«ЕДІГЕ» ЖЫРЫНДАҒЫ БАТЫРДЫҢ БАЛАСЫНЫҢ ЕРЛІКТЕРІ

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
73
 
үш мəрте атты. Өзінің жоғалтқан тоғыз көзді кіреукесінден өтпеді» [1. 57]. Тоқтамыс атқан оғы өтпеген 
соң «өз құраныма жолықтым» деп басын ұсына береді. Нұралын басын кесіп алып, қанжығасына байлап 
желіп  жүре  береді.  Яғни,  зерделеп  қарағанда  шығарманың  архаитиптік  нұсқасының  өзінде  де 
қаһармандық эпос схемасының сегізінші тармағының талаптарына жауап бар.  
Қияс  нұсқасында  шешесі  жұрт  көзінен  көлегейлеп  өсірген  Нұраддин  тоғызға  келгенде  көшеге 
шығады, «тоғыз жаста Нұраддин тигенге тиеді, тимегенге кесек атады. Өзімен қатар балаларды тажалдай 
сұсы  басады.  Ойнап  отырған  көп  бала  Нұраддинді  көргенде  қырғи  көрген  шымшықтай  тұс-тұсына 
қашады.  Қарсыласқан  баланың  қанын  судай  шашады.  Ерегеспеге  келгенде  қайраты  қаулап  тасады» [2. 
221].  Бұл  да – қаһармандық  эпосқа  сай  эпизод, «Алпамыс  батырда»  ойын  үстінде  бала  Алпамыстың 
қаттырақ қолы тиіп кеткен құрбылары өліп қала береді.  
Бала Нұраддин өткірлігі арқасында өзіне жала жаппақ болған Ағай мен Тағайдың кім екенін хан 
алдында  дəлелдеп  береді.  Осынысы  үшін  Тоқтамыстан  сый-құрмет  көреді.  Бұл  жерде  қарақалпақ  пен 
татар версиялары арасында ұқсастық көп. Нұраддиннің хан  сарайындағы айтқан сөзі екеуінде де ұқсас.                            
      Татаршадағы: 
                               Бай баласы байға ұқсар, 
                               Байлаулы тұрған тайға ұқсар, 
                               Би баласы биге ұқсар, 
                               Биік-биік тауға ұқсар. 
                               Хан баласы ханға ұқсар, 
                               Құл баласы құлға ұқсар. 
  Тоқтамыс хан барында 
  Жесір қатын, жетім ұл, 
  Ақсақ, кəріп, жарлы, құл,  
  Олардың күні кімге ұқсар? 
  Жұртты бұзды жұрт биің, 
  Елді бұзды ел биің,    
  Босқындықта қалған ел,  
Анық күні кімге ұқсар? [3.118] –  деген жолдардың басы бірдей басталып, соңы да алшақ кетпейді. 
Осылайша қарғадай Нұраддиннің ел қамын жеген ерен тұлға екендігі мəлім болады. «Қобыланды батыр» 
мен  «Алпамыс  батыр»  эпостарында  батырлардан  туған  жас  баланың  ел  қамын  жейтінін  ескерсек,  бұл 
