Жаhандық ықпалдастықтың Еуразиялық үлгісі халықаралық ТҮркі академиясы
жүктеу/скачать 2,18 Mb. Pdf көрінісі
|
Ж.Фейзиев.-ТҮРКІ-МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ-ОДАҒЫ
| ІІ ТАРАУ
Өркениеттің ерекше үлгісі ретіндегі жалпытүркілік мәдениет ас қабылдау мәдениеті, ту мен герб мәдениеті, әскери-соғыс жүргізу мәдениеті, мемлекеттік мораль, қоғам мен отбасы негіздері, халықтың музыкалық аспаптары мен өнерді тереңдете түсінудің эволюциясы жөніндегі түрлі зерттеулер мен өмірлік маңызды зор мәселелер тарқатылып айтылып, түсінікті етіп көрсетілген (126). Жалпытүркілік мәдениеттің ғылыми-гуманитарлық және көркемдік-эстетикалық дүниетанымдарын кешенді түрде дамытуға ықпалды факторлардың барлығын да жүйелі түрде танып-білудің мән-жайы белгілі бола түседі. Олардың бостандығы мен табиғи-тиімді мәні түркілердің әлемдік мәдениеттен өз орындарын ойып тұрып ала алатындығын растайды. Осы заманғы түркі ғалымы Метин Айдоғанның «Түркі өркениеті» кітабында тарихтың барлық уақытындағы түркілердің қолымен жасалған түрлі мәдениеттер сарапталады (98). Метин Айдоғанды қатты қызықтырып отырған ең маңызды қорытынды мынадай: түркі өркениеті айрықша үлгі мен терең мазмұнға ие болса, оның әлемдік өркениетпен бір мезгілде қатар дамуы өзін өзі дамыту және жетілдіру сипаттарына ие қол жеткізе алғандығында: осы қарым қатынастар мен қақтығыстар барысында ол өзінің айрықшалығын жоғалтып алмауға тырысқандықтан, өзінің жолы, арман-мұраты мен сенімінен құрыштай болып құйылған өркениетке айналды. Сол кездердегі түркі өркениетінің құндылықтарына әлем тарапынан көрсетілген құрмет деңгейі басқа мәдениеттер мен өркениеттер құндылықтарынан әлдеқайда жоғары болған еді. Әлемдік мәдениеттің даму тарихындағы түркілердің ұстанымдарын айқындайтын басты сапалардың бірі, олардың қолдарымен тұрғызылған мемлекет пен империяның тікелей түркі өркениетінің «көлемінен» табылып, жалпытүркілік саяси мәдениетті оның иесі ретінде өз бойларында сақтауында болды. Бір-бірінен бөлінетін саяси жүйелерге қатысты өздерінің ұстанған көзқарастарын, сол кездегі әртүрлі шектеулерге қарамастан, дұрыс түсіндіріп бере алуында жатты десе болады. Осы айтылып отырған әлеуметтік-саяси құрылым тіл мен мәдениет саласына бөгде этностардың жақындасуларына ешқандай да тосқауылдар келтірген жоқ. Тіпті түркілердің бойында ертеден келе жатқан төзімділік, олардың өз қолдарымен тұрғызған мемлекеті мен империясын өзге тілдер мен мәдениеттер үшін өте жағымды салаға айналдырды. Ежелгі түркілік әлеуметтік жүйелер өздері дами отырып, өзге түркілік емес этномәдени ықпалдастықты да белгілі бір заң аясындағы сәйкестік қалпына келтіріп қойды; «түркілік универсумдағы» тілдер мен мәдениеттердің тармақтануы түркілік өркениетпен қоса аталған бағыттың бас тілі – түркішені де әмбебап мәдени тіл ретінде жаңа эволюциялық қисынға алып шықты. Өйткені, АҚШ-тың Ратгер университетінің профессоры, тарихшы Петер Голденнің «Әлемдік тарихтағы Орталық Азия» атты монографиясында «түркілердің Орталық Азияда үстемдік етуші саяси күшке айналуы, түркі тілін саяси тұрғыда басымдық тіліне алып келгенін ұмытуға болмайды», – деп көрсетілген (238, 91бет). 85 Әлемдік мәдениетті дамыту тарихындағы түркілер Торэ және Яса, қазіргі заманғы түсінік бойынша түркілік әмбебап мемлекеттің кодексі мен конституциясы бола тұрып, ол осы мемлекеттерде тұрып жатқан барлық халықтар мен қауымдастықтар үшін қоғамдық қарым-қатынастарды реттейтін нормалар болып табылды. Әлеуметтік-мәдени жүйелердің түркі мемлекеттігінде еркін қозғалысы мүмкін болды, ендігі жерде осы аталған еркін қозғалыс мүмкіндігінің жылдамдығына сәйкес тіл және мәдени ойлаудың траекториясы белгіленбек. Үнемі ат үстінде жүрген «Дала империясы» талай жерлерге дейін жетіп, жаңа аймақтағы жұртқа түркі мәдениетінің негізін орнатты. Ол жерлерге де мәдениеттің нағыз жайнаған «жазирасын» құра алды. Еуразияның түрлі кеңістіктерінде орын алған түркі мәдениетінің тарихи туындылары өзінің реңктік шоғырларының көрінісін әлі күнге жоғалтқан жоқ. Түркілік мәдениеттің «ландшафтық көріністерін» осы құрлықтың әр мүйістерінен әлі күнге дейін анық байқауға болады. Түркілердің мәдениет қалыптастырудағы ғажаптығы олардың империя құрудағы таңғаларлық тамаша ерекшеліктерінің жалғасы іспетті көрініс береді. Түріктердің бағындырып алған жерлері олардың отанына және жаңа түркі мемлекетінің ошағы мен түркінің жаңа мәдениетіне айналады. Сондай-ақ, осы аумақтар өзінің алғашқы түркілік ошағын өз ақиқатына сәйкес Қасиетті сәуле ретінді мәңгілік есте қалдырады. Француздың танымал оқымыстысы Рене Груссо түркілердің бойындағы ең басты қасиетті мәдениетіне қандай да бір тарихи-әлеуметтік жағдайлар әсерін тигізбесін, олардың өздерінің дәстүріне адалдығынан және аталған дәстүрді жаңартылған келбетте пайдалануды жалғастыра білуінен көреді (241,148-170 беттер). Шындығына тоқталар болсақ, назар аудара кетерлік бір мәселе, түркілер әлемдік мәдениетке өз қолдарымен бергені және одан алғанынан өздерінің ары қарайғы өмірі мен іс-әрекеттерінің үлгісін құрастырып ала білген. Алға қарайғы бағыттарға (келешекке көз сала отырып) түркілік керуен компасының тура бағытталғанының және солай бола тұра, жүріп өткен жолды және қателікті есептеп, біліп отыру үшін өткен іздеріне шолу жасап отырғанының куәсі боламыз (230, 224-237 беттер). «Әлемдік тарихтағы түркілер» монографиясының авторы, профессор К.В.Френдли түркілердің рөлін анықтай отырып, олардың жүріп өтер тарихи өмірлік жолдарында өздері жасаған мәдениеттерімен тұрақты түрде әлемдік мәдениеттің ішінен «көп қабатты» етіп «ұялар салып» отыруға негізделген деп, өте дұрыс қорытынды жасаған (230,37-55,175-223 беттер). Барлық ұлттық түркілік тілдер мен мәдениеттердің үлкен анасы – жүктеу/скачать 2,18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|