемдік ету талаптарын жокка шығарып кана 

коймай,  калалыкты шіркеудін саяси және идеологиялык канауынан босатуға 

тырысуын,  діни  емес  адамдар  мекемелері  мен  зайырлы  мемлекетке діни 

беделдін күш ін беруді көрсетті.

Онын екі  дүнис туралы тезисі  саяси  ілімнін негізін  калауиіы болғанын 

айтуымыз керек. Лютердін пікіріниіе,  христиан бір мезгілде әрі діни,  әрі 

бүл дүниелік өмірсүреді. Діни элем тек Христаға сенушілерді ғана камтиды. 

Ал бүл дүниелік әлемге барлык  адамдар тиесілі. Д іни әлемде күдай үстемдік 

етеді,  бүл дүниеде билік үстемдік етеді және жер әлеміндегі аукымда әрекет 

етеді.  бұған  Лютер саналылык  пен  табиғи  күкы кты   жаткызған  болатын. 

Адамдар екі дүние билігінде болады.  өйткені оларөздерінін мәні жағынан 

катал  және  күнәһар.  Бұл  дүниеде  үстемдік  етуші  б и л іктін   міндеті  -  

адамдардын арам ниеттеріне карсы күш  колдану аркылы жүзеге асыртпауға 

кедергі жасаудағы күнәларға жол бермеуден түрады. Егерде адамдар ізгілікті 

болса,  онда  билік  пен  мемлекеттін  өмір  сүру  кажеттілігі  болмас  еді  деп 

корытады Л ютер.

Лютердін  мемлекет туралы  ілімін,  жалпы  онын  саяси  көзкарастарын 

бағалауда олардын объективтік ыкпалын есепке алу шешуиіі фактор болып 

табылады. Лютердін  билікке  бағыну туралы  өсиеті  феодалдардын,  кейін 

буржуазиянын  билігін  заңдастыруға  және  нығайтуға  айтарлыктай  ыкпал 

еткенін атап айтуымыз керек.

Осымен байланысты Л ютердін кызметінде.  онын саяси көзкарастарыі іда 

прогрессивтік  және  консервативтік.  тіптен  реакиионерлік екі асгіектінін 

болғанын  атап  өткен  жон.  Ү з а к   уақы г  бойы  Германиядағы  мемлекет 

теориясыныңдамуы Лютердіп іліміне дұрыс немесетеріс түсініктеме берудін 

ыкпалында болып  келді.  Бүл,  әсіресе  кол астындағылардын занға бағыну 

тә р тіб ін ін талаптарын жасауға катысты нәрсе еді.

Орта гасырдағы саясат пен  мемлекетгін кейбір діни түжырымдамалары 

саяси  ғылымда  дамытылғанына  карамастан  анык  апологеттік  сипатта 

болғанын  айтуымыз  керек.  Ол  үшін  діни  бағыттағы  саяси  постулаттарды 

түбегейлі кайта карау кажетболды.  бүны Қайтаөрлеудәуірінінойшылдары 

бастады.

Кайта орлеу дәуірінде саяси ойда саясатты,  мемлекепі  және  күкыкты

45

д ін и ,  те окр ати ял ы к  т ү с ін д ір у д ін   орны на  ш ір кеуд ен  м ем лекеттін 

тәуелсіздігін,  біртүтас және орталыктанған мемлекеттік билікті талап еткен 

зайырлы тұжырымдамалар пайда болды. Саяси идеяларды жасау проиесінде 

Кайта өрлеу дәуірінін ойшылдары антикалык рухани мүраларға жиі  назар 

салып,  оларды барынша колданды.

Кайта  өрлеу дәуірінін  жаркын  саяси  ойшылдарынын  бірі  итальяндык 

Николло Макиавелли ( 1469-1527) болды. Ол -  антикалык әдебиеттін үлкен 

білгірі,  дипломатжәнесаясаткер. Н.Макиавеллиөзінінжүйеге келтірілген 

саяси  идеяларын  “ Мемлекет” ,  “ Тит  Л ивидін  б ір ін ш і  токсан  гуралы 

пікірлері",  “ Флоренциятарихы’',  "К нязь” ,  “ Соғысөнері” апыенбектерінде 

баяндады.

Н.Макиавелли  өз  дәуірінде  калыптаскан  көптеген  саяси  мәселелерді 

шешуде аса  манызды,  бірегей  идеяларды айта білді.  Онын пайымдаулары 

белгілібіртұжырымдыкүрайды.  ондамемлекепінтабиғатына,  онынмәніне, 

мемлекеттік күрылыстынформаларына,  сонымен катар мелекеттік билікті 

жүзеге  асыру  тәсілдеріне  жэне  баска  да  саяси  мәселелерге  түсініктеме 

берілген.  Бүл оларды  Кайта өрлеу дәуіріндегі алғашкы анык,  жүйелі жэне 

салыстырмалы  герен  түсіндіру  еді.  Сондыктан  Н.Макиавеллиді  Жана 

заманнын саяси ғылымын негіздеуші деп атайды.

Ол  үсынған  саяси  ш ы нш ылдык  пр ин ц ип і  Маквиавеллидін  саяси 

көзкарастарындағы  ен  бастысы  болыгі  табылады.  Онда  ойша  схемалар 

жасаудан  бас  тартып,  саясатта  нағыз  а кикат  жағдайларды,  саяси 

әрекеттердін  пр а кти ка л ы к  мүдделерге  бағындырылуын  есеике  алу 

көрсетілген.

Макиавеллидін  пікірінш е,  саясат — бүл  коғамда билікті  жүзеге асыру 

жоніндегі  әртүрлі  әлеуметтік  күштердін  (коғам  жіктері,  адамдар  тобы. 

жекелеген  түлғалар),  өзара  карым-катынасы.  Сайып  келгенде,  саясат 

адамдар  арасындағы  коғамдык  катынастар  ретінде  баяндалады.  Сөйтіп, 

саясатты тек адамнын табиғи жаратылысынын корінісі ретінде  гүсіндіруге 

карамастан онынәлеуметтіктабиғатын ашып көрсегеді. Макиавелли казіргі 

уакытта  хрестоматиялыкка  айналған  ережені,  атап  айгканда,  саясаттын 

н е г із г і  мәселесі  б и л ік  туралы  мәселе  түж ы ры м дам асы н  а н ы к 

калыптастырды.  Бүл жерде әнгіме негізінен мемлекеттікбиліктуралы екені 

түсінікті.

Алайда,  ен алдымен  мемлекет деген  не,  онын  табиғаты  кандай деген 

мэселелерді  аныктап  алу  кажет болды.  Макиавелли  мемлекеттін  шығуын 

адамнын  габиғатынан шығарып түсіндіреді,  онынжаратылыстабиғатымен 

ғана  емес,  сонымен  бірге  коғамдык  габиғатымен  де  түсіндіреді.  Өйткені 

адамдардын копте ген жағымды және жағымсыз сапалары онын коғамдағы 

өмірі мен кызметі үрдісінде калыптасады.

46

i

Макиавелли  "Адамдар  жалпы  табиғатынан  атаккүмар,  күдікті  жэне 

ешкашан да өзінін үлесіне канағатанбайдьГ’ -  деп есептейді. Онынпікірінше, 

оларбірін-бірі коркыныштан немесе кызғаныштан көреалмайды,  екіжүзділік 

пен алдауға жакын,  биліккүмар және пайдакүнемдікке бейім түрады.  Бүл 

сапалар әрдайым адамдар арасында ешпенділік туғызады.

Адамдардыносындай жағымсызсапаларын ауыздыктаудын кажеггілігі, 

Макиавеллидін  пікір ін иіе ,  ерекше  аппарат  немесе  коғамда  тәргіп  пен 

бейбітшілік  орнататын  механизм  ретінде  мемлекеттін  шығуына  себепші 

болды.  Сол  үшін  мемлекет  жекелеген  гулғаларға  немесе адам  топтарына 

катысты куш колдана алады.

Мемлекеттін  ш ығуы  мен  мәнін  түсін д іруд ін  әлеуметтік  уәждерін 

Макиавелли анык көрсетеді. Саяси ой дамуы тарихында алғаш рет мемлекет 

ко га м да г ы үстемдік етуші күштердін (монарх,  аксүйектер ж ігі немесе бүкіл 

халык) мемлекеггін көмегімен коғам өмірінің көптеген мәселелерін шешегін, 

белгілі  бір  тәртіпті  колдап  тұратын  жэне  сырткы  жауларға  жауан  соккы 

беретін кайсыбір орган ретіндетүсіндірілді.