сюжеттің  де  сол  үдеден  шығып  тұрғанын  көреміз.  Шығармадағы  батырдың  баласының  ерліктерін 
зерттегенде  Мұрын  нұсқасы  айрықша  назар  аударуды  қажет  етеді.  Мұнда  қаһармандық  эпос  шарттары 
толығымен орындалған. Ол үшін Едіге мен Нұрадынның қалмақ, ындыс, қызылбастармен соғысы туралы 
жаңа  мотивтер  қосылған  əрі  Мұрын  жырлаған  «Қырымның  қырық  батырында»  Едігенің  баласы 
Нұрадынның ерліктері өз алдына бөлек бір эпикалық жыр ретінде берілген. Нұрадын он жасқа толғанда 
тоқсан күндік жолы бар Ыңдыс деген елге жорық жасап, жеңіспен оралады. Одан соң елу күндік жолы бар 
Қызылбас  деген  байтақ  елге  жорық  жасап,  Шаппаз  ханын  бағындырады.  Нұрадынның  бұл  іс-əрекеті 
қаһармандық эпос схемасының сегізінші бөліміне, яғни «батырдың баласының ерліктеріне» толық сəйкес 
келеді. Мұрын жырау нұсқасында жетінші бөлім - «Ұлан-асыр қуаныш, той, тыныштық өмір, батырдан ұл 
туу» туралы айтылмайды. Бұл жағдай «Едіге» эпосының Мұрында циклдық жүйеге түсуіне байланысты. 
Нұрадын  Едіге  алпыс  жасқа  толғанда,  яғни  аттан  түскен  уақытында  жорыққа  шығады.  Нұрадынның 
дүниеге  келіп,  он  жасқа  толуына  дейінгі  аралықтағы  тыныштық  өмір  туралы  циклдық  жырда  ештеңе 
айтылмаған.  
 Қарақалпақшада Ағай мен Тағай Нұраддинді жамандап, соңынан қалмайды. Сөзге ерген хан оны 
өлтіруге  келісім  береді.  Нұраддин  он  алты  жасқа  толғанда  Тоқтамыс  Ағай  мен  Тағайдың  ақылымен 
баланы  жер  түбіндегі  алты  айшылық  жолы  бар  Құбырлыда  жатқан  Сыпыра  жырауды  алып  келуге 
жұмсайды.  Мұндағы ойлары – баланың  аты  жарамай  жолда  қалып  өлер,  барып  келген күнде  де үш жүз 
алпыс  жасаған  жырауды  неге  əкелмедің  деп  көзін  жоямыз  болады.  Соңынан  іздеушісі  жоқ  Нұраддинді 
жыраудың  көп  баласы  жабылып  өлтіріп  тастамақ  болғанда  бұл  барлығына  да  бой  бермей,  Сыпыраны 
Тоқтамысқа алып келеді.    Өзбекше версияда да хан уəзірлерінің ақылымен  жолда өлсін деген мақсатта 
Нұраддин  Барсакелместегі  қалмақ  ханы  Тəукешаһқа  (Товкашох)  жұмсалады.  Қалмақтардың  көп 
жылдардан бері төлемей жүрген салығын алып кел дейді [4. 50]. Осылайша үш түрлі болғанымен мотив 
бір – қайткенде де Нұраддиннің көзін жою.  

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
74
Бала батыр Нұраддин туралы дана жырау Сыпыраның: 
 
 
Шақыруға барған баланы, 
 
 
Кіргізе көрме қалаға, 
 
 
Көрмесін, көзім түспесін, 
 
 
Шығара гөр далаға. 
 
 
Жатыр едім ұйықтап, 
 
 
Бас-аяғым тұйықтап, 
 
 
Дүбір-дүбір сес келді, 
 
 
Жер қозғалып теңселді, 
 
 
Шыбын жаным сескенді, 
 
 
Келе жатқандай жығын қор, 
 
 
Қырық мың əскер сансыз қол,  
                           Мен көргенше қарасын,   
                           Қатты асықтым, қаупім зор[2. 268], - деуі оның айбатын асыра түседі. 
Мұнда  да  қаһармандық  эпостардағыдай  əулие-əмбилердің  батырға  жəрдем  беруі    кездеседі. 
Сыпыра жырауды əкелем деп алтайшылық жол жүрген Нұраддин шөлге ұрынады. Су таба алмай, өлуге 
айналады. Сол кезде Түкті Əзиз атасы келіп жəрдем береді. Ол жағдай жырда төмендегіше:  
Қорықпа балам, қорықпа деп, 
Тəнде жаның бар ма деп, 
Немерем көрдім, ай көрдім, 
Қапталыңда бармын деп, 
Аш көзіңді балам деп, 
Енсін саған дəрмен деп, 
Қап тауындай күш кіріп, 
Денеге толсын пəрмен деп, 
Жауырыннан қағады, 
Аш көзіңді балам деп, 
Жаурынына қол ұрды, 
Су бүрікті жүзіне, 
Демдер салды өзіне [2. 252], – деп беріледі.  
Осы  нұсқада  Тоқтамыс  хан  мен  оның  төңірегіндегілер  Нұраддинге  қатысты  той  ұйымдастырып, 
оны  өлтірмек  болады.  Шəй  орнына  шарап  ішкізіп,  оны  мас  қылуға  айналады.  Сол  уақытта  Баба  Түкті 
атасы ішпе деген белгі береді, соның арқасында мас болудан аман қалады [2. 272].  
Ат жалын тартып мінген Нұраддин əкесінің туған жерінен не үшін кеткенін анықтап білген соң, 
Тоқтамыстың алдына ол жағдайды мəселе етіп қоюдан да тартынбайды. Татаршадағы: 
                               Кешегі кеткен атамның 
                               Мінгені кісі аты еді. 
                               Сауғаны кісі биесі, 
                               Жеккені кісі түйесі. 
                               Алты айлық ағыр жұртыңнан 
                               Қоштау таппай атамның,  
Кесіліп кетті жүйесі [3.118] – деген жыр қатары қарақалпақта сөзбе сөз қайталанған [Едиге. Қияс 
варианты // Едиге.-  Нөкис:  Қарақалпақстан, 1990. – 34-б. ]. Осыны естіген жанындағылардың  «бұл  бала 
түбінде  əкесі  мен  атасының  кегін  алады»  деп  айдап  салуы  өзіне  қорқынышты  болып  көрінген  соң, 
Тоқтамыс қалайда батырдың баласынан құтылуға күш салады.   
Сыпыраға жұмсаған сапарында бұл ойы жүзеге аспаған соң, татарша, қарақалпақша версияларда 
Тоқтамыс Жанбаймен ақылдасып, Жанбай ханға Нұраддиннен құтылу үшін əкесінің ізінен жіберейік, оны 
өлтірудің қажеті жоқ, өз еліңізде де ұстамаңыз, жабағы тайға мінгізіп, əкеңе бар деп жіберу керек. Сонда 
орта жолдағы шөлде өледі, сау қалса да енді сені көрмейді деген кеңес береді. 
  Татар  мен  қарақалпақ  версияларында  жол  жүргелі  жатқан  Нұраддинге  Тоқтамыс  хан  шығарып 
салу сөзін айтады. Қарақалпақтағы:  
                                  Алты айшылақ ауыр жұртты     
                                  Бір  қалемнен өткерген,    

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
75
 
                                  Қосназардай диуанды,  
                                  Замандасым, теңдесім,   
                                  Байназардай құсбегім,  
                                  Кенегестей Керім би,   
                                  Оймауытта Өмір би,   
                                  Нұраддиндей баланың    
                                   Киімдерін сіз берің . 
                                   Жұрт иесі Ағай би, 
                                   Ел иесі Тағай би,  
                                   Нұраддиндей жалғызым, 
                                   Қашса – құтылып кеткендей,   
                                   Қуғанда қуып жеткендей 
                                   Жылқыдан  араби  сайлап  сіз  берің [5. 39], – деп  басталатын  хан  толғауының 
мазмұны, адамдар  аты бөлек демесең, татарларда да сақталған [3. 121]. Хан нөкерлері балаға жаман тай 
мінгізіп елден шығарып жібереді.   
Жыр  версияларының  татар,  башқұрт,  қарақалпақшасында  Нұраддинге  қатысты  эпизодтар  ішінде 
өзара ұқсастық  көзге  ұрады.  Əсіресе татар,  қарақалпақта  бұл  жағдай  қанықтау.  Татаршада ханның  əйелі 
Йəнике күйеуіне Нұраддиннің көзін жоқ қылуды кеңес қылса, қарақалпақшада  ханға ол ойды Ағай мен 
Тағай айтады. Екі версияда да Нұраддинге жамандық жасау мотиві бар.  
Татар,  қарақалпақ  версияларында  Тоқтамыс  ордасынан  кеткен  Нұраддин  Сəтемір  ханның 
жеріндегі əкесіне келеді. Екеуінің кездесуі көркем суреттеліп, оқырман немесе тыңдаушы сезімінде үлкен 
əсер қалдырады.  Баласы əкесіне елге оралуды, Тоқтамыстан кек алуды ұсынады. Ұлттық версиялардың 
бəрінде де  Едігенің өз еліне оралуына Нұраддин себепші болады. Мəселен, татаршада бала əкесіне: 
                                  Айтсам, айтпадым, мұрадым, 
                                  Ат та тойған жеріне, 
                                  Ер де туған жеріне, 
                                  Кіндік қаным тамған жер, 
                                  Лай сулы Еділ болғанда, 
                                  Сені де қуған Тоқтамыс, 
                                  Мені де қуған Тоқтамыс, 
                                  Бабамның басын шаптырған, 
                                  Əуелден жау Тоқтамыс, 
                                  Тоқтамыста кегім бар, 
                                 ...Хəм əзизим, хəм атам. 
                                 Қайырылып атты тартайық,  
                                 Анау Еділге қайтайық[3. 127], - дейді . 
Қарақалпақ варианттарының ішінде татаршаға ең жақыны Ерполат нұсқасы болып табылады. Жер 
атауларындағы  өзгешеліктер болмаса,  өте ұқсас.  
Ноғайлыдағы жағдайға қаныққан Едіге Сəтемірден еліне қайту үшін рұқсат сұрайды.   Сəтемір хан 
əскерін жинап, Тоқтамысқа қарсы аттанады.   
  Татаршада  бұл  жағдай  басқаша  берілген,  Нұраддин  əкесін  бірден  таниды.  Татар,  қарақалпақ 
версияларында  Нұраддиннің  Сəтемір  еліне  келіп  жету  эпизоды  өте  ұқсас.  Тек  жолға  кеткен    уақыт  əр 
түрлі, біріншісінде қырық күн болса, екіншісінде үш ай он күн.  
Қазақша  версияда  Нұраддин  мен  Едіге  Тоқтамыстың  жұртына  ойламаған  жерден  келсе,  
қарақалпақшада  Едіге  Тоқтамыстың  қарсы  соғысқа  дайындалуына  белгілі  бір  мерзім  береді.  Ол  мерзім 
Қияс жырауда он жеті күн,  Ерполат нұсқасында үш ай он күн деп көрсетілген. Ноғайшада екі ортадағы 
оқиға  «Ханның  аз  əскерін  Едігенің  əскері  жеңді,  қашқаны  қашты,  қашпағаны  Едіге  мен  Нұраддинге 
қосылды.  Сонда  Тоқтамыс  елден  қашпасқа  лажы  жоқ  екенін  түсінді.  Қашты» [6. 41] деген  үш 
сөйлемменен тұжырымдалған.  
Ерполат нұсқасында да Едіге мен Тоқтамыс арасындағы екінші майдан, жұрттың бəрі Едіге билеп 
отырған  аймаққа  ауып  кетуінен,  алпыс  екі  уəзірдің  Тоқтамысты  айдап  салуынан  басталады.  Екінші 
майданда Нұраддин бейнесі айқын көрінеді. Нұраддин Тоқтамысты өлтіреді.  
Ноғай,  татар,  қазақ  версияларында  Нұраддин  Тоқтамысты  көлдің  басында  өлтіреді,  ал 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
76
қарақалпақша  нұсқалардың  бірінде  Тоқтамыс  өз  бағының  ішінде  өлтірілсе,  екіншісінде  құладіз  шөлде 
өлтіріледі. Мұнда да Кеңжанбайдың ақылымен  ханның қызы Нұраддинді əкесіне қарсы қояды.   
Ұлттық  версияларда  Кеңжанбайдың  алдауымен  Қадырбердінің  қолына  тұтқынға  түсіп,  екі  қара 
санынан өткен істік темір қолтығына жеткенде сыр бермей хан баласының сұрақтарына асқақ жауап беруі 
де Нұраддиннің елден асқан ерлігін көрсетеді 
 Суьрин кувып еткенмен, 
   Еткен болсам не эткенмен? 
Басын кесип алганман, 
Бабама соьзим ялган шыгар деп, 
Мойныма аьйкел салып келгенмен! 
Кеселтек қара булытпан, 
Уьстинъе бир явмайын ашылман. 
Ак тенъиздинъ ашшысы ман, 
Арбалап секер сепсенъ – шоршыман. 
Боз агаштынъ бегимен, 
Булытка етпей шорт сынман. 
Куьлтиреп соккан ясынман, 
Лавлап янган шыракпан, 
Ашувлансам  – шорт уьзилген болатпан [6. 50].      
Ерлігіне  риза  болған  Қадырбердінің  Нұраддинді  босатуы,  бұл  оқиғаның  көл  жиегінде  өтуі  бір-
біріне өте жақын келеді. Ноғайша нұсқа Нұраддин мен Қадырбердінің достасып, Жанбайды өлтіріп, ұзақ 
уақыт күйеу бала, қайны аға ретінде бірге тұруымен аяқталады. 
Кеңжанбайдың  алдауымен  Нұраддиннің  Тоқтамыстың  баласының  қолына  түсуі  тек  ноғай 
версиясында  ғана  емес,  татар  нұсқалары  ішінде  де  орын  алған.  Мысалы,  Нығымет  Хəкім  нұсқасындағы 
оқиға  сюжеті  ноғайдағы  сюжетпен  бірдей  болса,  В.В.Радлов  жазып алған  «Тоқтамыс  ханда»  өзгеше. Ол 
жазып  алған  «Тоқтамыс  ханда»  Тоқтамысты  өлтірген  Нұраддин  (Мырадыл)  оның  орнына  хан  болады. 
Тоқтамыстың қызынан туған Ысмайыл деген бала шет елде бой тасалап жүр екен. Ысмайыл ер жеткен соң 
ноғайлыға саудагер түрінде жүз тасалап келеді. Хан болып отырған Нұраддинмен танысады. Оның сыйлас 
адамына айналады. Күндердің күнінде Ысмайыл ақ киізді жайып, оның астына болаттан жасалған қырық 
қанжарды қойып, Нұраддинді қонаққа шақырады. Нұраддин қанжарға түсіп, ауыр жарақаттанып, өлімші 
халге  келгенде  Ысмайыл  өзінің  кім  екенін  айтады.  Ысмайыл  осы  елге  хан  болады.  Бірақ  бəрінде  де 
Нұраддин дұшпанына бас имейді, батырлық даңқына, тектілігіне дақ түсірмейді.  
Қарақалпақшаның шешімінде  Кеңжанбай Едіге мен Нұраддинді татуластырады. Едіге «адамның 
он екі мүшесінің біреуі кем болса патшалыққа жарамайды» деген ескі қағидаға сүйеніп, орнын босатып, 
тақты Нұраддинге береді.  
Нұраддиннің  ерлігі  Тоқтамыспен  екі  ортада  болған  ұрыста  көзге  түседі.  Алаңғасар  Байназар 
жекпе-жек кезінде Сəтемірдің батырларын шыдатпаған тұста оған қарсы баруға əкесінің батасын сұрайды.         
          Батырдың ұрыс кезіндегі өз ерлігі: 
 
 
Кенегестің Кəрім биді, 
Керіліп шапты Нұраддин. 
 
 
Оймауыттың Өмір биді, 
 
 
Ойнап шапты Нұраддин. 
 
 
Алаңғасар Байназарды, 
 
 
Бақыртып шапты Нұраддин. 
 
 
Ел ағасы Ағайды, 
 
 
Жұрт ағасы Тағайды 
 
 
Бұны да шапты Нұраддин [2. 356], - деп баяндалады.  
Нұртуғанда да Нұраддиннің соғыс үстіндегі алапат қимылы суреттелген:  
 
 
 
Жау қарасын көргесін,  
 
 
 
Жолдасынан озады. 
 
 
 
Екі көзі қанталап, 
 
 
 
Арқасы оның қозады. 
Жалғыз өзі Нұраддин, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
77
 
 
 
 
Қырғын ұрыс салады. 
 
 
 
Қасына барған адамның, 
 
 
 
Найзасы салған жетпеді. 
 
 
 
Қарсыласқан дұшпанның, 
 
 
 
Біреуі сау кетпеді. 
 
 
 
Қожа песін болғанда,  
 
 
 
Барынша ұрыс қызады. 
 
 
 
Қапсырмалы қақпаны, 
 
 
 
Тас-талқан етіп бұзады [7. 273]. 
 Қорытып  айтқанда,  шығармадағы  Нұраддин  бейнесі  қаһармандық  эпостың  классикалық 
схемасындағы  «Батырдың  баласының  ерліктері»  деп  аталатын тармаққа  қай  жағынан  алып  қарағанда  да 
сай келіп тұр.  
                       
1. Мағауин Е. Едіге. – Алматы: Айқап, 1993. -76 б. 
2. Едиге. Қияс варианты // Едиге.- Нөкис: Қарақалпақстан, 1990. - 400 б. 
3. Идəгə. – Казан: Татарстан китап нəшрияты, 1988. - 254 б. 
4. Тулумхужа. – Тошкент: Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриети, 
2006 . - 115 б. 
5. Едиге. Ерполат варианты. // Едиге. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1990.- 400 б. 
6. Ногайдынъ кырк баьтири. Эдиге. – Махачкала, 1991. -158 б. 
7.  Едіге  батыр.  Жинақ. – Алматы:  Ы.Алтынсарин  атындағы  Қазақтың  білім  академиясының 
республикалық баспа кабинеті, 1999. – 363 б. 
 
Резюме 
 
В статье доказывается, что в казахском эпосе «Едиге» подвиги Нураддина – сына главного героя – 
повествуются  в  условиях,  соответствующих    героическому  эпосу.  Вместе  с  тем  эпизоды,  в  которых 
участвует  Нураддин,  рассматриваются  в  сопоставительном  плане  с  каракалпакским,  нугайским, 
башкирским и татарским версиями.  
Summary 
In the article it is proved that in the Kazakh epic literature “Edige” the feats of Nuraddin, son of the main 
hero, are narrated on conditions which corresponding to a heroic epic literature.  
 
 
МҰХТАР ƏУЕЗОВТЫҢ АЛҒАШҚЫ ƏҢГІМЕЛЕРІНДЕГІ ТРАГИЗМ ТАРМАҚТАРЫ 
 
Жолтай Əлмашұлы - 
 филология ғылымдарының кандидаты 
 
Қазақ  халқының  жазушысы  М.Əуезов  өткен  ғасырдың  отызыншы  жылдары  ішінде  де  біршама 
қуатты,  ойлы  əңгімелер  жазды.  Олардың  тақырыбы  да,  айтар  ойы  да,  көркемдік  дəрежесі  де  əр  алуан 
болатын. Оның отызыншы жылдар ішіндегі шығармалары негізінен колхоз тақырыбына арналғанын атап 
айту  лəзім.  Айталық, «Қасеннің  құбылыстары»  деген  əңгімесінен  басқасының  бəрі («Білекке  білек», 
«Іздер», «Шатқалаң», «Құм мен Асқар», «Бүркітші») ауыл, колхоз тақырыбын қаузайды, кейіпкерлері де 
солар. «Білекке-білектегі» колхоздың озаттары апалы-сіңлілі Мақпал мен Айша, комсомол Жақып, орыс 
қызы Избашка Настя; «Іздердегі» колхоз бастық Құлжатай мен малшы Несіпбай; «Шатқалаңдағы» Самат, 
Айша,  Қасен,  Дəметкен; «Құм  мен  Асқардағы»  совхоз  жұмысшылары  Райхан,  Есім,  Иса,  Болат; 
«Бүркітшідегі»  колхоз  аңшысы  Бекбол – сондай  бейнелер.  Колхоздың  ұйытқы,  тірегі,  жаңа  өмірдің 
белсенді  құрылысшылары  ретінде  суреттейді.  Əр  түрлі  күйзеліс, қиыншылықтарға  ұшыраған  колхоздың 
шаруашылығын нығайту үшін ерлік еңбек істейтін, колхоз өміріне қастандық жасаушы қас дұшпандармен 
алысып – күресетін, саналы, ақылды, парасатты колхозшы образдары... 
«Білекке  білек»  шығармасында  колхоз  адамдарының  (Мақпал,  Айша,  Несібелі,  Қожық)  бір 
мақсаттағы тілек бірлігін, ауыз бірлігін еңбекке шыңдалған саналылық деп түсіндіреді.  Мысалы, Избашка 
Настяның  əңгімесін  олардың  ықылас  қоя  тыңдауын  жазушы  былай  түйеді: «Барлық  қалыптарында 
осындай  бір  саңлауға  сусағандық  бар,  соған  анталап  бас  қоюға  əрдайым  əзір  сияқты.  Тындырған 

ВЕСТНИК КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 4 (30), 2009 г. 
 
 
78
еңбектерінен туған сана сияқты ... Əр колхозда жүріп, бастары ойда жоқтан бүгін ғана қосылып отырса да 
бұлар іштей «білекке-білек, тілекке-тілек қосқандар». 
«Білекке  білекте»  осылайша  жаңа  кезең  бейнесі  бейбіт  күнде,  бейбіт  күйде  көрінген  болса, 
«Шатқалаң», «Іздер», «Бүркітші», «Құм мен Асқар» əңгімелерінде керісінше, достың кім, дұшпанның кім 
екенін таңбалай көрсету арқылы күрес үстінде беріледі. Мысалы, «Шатқалаңда» ферма бастығы жас жігіт 
Самат,  ферма  күзетшісі  Қасен,  Шəлтік    шал,  колхозшы  əйелдер  Айша,  Дəметкендер  колхозға  қаскүнем 
жандарды əшкерелеуге білек сыбана кіріскені суреттеледі. 
«Құм  мен  Асқарда»  Жексенбайдың  күңі-тоқалы  болған  Райхан  мен  жалшысы  Есімнің  кəмпеске 
кезінде  құлдықтан  босанып,  жаңа  құрылған  қой  шаруашылығына  малшы  болып,  сол  ауылды  өркендету 
үшін тер төге еңбек еткенін баяндайды. Шаруашылық малына қастандық жасап, жүйрік Ақбесті айғырды 
ұрлаған Жексен, Асқар, Сəлім іспетті ниеті бұзық адамдарды алмастыру арқылы ұнамды кейіпкердің ой-
санасын шыңдай түскені анықталады. 
«Іздер».  Мұнда  колхоз  бастығы  Құлжатай  мен  колхозшы  Несіпбай  өздерінің  саналы  биігіне 
ескіліктен  тез  арылу  арқылы  жеткені  көрсетіледі.  Аталған  туындылардағы  елеулі  жаңалық – 
шығармалардың  бəрінде  дерлік  кейіпкерлер  тартысы,  характер  қақтығысы  бар,  образдың  ішкі  ой-
арпалысы  көрініп  отырады.  Былайша  айтқанда,  бұның  бəрі  де  адамның  жан  дүниесіндегі  бұлқыныс  пен 
жарылыс нышандары арқылы жазушы өз шығармасын əсерлі етіп түзеді. Сол арқылы психотрагедиялық 
деңгейге көтереді. Суреткердің колхоз, совхоз өмірі тақырыбына жазған осындай прозалық шығармалары 
оның  өмірлік,  шығармашылық  жаңа  бетбұрысының  айғағы  ғана  емес,  жаңаша  ізденістерінің  де  көрінісі 
бола  алады.  Сосын  да  əңгіме-хикаяттары  өз  уақытына  сəйкес  жаңа  мазмұн,  жаңа  сипат,  жаңа  түр  табу 
мақсатындағы ізденістері ретінде қарастырылды. 
Əрине,  жазушы  бұл  кезеңде  тақырып  қуалап,  заман  шындығын  көрсетем  дей  отырып,  өз 
əңгімелерінде шарттылыққа, қайталаушылыққа бармай қалған жоқ. Оны осы күні көңіл сүзгісінен өткізе 
отырып,  дөп  басып  айтуға  да  болады.  Алайда,  Əуезов-суреткер  ондай  кемшіліктерді  көбіне  байқатпай 
жіберуге тырысады, көркемдікпен көмкереді. Білдірмеуге тырысады. 
Осы  туралы  айта  келіп,  ұлт  əдебиетінің  білгірі,  əдебиетші-ғалым  М.Қаратаев  былай  деп  жазған 
еді: «... бұрын өмірде де, əдебиет тəжірибесінде де болып көрмеген тың тақырыпты көтеріп, социалистік 
құрылысқа  жұмылған  совет  адамдарының  тың  қасиет-сипаттарын  тауып  көрсетуге  талаптанудың  өзі 
елеулі  жаңалықты  қадам  еді.  Ал.  Бірақ  идеялық  жəне  творчестволық  тың  принциптерді  игеру 
тəжірибесінің қиындығы болмай қойған жоқ. Бұл, əрине, бүкіл қазақ əдебиетіне ортақ қиындық еді. Сол 
қиындықтың  салдарынан  кейбір  əңгіме,  пьесаларының  көркемдік  құны  бəсеңдеп,  тіпті  сəтсіздікке  де 
ұшыраған  кездері  де  болды.  Басқа  жазушылар  сықылды,  ол  кездегі  М.Əуезовтің  де  кемшілігі  мен 
сəтсіздіктерінің  басты  себебі – еліміздегі  ұлы  социалистік  өзгерістерге  байланысты  адам  санасындағы 
күрделі  де  нəзік  рухани  құбылыстардың  диалектикасын  жете  зерттеп,  жақсы  біліп  алмай  тұрып,  оны 
үстірт, жеңіл-желпі ұғындыру болатын». 
Қалай  дегенде  де  отызыншы  жылдардағы  Əуезов-жазушы  əңгімелері  өзіндік  бетімен,  стилімен 
ерекшелене  алады.  М.Əуезов  жиырмасыншы  жылдардың  аяғы  мен  отызыншы  жылдар  ішінде  қыруар 
очерк, əңгіме, пьесалар жазды, тамаша аудармалар жасады. Əдебиет тарихын зерттеп, əдеби сынға белсене 
араласты.  Сөйтіп,  өзінің  теориялық  білімін  үздіксіз  өсіріп  отырған  үлкен  талант  иесі  енді  жаңа  бір 
соқпаққа түсіп еді. Ол – Абай тақырыбы болатын. Əрине, М.Əуезовке өзі жас кезінен өлеңдерін жаттап 
өскен ақын Абай өмірі айырықша тебірентерлік көкейтесті тақырыбына айналуы заңды да еді. 
Қорыта  айтқанда  М.Əуезовтің 20-30 жылдардағы  əңгіме-хикаяттарының  көркемдік  əлемі  туралы 
сөз қозғағанда оның ең бір елеулі қыры – психотрагизм элементтерін, яғни кісінің ішкі ой-арпалысын, жан 
күйзелісін, сезімдердің аласапыран арпалыс-күресін молынан пайдаланғанын атап айту шарт.  
 
Резюме 
Писатель  казахского  народа  Мухтар  Омарханулы  Ауезов  не  только  создал  «Путь  Абая» - 
сочинение, которое ознакомил весь мир с жизнь казахского народа. Он одновременно превосходно освоил 
и другие литературные жанры. Среди них немало труда вложил в развитие очерка. В этом направлении он 
написал  материалы  о  политике  коллективизации,  индустриализации  в  тридцатых  –сороковых  годах 
прошлого  века.  Украшениями  очерка  становился  героический  вклад  тружеников  республики  того 
времени. 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың ХАБАРШЫСЫ,  «Филология ғылымдары» сериясы, № 4 (30), 2009 ж. 
 
 
79
 
Summary 
The writer of the Kazakh people of Muhtar Omarhanuly Auezov not only has created “the Way of Abaja” 
– the composition which was acguainted by all world about a life of  the Kazakh people. It simultaneousky has 
excellently run in also other literary genres. Among them a lot of work has encloused in sketch development. In 
this direction he has written materials about the politician of collectivization, industrialization in the thirtieth  - 
foretieth years of  the Iast century. The heroic contribution of workers of  republic of  that time becam sketch 
ornament. 
 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: