89
Әлемдік мәдениетті дамыту тарихындағы түркілер
империясының басқа аумағы – Атабек мемлекетіндегі Бағдадта «Диуани лұғат-
ат-түрк» еңбегін жазу үстінде болатын:
«Тарих осы оқиғаға көзін тігіп, қадағалау жасап отырғанда,
Махмұд
Кашқарлы ғылым майданында түркілерді бүкіл әлеммен таныстырды» (99,
22 бет). «Махмұд Қашқарлы арабтар мен арабтілді халықтарға түркі тілінің
кеңдігі мен түркі ұлтының беделін жай көрсетіп қана қойғысы келген жоқ, ол
түркілердің әлемді тек қылыштың жүзімен ғана емес, сонымен қатар мәдениеті,
тілі және өркенді өнегелілігімен де билейтіндігін мойындатты. Мұның барлығы
да ұлы ғалымның «Диуани лұғат-ат-түрк» еңбегінде жақсы көрсетілген»
(99,87бет).
Махмұд Қашқарлының көрнекті замандастарының бірі Жүсіп Баласағұн-
ның (ХІ ғасыр) «Құтты білік» шығармасы да түркі мемлекеттері мен
қоғамдарының эволюциялық тарихы жөнінде аса құнды дереккөз болып
табылады. Жүсіп Баласағұн еңбектерін таза түркі тілінде жазды және мұның
өзін де үлкен ерлікке балауға болады. Саналы түрде түркішіл болғандықтан,
түркі тілі мен оның ұлттық болмысын
сақтап қалу мақсатында, ол өзінің
монументалдық еңбегін туған тілінде жазуға шешім қабылдайды. Бұған дейін
оның тілінде үлгі етерліктей деңгейде жазылған бірде-бір маңызды әдеби
туынды болмаса да, ол осынау қасиетті істі қолға алып, «Шахнама»
аталған
еңбегін белгіленген мерзім ішінде түркі тілінде жазып шығады (38, 114-бет).
XVII ғасырдағы түркілік көрнекті әскер басыларының бірі және тарихшы
Әбілғазы Баһадур ханның «Шеджереи-Тарикиме» (түркі халықтары есімдерінің
кітабы) – бұл түркімен нұсқасындағы Оғызнаманың құнды дереккөзі (21).
Фезлулах Рашид ад-Диннің «Джами ат-тауарих», Әбілғазы Баһадурханның
«Шеджереи-Тарикиме» және Язычыоглу Алидің «Сельджукнаме» еңбектеріне
жасалған салыстырмалы зерттеулердің қорытындысына қарағанда, осы аталған
тарихи-хронологиялық жәдігерлердің барлығы да Оғызнама стилінде жазылған
болып шықты. Демек, мұны түркі тарихы мен мәдениетін географиялық
кең ауқымда да немесе өзге де баламалы негіздегі зерттеулерге үлгі ретінде
ұсынуға болады. Түркілер және одан да басқа көптеген ұлттар түркілердің
тарихын, тілін, әдебиетін және өнерін соншалықты қызығушылық таныта
отырып зерттеді. Бұған қоса түркілер
әдебиетті, өнерді және ислам әлемінің
мәдениетін дамыту ісіне де ерекше ынтамен қатысып, үлкен қызығушылығы
мен жауапкершіліктерін көрсете алды. Араб және парсы тілді әдебиеттің,
ғылым мен теологияның, философия мен өнердің, жалпы алғанда барлық ислам
мәдениетінің прогрессивтік деңгейде дамуына түркілердің қосқан үлесі ерекше
және бұл даусыз да. Ата тегі түркіден тараған ислам мәдениетін жасаушылар-
дың есімдері: Әл-Фараби, Әл-Бируни,
Әбу Әли ибн Сина, Абдулхамид ибн
Түрік, Әл-Газали, Ас-Сюхреверди, Бахманьяр, Хатиб Тебризи, Низами Гәнжәзи,
Джелаледдин Руми, Имадеддин Насими, Мухаммед Физули, Абдуррахман