Макиавелли мемлекеттік күрылыстын үш негізгі формасын жәнесоған 

сәйкес  “ үкім е ттін  үш  тү р ін ":  “ монархия,  аристократия  жэне  халык 

баскаруын’’  беліп корсетеді. Монархия мен аристократияда б ірадам немесе 

б ір то п адам халыккабилік жүргізеді. Халыкты кбаскаруда билікті халыктын 

өзі жүзегеасырады. Алайда Макиавелли халыктыкбаскарудын жактаушысы 

болмады.

Мемлекеттердін  эр  гүрлі  формаларын  салыстыра  келіп,  Макиавелли 

гирандыкформаны ерекше бөліп көрсепі. Ол тирандарды алдагыштар деп 

атаған.  Ол  республиканы  жогары  кояды.  Республика  Макиавеллидін 

пікірінше,  монархияға Караганда әлдекайдатұракты. Ол халыктарарасында 

патриотизмді  тудырып  мемлекеттін  б ір л ігі  мен  куагтылыгын  жаксы 

камтамасыз етеді.

Осымен  байланысты,  Макиавеллидін  мемлекекеттік  күрылыстын 

республикалыкформасына зор манызберуі бекереместігін атап айткан жен. 

Онын  республика  женіндегі  ілімі  Рим  республикасынын  жэне  Афина 

республикасыныномірсүру тәжірибесін пайымдауғатолығымен негізделген 

болатын.  М акиавелли  баскаруды н  р е си у б л и ка л ы к  ф ормасы нын 

артыкшылығын  көрсетеді.  Сөйгсе де ол  “ оз алдына жеке  республикалар” 

жэне “ республикалар федерациясы”  туралы да айткан еді. Өзінін федерация 

теориясында Макиавелли мемлекеттерді біріктіретін өзара карым-катынас 

принциптері  мен  механизмдерін  карастырады.  Әнгіме  олардын  саяси, 

эконом икалы к  жэне  мэдени  өзара  карым-катынастары  жөнінде  еді. 

Макиавеллифедеративтік мемлекеттер "Кенесш і  жиналыспен" баскарыла

'М акиавелли  Н .  Р ассуж ден и я   о  первой дек аде  Гита  Ливия.  —  С П б ..  1969.  —  с.  126.

47

алады жэне онда федерация күрамына енген мемлекеттердін өзара карым- 

катынасы мәселелері шеиіілетін болады деп есептеді.

Бүл мәселелерлі аныктау Италия аумағындағы үсак мемлекеттерді.  сонын 

ішінде кейбір кала-республикаларды біріктірудін гіроблемасын іс-жүзінде 

шешу үшін кажет болды. Макиавелли феодалдыкбытыранкылыкты жойып, 

біртұтас жэне мыкты мемлекет кұру тек күіиті биліктінғана колынан келеді 

деп санады. Монархия мүндай биліктін көрінісі бола алады. Сондай-ак,  онын 

билігі диктаторлыксипатта болуы мүмкін жэне сонымен бірмезгілде,  егер 

кажет болса,  біріккен және күш ті мемлекет күруға карсыласатын әртүрлі 

ж е р гіл ікті  билеушілердін  мү

4

іделеріне  карсы  әрекет  етсе,  халык  үшін 

гтайдалы болуы мүмкін.

Осымен байланысты Макиавеллидін накты коғамныңсаяси омірінеталдау 

жасай келіп,  онда қарама-карсы түрған әлеуметтік тонтардын: карапайым 

халык  және  элитанын,  ауқаттылар  мен  кедейлер  күресінін  үлкен  ыкпал 

ететінін атап көрсегкенін айтуымыз керек.

Қоғамдакы  күресуші  күштердің арасалмағынан ол  мемлекеттін  накты: 

дүрыс  (монархия,  аристократия,  демократия)  және  бүрыс  (тирания, 

олигархия,  “ бейбастык") формаларын шығарады. Идеал ретінде Макиавелли 

монархия,  аристократия жэне демократиянын белгілері  үйлесетін,  күшті 

билікті,  адамгериіілікті  және  еркіндікті  бейнелейтін  мемлекеттін  аралас 

формасын ұсынады.

Мемлекетті  баскару теориясын  жасай  келіп,  Макиавелли  билеушінін 

саяси максаттарға жетуі үшін алдау,  екіжүзділік,  залымдык,  орескелкүш 

көрсету,  саткындыкпен канатокталмай,  билікте калу үшін саясатсаласында 

барлык  кұралды  колдану  жаксы  дегенді  айтады.  “ К н я зь "  трактатында 

Макиавеллидің саясатты  моральдан  “ тазалауы”  саясаттағы биморализмді 

уағыздауға  айналады.  Содан  бері  “ максат  күралды  актайды"  —  приниипі 

бойынша күрылған биморальдыксаясат “ макиавеллизм” деген атка ие болды.

Сайып келгенде,  Макиавеллидіи шыгармашылык мұралары өзінін рухани 

мазмүны жағынан кайшылыкты. Сондыктан да атакты Италия ойшылыныц 

саяси  идеялары  әлі  күнге дейін  онын  жактастары  мен  карсыластарынын, 

жаксылыктілеушілері мен радикалды сыншыларынын арасында кызу пікір 

таластартуғызып келеді. Макиавеллидіненбектерінежұргкалай карасада 

олар  саясатты  адамзат  к ы з м е гін ін   өз  алдына  жеке  саласы  ретінде 

калыптасуынын аякталғанын білдіріп,  Жана заманнынсаяси ой дамуындағы 

біркатар іргелі саяси проблемаларды кою аркылы Еуропа саяси дәстүрінін 

бастауын калады.

Қайта өрлеу дәуіріндегі саяси ойдын көрнекті әкілдерінін бірі,  француз 

ойшылы Жан  Боден (1530-1596). Ол бірнеше енбек жазды,  сонын ішінде ен 

бастысы — “ Республика туралыалты кітап” . Онда Ж.Боден мемлекеттін

48

шығуы,  онын фу н к I ш ял ары,  мемлекеттік баскарудын формалары,  сонымен 

катар  сол  замандағы  коғамнын  саяси  өм ірінін  баска  да  проблемаларына 

өзінін көзкарастарын жан-жакты баяндады.

Ж.Боденнін саяси теорияны дамытудағы негізгі үлесі онын мемлекеттік 

егемендік мәселесін кәтеріп шешуінде. Ол "егемендік”  ұғымын саяси ғылым 

айналымына енгізді  және казірге дейін саяси пікір-сайыс тудырып,  саяси 

практикада  колданыста  жүрген  егемендік  теориясын  жан-жакты  жасап 

шыкты.

Егемендік деп  Боден  мемлекетгік  биліктін белгілі бір касиетін  — онын 

жоғарылыксипатын  гүсінді. “ Егемендік -  бұл  Республиканынабсолюттік 

және  мәнгі  би л ігі"  —  деп  жазды  Ж.Боден.  Осылайша  ол  Республиканы 

мемлекеттін  формасы  ретінде  сипаттады.  Боденнін  пікірінш е,  егемендік 

жоғарғы  билік  —  бүл  кол  астындағы  азаматтарға  жүргізілетін  түракты, 

тәуелсіз,  бір  ғана,  бөлінбес,  шектеусіз  билік.  Бұдан  жоғары  ешкандай 

баска  билік  ж ок.  Бұл  билік  болінбеуі  керек,  онын  зандарын  барлығы 

орындауға міндетті.

Егемендік  немесе  зандарды  жасау және өмірге  енгізу  кұкы,  Боденнін 

аныктауы бойынша,  мемлекетке тиесілі. Мемлекет — өз елінін ішінде және 

шетел  державаларымен  катынастарда  жоғарғы  саяси  билікті  иеленуші. 

Егемендік  биліктін  жоғары  алып  жүруш ісі  тек  кана  Кұдай  және  табиғат 

зандары. Егемендік зандардын әділдігіне немесе әділеттілігіне тәуелді емес, 

ол зандардын жасалу күшіне тәуелді болады.

Мемлекеттік  егемендік,  Боденнін пікірінш е,  мемлекеттін  күкыктары 

мен кұзырларына сәйкес көрінеді. Оларға Боден: зан шығару кұкын,  соғыс 

жариялау мен бітім жасау күкы н,  лауазымды кызметкетағайындау,  сонғы 

шешімді  кабылдау  күкы н,  кешірім  жасау  күкы н,  кол  астындағылардын 

бағынушылык және сенімділік кұкын,  монета шығару кұкы н, салмакжәне 

олшеу молшерлерін аныктау кұкын,  салыктар салу кұкы н жаткызады.

Боден  зандар  мен  билік  өте  коп,  десе  де,  бірак  ортак  ici  күйзелетін 

лемократиялык мемлекетке теріс карады және талас-тартыстарды акылсыз 

кепш ілік баскаратын аристократияныда колдамады.

Мемлекеттік  кұрылыстын  барлык  формаларынан  Боден  мүрагерлік 

абсолюттік монархияны жөн санады және абсолютизмнінтеоретигі ретінде 

көрінді.  Ол  монархтардын  билігі  Күдайдан  беріледі  деген  сенімге  карсы 

шыкты.  Боден халык билігі  зандарға негізделген монархты емес,  тиранды 

өлтіруге  кұ кы л ы   деп  есегітеді.  М о на р хиял ы к  б и л ікте н   ол  коғамда 

бейбітшілікті және заңды тәртіпті камтамасыз етуге кабілетті бір ғана күшті 

корді.

Боден монарх —“ күкы кпен заннын кайнар кезі” .  монархтынбилігі бүкіл 

коғамға  гарайды,  ол үздіксіз және абсолютті,  оны бүкіл өмірінде болатын

Оім-.ігпіпу ж әис омыи ііроблемалары-4 

до

4-321

нәрсе деп  жазды.  “ Монархтың абсолютті  егемендігін"  ол адамнын табиғи 

табиғатына  сілтеумен  дәлелдеді,  өйткені  ол  коғамда  тек  мемлекеттік 

баскарудын  монархиялык  формасын  калыптастыруды  талап  етеді  деп 

түсіндірді.

Монархиянын міндеттері,  Боденнін пікірінше,  теократияға,  феодалдык 

орталыксыздануға және сословиялык ж ікке  бөлінушілікке карсы тұруы тиіс.

Боденнін  кұкы кты н   табиғилығынын  теоретикгеріне  косылып  саяси 

идеялардынзаңынынтабиғаты мен мазмұнынасараптау жасаудынбайланысы 

туралы айткан ойлары белгілі бір тарихи кызығушылыктудырады.  Күкыкты 

зерттеп-білу  адами  зандардың  әмбебап  принцигітерге  негізделуімен 

байланысты. Зандардын шексізөзгеруі әділеттіліктін ұтымды принциптерін 

іздестіруде  жатыр.  Сонымен  катар  Боден  құкы кты к  жүйе  бәсекелестігін 

кұрайтын әмбебап принниптерді тікелей колдану идеясын жокка шығарды.

Тарих адамдардын өмір салтымен ғана озгешеленбей,  оларды коршаған 

жағдаймен  ерекшеленетін  алуан  түрлі  жағдайларды  есген  шығармауға 

үйретеді. Осы аспектіде Боденнін теориясы тек кана Монтьеске мен  Берктіп 

ізашары болып қанакоймай,  X IX  ғасырдынтарихи кұкыкмектебініңнегізін 

калаушысы болды. Боден Монтьескеніңәр түрлі халыктардағы мемлекеттік 

күрылыска климат ыкпалы туралы көптеген идеяларын басып озды.

Коңыржай белдеу үшін,  онын пікірінш е,  акыл-ой мемлекеті лайыкгы. 

ейткені  мүнда  тұратын  халыктардын  әділеттілік  сезімі,  енбекке  деғен 

сүйіспенш ілігі  бар.  О нтүстіктегі  халыктар  енбекке  калай  болса  солай 

карайды,  сондыктан діни билікті кажетсінеді. Солтүстіктің халыктары катал 

жағдайда емір сүретіндіктен.  тек күшті ғана мойындайды жэне оларды күшті 

мемлекет баскаруы керек деп санайды.

Боденнін  жэне  онын  із  ашары  Макиавеллидін  саяси  көзкарастарын 

коптеген  ойшылдар  кабылдады,  Еуропа мен  Америка  елдерінде саяси  ой 

дамуына белғілі бір дэрежеде ыкпал етті.

Қайта өрлеу дәуірінде саяси ойдын дамуы -  бүл Т.Мор,  Т.Кампанелла 

жэне  баска  да  өкілдерден  гұратын  утопиялык  соииализмнін  пайда  болу 

уакыты еді.  Ағылшынның көрнекті ойшылы,  саяси кайраткері Томас  Mop 

11478-1535) англиянын лорд-канилері болған. 0 ;і  1516 жылы “ Мемлекеттік 

жаксы  күрылыс  туралы  жэне  жана  Утопия  аралы  туралы,  соншалыкты 

пайдалы да кызыкты Алтын кітап” деген енбекті жарыкка шығарды.  Кейін 

бүл  кітап  кыскаша “ Утопия” деген атка  ие болды. Ол  өзінін авторын  есімі 

өшпестей  етті  және  коғамдык-саяси  ойдын  бір  бағытына  —  утопиялык 

социализм деген атау берді.

Mop озінін  "У топия” атты  кітабында Отанында -   Англияда өмір сүріп 

түрған коғамдык жэне саяси кұрылысты сынға алалы.

"У т о п и я ”  кітабында  халык  бұкарасынын  ауыртпалыгын  жүйелеп

50

баяндады.  тарихта бірінші болып осы ауыртпалыктынсебебін ол мүлікті аз 

ғана адамдардын колы на шоғырландырып,  калған бүкіл жұртгын кедейлену і 

мен кайыршылануына әкеп соктырған жеке меншіктен көрді. Адамдардын 

ауыртпалығын жоюды ол  "жеке меншікті толығымен жоюдан” керді.  Мор: 

“ ...Мен бәрін әділетгі және тенбөлу,  сонымен катар адами істерді бакытты 

баскару меншікті жоймайынша мүмкін емес деп толыксенемін” дегі жазды.

Мор  “ Утопия" атты кітабында белгісіз "У то пи я” аралында орналаскан 

мемлекетті  сүреттеііді.  онда жеке  меншік жок,  барлык адамдар өздерінін 

жағдайына  карай  тен.  Мемлекеттін  лауазымды  адамдарын  бүкіл  халык 

сайлайды және олар өз кызметі  үшін халык алдынла есеп береді. Манызды 

істі  аралдың  бүкіл  тұрғындары  талкылайды.  Мемлекет  басында  халык 

сайлайтын князьтұрады. Аралда коғамдыккәсіпорындарда және коғамдык 

жерлерде жаппай еибек ету міндеттелген. Ө зінін кезкарастары үшін 'Гомас 

Морды корольөлім  жазасына кесті.

Мордын  саяси  идеялары  Италия  философы,  домпникан  монахы, 

ортағасырлыксхоластика мен инквизпцияға карсы батыл курескер Томмазо 

Кампанелланын  (1568-1639)  енбектерінде  дамытылды.  И спанияны н 

отарлауына байланысты өз Отанынын еркіндігі  үшін күреске катысты. Сол 

үшін Кампанелла 27 жыл түрмеде отырды.

Ө зінін саяси идеяларын  Кампанелла “ К үн каласы” кітабында барынша 

толыкбаяндады. Осы шығармасында ол Күн мемлекетіндегі идеалды коғамдык 

күрылысты бейнеледі. Ө зінің “ К үн каласы” енбегінде адамдардын жаппай 

те н д ігін е   н е гізд ел ген  м ем лекетті  суреттейд і.  М е м л е ке ттік  б и л ік 

демократиялык принииптермен ұйымдастырылған.  Мемлекет басшысынын 

кызметін  Күн каласынын өте акылды әрі білімді азаматы аткарады.

Кампанелланын пікірінш е,  барлык адамдар ертемекеш rie,  біраксозсіз 

солярилердін когамдыкөмірін коммунистік принииптермен үйымдастыруға 

әкеледі.  Бүл  міндетгі  түрде  болады  деп  ұйгарды  ол,  өйгкені  адам  өзінін 

табиғатынан  коғамдык тірш ілік  иесі,  онда дарашылдыктан  гері  үжымдык 

бастау күшті. 

> 

•>.' 

л :  

п л і о

Мормен Кампанелланын саяси кезкарастары,  олардын утопиялылығына 

жэне тарихи шектеулілігіне карамастан,  сол жағдайлардааса манызды болды. 

Олар халыктынтөменгі топтарынынжаркын болашактуралы армандарын 

білдірді.

Ағылиіын ойшылдары Т.Гоббс пен Д ж .Л о кк та кайта өрлеу дәуіріндегі 

саяси ілімніндамуынаайтарлыктай үлес косты. 

•<;  л 

,,,,г.  >ж>^.

Томас  Гоббс  (1588-1679)  өзінін саяси  ілімін  “ Азаматтык туралы”   жэне 

“ Левиафан,  немесе  Материя,  ш іркеулік  жэне  азаматтык  мемлекеттін 

формасы мен билігі" енбектеріндебаяндгшы. Макиавелли мен Грониден кейін 

I оббс мемлекетгі күдай жаратпагандығын,  онын адамдар тіршілік әрекетінін

51

нәтижесі екендігін көрсетугеталпыныс жасады. Онын пікірінше,  мемлекетке 

дейінгі кезенде адамдар “ барлығына карсы бәрінінсоғысы” жағдайында өмір 

сүрді.  Бұ.п  олардын күрып  кетуіне  кауіп  тондірді.  Бұған  жол  бермеу үшін 

адамдар мемлекет кұрды,  ол жаппай бейбһ шілік пен кауіпсіздікті камтамасыз 

етуге  шакырды.  Мемлекетке  біріккеннен  кейін  адамдар  бәрінін  еркін 

білдіретін,  кабылданған  шешімдерді  әркім нін  орындауына,  бейбіт  өмір 

сүруіне мәжбүрететін,  мемлекеттік органдармен елбасынаоз күкыктарын 

өз еркімен берді.

Ойшылдың  ұйғаруынша  ж оғарғы   мемлекеттік  билік  бір  адамнын, 

“ адамдар  жиналысының”   колында  болуы  мүмкін,  бірак  ол  абсолютті, 

біртұтас,  шексіз  болуы  тиіс.  Онын  пікірінш е,  тек  осындай  билік  кана 

коғамнынтүрактылығын камтамасызетеді,  сонымен катар темірдей катал 

зандары  бар  күш ті  мемлекет  түлғанын  дамуы  үшін  жағдай  жасауды  да 

камтамасыз  етеді.  Мүндай  мемлекет  болмаған  жерде  адамдар  оздерінін 

эгоистік  максаттарын  куып,  оздерін  барлығына  карсы  койып  бірін-бірі 

соғыста  кы ры п-ж ою ы   м ү м кін .  Заннын  максатын  Гоббс  "жекелеген 

адамдардын  еркін  іиектеуден,  сонын  негізінде  бір-біріне  олар  кесірін 

тигізбеуден,  керісінше  бір-біріне  көмектесуден  жэне  ортак  жауға  карсы 

бірігуден"  корді. Оның үйғаруынила коғамды бейбітшілікпен камтамасыз 

ету  үшін  елбасы  мен  мемлекеттік  органдардын  бнлігіне  "азаматтардын 

бағынбау күкысы бар деген ойға жетелейтін ешкандай кезкарастар немесе 

ілім дердін  насихатталмауы”   оте  манызды,  тек  солар  ғана  "кандай 

көзкарастардын және ілімдердін бейбітшілік мүддесіне карсы жэне оларды 

таратуғатиым салуға "бола ма ж о к па бағалауға” "  күкылы. Онын пікірінше. 

мемлекеттін заны халықтыңәл-аукатына камкорлык жасауы тиіс.

Ағылш ын  ағартушыларынын  арасында  Д жон  Л о ккты н   (1632-1704) 

алғашкы  үлы  түлга  екенін  айтуымыз  керек.  Онын  саяси  козкарастары 

"М ем лекеггік баскару туралы екі трактат’’ енбегінде мейлінше толығырак 

баяндалған. Адам күкынын бірлігі мен озара тәуелділігін дәлелдеу Локкты н 

саяси түжырымдамасынын мәнін кұрады.  Гоббс сиякты Л о к к  та мемлекет 

коғамдык келісім нәтижесінде пайда болады деп үйғарды. Алайда,  келісімге 

отырарда адамдар табиги күкы ғы н жоғалтпайды,  оларөздерінінажырамас 

кұкыктарын,  сонын  ішінде  негізгі  саналатын:  өмірсүру  күкы н,  еркіндік 

күкы н,  жеке меншік кұкын сактайды. Осылайша Л о к к  меншік э р адамнын 

енбегінін нәтижесі болыптабылатынына  герен сенімде болды.

Л оккты н пікірінше,  саяси бостандыкпен толыктырылғанда ғана адамнын 

экономикалык еркіндігінетолык кегіілдік беріледі. Ол саяси бостандыкты 

камтамасыз ету үшін,  мемлекетгік органдар тарапынан адам еркіндігіне кол

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: