Әбілғазының «Түрік шежіресі» шығармасы және қазақ

139 
зерттейді. Зерттеу тақырыбы мейлінше күрделі осы мәселемен 
айналысатын бұл ғылым саласының батыстық ғылыммен салыстыр-
ғанда, кешегі кеңестік жүйенің де, біздің республикамыздың да 
қоғамдық ғылымдары кенжелеп қалғаны рас. 
Тарих философиясы тақырыбына қалам тартқан отандық некен-саяқ 
ғалымдардың бірі, профессор Досмұхаммед Кішібеков аталмыш мәсе-
ленің күрделілігін былайша сипаттайды: «...Мәселе философияның 
пайымдаумен 
байланыстылығында 
болып 
отыр. 
Философия 
аналитикалық ойлаудың негізіне құрылған. Егер тарих білім болса, 
философия – пайымдаумен сипатталатын қиял. Тарих философиясы 
айғақтарға, оқиғаларға, тұлғаларға, халықтардың тағдырына деген жай 
ғана қатынас емес, сонымен қатар, осы айғақтар туралы пікір, оларды 
талдау. Бұл өте қиын әрі жауапты міндет. Бізде қоғамның тарихын 
зерттеуге қатысты жұмыс жаман емес, халықтардың көптомдық тарихы, 
тарихтың жекелеген кезеңдері бойынша монографиялар, оқулықтар 
жарық көріп жатыр. Бірақ зерттеудің артта қалған кесіндісі тарих 
философиясы болып отыр... Бұл кездейсоқ емес... Әрине тарихтың 
философиялық мәселелерімен тек философтар ғана емес, тарихшылар да 
айналысады. Тарихты тұтастай қарастыру дүниетанымдық ғылымдар 
өкілдерінің ғана қолдарынан келеді. Тарихтың философиялық мәсе-
лелерін қарастырудың қиындықтары оның жекелеген тұлғалардың, 
тұтастай халықтардың, мемлекеттік саясаттың және т.б. мүдделерін 
қозғайтынымен байланысты. Тарих философиясы идеологиямен шекте-
сіп жатады, ал идеологиясыз ешқандай мемлекеттің де өмір сүре 
алмайтыны белгілі» [51, 47-48].
Қазіргі отандық тарих ғылымы мен тарих философиясындағы өзекті 
мәселелердің бірі дербес жалпытарихи ғылым ретіндегі қазақстандық 
тарихнама саласының жеке бөлініп шығуы екендігі сөзсіз. Бұрын 
«орталықтың» ықпалымен көшіріліп жазылатын жалпыодақтық ғылым-
ның бір бөлігі ғана болып келген бұл тарихнама ғылымы біздің еліміздің 
тәуелсіздік алуымен ертеректегі отаршылдық жағдайында үстемдік етіп 
келген идеологиялық қондырғылардың шеңберінде ғана зерттелген және 
аз немесе мүлдем зерттелмеген мәселелерді алдыңғы орынға шығарады. 
Бұл көкейтестілік бірнеше алғышарттармен сипатталады: егемендікке 
қол жеткізуге байланысты елдің қоғамдық-саяси, мәдени-рухани жағ-
дайының өзгеруіне байланысты мұқтаждықтар, жаңаша пайымдауды 
талап ететін жаңа тарихнамалық айғақтардың пайда болуы; ескі маркс-
тік-лениндік дүниетанымның дағдарысы және отандық тарих 
философиясының әдістемелік негізін және оның жаңа тұжырымдамалық 
тәсілдерін қалыптастыру қажеттілігі; тарихнамалық теория мен 
практиканың даму логикасы және т.б. 
Ғылыми айналымға ең алғаш XVIII ғасырдағы француз ағартушысы 
Вольтердің енгізген «тарих философиясы» термині тарихты филосо-

140 
фиялық тұрғыда түсіндіру мен бағалауды, басым көпшілігінде, тарихты 
баяндау мен тарихи зерттеулердің нәтижелерін бағалауды білдірді. Осы 
тарихи зерттеулердің нәтижелерін бағалауды ғылымда тарихнама деп 
атау қабылданған және ол өзінің жазбаша сипатымен айқындалады. 
Әлемді түсінудің батыстық парадигмасында жазбаша тарихнама анти-
калық замандағы тарихтың атасы саналатын Геродот пен Фукидидтен 
бастау алады. Ал ауызша тарихи шежірелер мен аңыздар күні бүгінге 
дейін ғылыми немесе азаматтық тарих ретінде мойындалмай келеді.
Дегенмен тарихтың тарихнамадан (жазба тарихтан) бұрын 
басталатыны баршамызға мәлім. Жер бетінде қай ұлтты немесе қай 
халықты алып қарамасақ та, олардың кез-келгені – тарихи дамудың 
туындысы. Зерттеліп жазылған тарихи кітабы жоқ болуы мүмкін, бірақ 
тарихсыз халықтың болуы мүмкін емес. «Тарихнама ең алғашында 
ауызша тарихи-шежіре, аңыз түрінде басталып, жазба тарих кейін келе, 
жарыққа шығып, кемелденіп отырған. Жер жүзіндегі ең ежелгі марқа 
мәдениеті, бағзы заманнан үзілмей келе жатқан жазба тарихы бар 
жұғоның (қытайдың) да шияшаң дәуірінен бұрынғы хуаңди, янди 
жөніндегі деректері тарихи аңыз-ертегілерден басталады. Ежелгі Египет, 
Индия, Иран, Грек тарихтары да осындай» [124, 39].
Көшпелі мал шаруашылығының үстемдігі ықпалымен қазақы 
дәстүрде жазба мәдениеттен гөрі ауызекі мәдениеттің басым болғаны 
рас. Сондықтан қазақ тарихнамасы, көршілес отырықшы елдермен 
салыстырғанда, ауызша дәстүрде, аңыз-шежірелерде жүзеге асырылды. 
«қазақтың шежірешілдігін, дәлірек айтсақ, қазақтың тарихшылдығын 
ұлттық қасиет деуге болады. Бұл, әрине, ерекше артық жаратыл-
ғандықтан немесе артта қалған жабайылықтан емес. Қазақ халқының 
шежірешілдігін, тарихи санасының сергектігін, ең алдымен, оның ұзақ 
ғасырлар аясында көшпелі өмір салтта болуымен сабақтастырған жөн. 
Ал салт атты көшпелілер өркениетінің Еуразия ойкуменінде үш мың 
жылдық тарихы бар» [55, 11]. Қазақ мәдениетін зерттеумен терең 
айналысқан белгілі ғалым Ақселеу Сейдімбек қазақтың шежірешілдігін 
көшпелі өмір салтымен қатар жеті аталық үрдіс пен қандас-туыстық 
қатынастармен байланыстырады. «Адамның күні адаммен» деген 
принципке негізделген бұл жүйе тек моральдық-этикалық өлшем ғана 
емес, этнобиологиялық және этномәдени тұтастықты қамтамасыз ететін 
тетік, әлеуметтік және экзистенциалдық өмір сүруді реттеудің нормасы 
қызметін де атқарған. Үш жұрт бойынша (өз жұрты, қайын жұрты, 
нағашы жұрты) сараланатын туыстық байланыс шежіренің тарихи 
айқындамасын анықтап отырған. Ал осы туыстық қарым-қатынас нор-
масын бұзғандар «ата салтты аттаған», «жетесіз» (жеті атасын білмеген 
– жетесіз), «мәңгүрт» аталып, өлімнен артық жаза болып саналатын өз 
ортасынан аластатылатын болған.

141 
Мұндай қарым-қатынас, А. Сейдімбектің айтуынша, «әрбір 
қазақтың тарихи танымын ұдайы кеңейтіп отыруына, шежірелік зердесін 
ұдайы шыңдап отыруына себепші болған. Мұның өзі далалық ауызша 
тарихнаманың, біріншіден – ұзақ есте сақталуына, екіншіден – өзара 
салғастыру мүмкіндігінің молдығына байланысты көп өзгеріске ұшыра-
мауына, үшіншіден – субъективизмге ұрынбауына, өтіріктің айтыл-
мауына себепші болып отырған». Тарихи сананың сергек қалыпта 
сақталынуының ерекшелігін Шоқан Уәлиханов та атап өтеді: «Қазақ 
өздерінің көне аңыздары мен наным-сенімдерін қайран қаларлық 
тазалықта сақтай білген. Одан да өткен ғажабы сол, байтақ даланың әр 
шалғайындағы әсіресе өлең-жырлар еш өзгеріссіз, бір қолдан шық-
қандай қайталанатынын қайтерсіз. Көшпелі сауатсыз ортадағы ауызша 
тараған осынау үлгілердің бір-бірінен қылдай ауытқымайтыны адам 
айтса нанғысыз қасиет, алайда күмән келтіруге болмайтын шындық» 
[125, 390].
Қазақ халқының шежірешілдік қасиетінің кейбір қырына XIX 
ғасырдың көрнекті тарихшысы Құрбанғали Халид те назар аударады: 
«...Бұл халықтың тарихы жалпы ауызда бар. Алайда жекеленген жазба 
тарихтары мен естеліктері болмағандықтан, әркім әртүрлі пікір айтып, 
біреулер жаман ниет-арам оймен, енді біреулері тек мұқатуды мақсат 
еткен. Кезіндегі бағзылар тарихты анығырақ түсініктеме беруге 
білімдері жете тұра, оған мән бермеген. Нәтижесінде мағынасы анық ел 
тарихы баяндалмады... [Бұлардың] көнеден келе жатқан жазылған 
тарихы болмағанымен, ата-бабаларымен, түрлі ұрпақтарының ақпарлары 
ауыздан-ауызға аңыз болып ұласып келе жатқанын ешкім жоққа 
шығармайды. Дегенмен, уақыт оза келе бұл шежірелер өз негізінен 
артық-кемі болып, ілгері-кейінді айтылып, шатастырарлықтай жағдай 
болса да, өзге тарихи мәліметтермен салыстыра отырып, реттестіру 
нәтижесінде белгілі бір шындыққа жақын, тоқтамды пікір айтуға 
болады. Бұл хабарлар негізсіз дәлелденбесе де себепсіз жалғанға 
шығарылмайды. Негізінде, шындығы басым тарихи оқиғалары анық. 
Себебі бұл тайпалар өздерінің тарихты тереңдетіп оқымағанының 
салдарынан нақтылы анық айтып, білімге таласатындары болмағанымен, 
бабаларының сөздерін зейінімен тыңдап ұғып, олардан естіген 
шежірелерін еске алып әр мәжілісте, әр-жиын отырыстарда үнемі 
қайталап, шын ниетімен ойларында ұстап, ұрпақтан ұрпаққа жалғас-
тырып, нассабшыларына шежіреші деп ат қойған» [126, 50-51]. Бұл 
автор қазақ халқының тарихи жадының сергек сақталуының түп-
төркіндеріне тоқтала келе, замана өзгерісімен осы қасиеттің жоғалып 
бара жатқанына қынжылыс білдіреді: «Бұл елдің мұндай істері тек осы 
ғасырымызда ғана емес, көнеден келе жатқан дәстүрлі әдеттері. Содан 
әр тіршілік істеріне шежіре қағидаларын пайдаланып, мақал-мәтелдерін 
қолданғанда да бабаларына ұқсауға тырысар еді. Бұл ел мақалдарды 

142 
өздерінше үлкен тірек, медет етеді. Шынында сол сүйенген тірегі 
негізсіз, мағынасыз емес. Қайта түп төркіні бір кітапқа байланысты, 
шығу тегі бір заңдылыққа бағынғаны сияқты, көне кезде бұлар бір әділ 
патшаның иелігінде ме, жоқ бір кәміл данышпанның тәлімін алды ма 
деген ойға келесің. Бұлар біріншіден, үлкендерінің аузына қарап, 
естігендеріне сүйеніп оқымай қалған да болар. Екіншіден, сөзқуарлық, 
шешендіктің негізгі мақсаты өз ойын көркем тілмен жеткізе білуді 
толық меңгеріп алған соң, жазу, оқу бұған қажет болмас. Себебі, оқуға 
сенген – ұмытшақ, жазуға сенген – жаңылшақ деген қағиданы ұран 
орнына көтергендігінен болса керек. Бірақ осы соңғы жылдары бұлар да 
оқып, жазып тарихтардан хабардар болу нәтижесінде ауызша сөзге аса 
құлақ қоймай барады. Бұдан 25-30 жылдар бұрын ұзақ сарынды 
жырлдар айтатын, әңгіме сөзімізді білетін адамдар азайып барады. 
Қадым сөздің қадірін білетін қарттар таусылып, жастар әр кім өз кәсібі-
тіршілігімен айналысып, өткен ақпарлардан не пайда, келді-кетті, заман 
әркімнің өзінікі емес пе деп өздерін уатар заман туды. Осынша халық-
тың тарихы ұмытыла ма, іздеп, керек еткен адам бір жерден тауып алады 
деп түсіндірген. Міне осындай ойлардың кесірінен өскен-өнген, мәде-
ниет дамыған қаншама халық тарих қойнына сіңіп мәңгіге жоғалып 
барады. Ұрпақтары тарих ғылымынан несібесіз қалуға айналды. Бабала-
рын жазғырып, шежіренің пайдасын білмей, шежірешінің қадірін 
ұмытып, пайғамбардың «нәсібіңізді таныңыз», яғни туысыңызды 
анықтап біліңіз дегенінің мәнін ұқпай отыр бұл халық. Жазудан басқаға 
нанбайтын жастардың есінде болсын» [126, 52]. 
Жазушы 
Қойшығара 
Салғарин 
біздің 
тарихшыларымызда 
тоталитаризм дәуірінен қалған стереотиптің басымдылығын алға 
тартады: «Қазақстан тарихын, басым көпшілігінде, әртүрлі саяхатшы-
лардың – араб, парсы, қытай, византия, римдік, орыс және т.б. 
саяхатшылардың айтқандарына сүйеніп жазу. Барлық маңызды 
мәселелерді өзіміз талдаудың орнына, шетелдік авторлардың жазбала-
рының ұстанымымен баяндау үрдіске айналған» [127]. Бұл орынды 
сынның себептерін Досмұхаммед Кішібеков былайша түсіндіреді: 
«Біріншіден, өз тарихи деректеріміздің жоқтығынан, өз тарихыңды әлсіз 
білу осыдан шығады. Екіншіден, бұл тәсіл ғалымдардың қандай да бір 
тұжырымдама үшін жауапкершілікті өз мойнына алудан қашатын, 
тоталитарлық өткеннің сарқыншағы болып табылады. Әрине, бұл менің 
ойым емес, бірақ онда тарихтың сол бір дәуірінің саяси жүйесі бейне-
ленген деп қандай да бір өзге авторға сілтеме жасау оңай. Бір кездері 
қазақтардың өз тарихы болған жоқ, олардың шынайы тарихы Қазақстан-
ның Ресейге қосылуынан кейін ғана басталды деген де пікір болды. 
Сондықтан қазақ авторлары тарихтың белгілі бір оқиғаларына, айғақ-
тарына байланысты өз қатынастарын айтуға батпады. Сол себепті қазақ 

143 
тарихшылары жалғыз объективті, беделді пікір ретінде шетелдік 
авторлардың айтқандарына сүйенуге мәжбүр болды» [51, 15-16]. 
Демек, осы айтылғандардан елімізде болып өткен тарихи үдеріс-
терді қайта қалпына келтіруде жазба деректермен қатар, ата-бабалары-
мыздың қолданған тарихи білімін де, ауызекі тарихи дәстүр мен 
шежірені де пайдалану мәселесі туындайды. Бұл мәселе соңғы кездері 
арнаулы ғылыми әдебиетте де, мерзімдік баспасөз беттерінде де 
көтеріліп жүр. 
Қазақ тарихына қатысты «даланың ауызша тарихнамасы» мәселесін 
өзінің еңбектерінде шығыстанушы-ғалым В.П. Юдин өткір қойып, 
қолданбалы және теориялық деректанудағы кейбір мәселелерді тарих 
ғылымында ресми қабылданған ұстанымдарға қайшы келетініне 
қарамастан батыл көтерді. Ол шығыстық жазба дерек көздерімен ұзақ 
жылғы жемісті еңбегінің нәтижесінде XIV ғасырдағы қазақ даласының 
тарихындағы кейбір ақтаңдақтардың (срай төңірегінде арнайы 
тапсырыспен жазылған тимуридтік және шайбанидтік жазба деректерде 
осы дәуірде Шығыс Дешті Қыпшақта тайпа билерінің, кейіннен 
Жошының 13-баласы Тұқай-темір ұрпақтарының билікке келуі мүлдем 
айтылмайды) орнын толтыратын осы жазба деректердегі өзгеше 
жіктемелік топты бөліп алып шықты. Олардың қатарына тікелей Дешті 
Қыпшақ көшпенділерінің ауызша тарихи біліміне негізделген шығар-
малар жатқызылады. В.П. Юдин мұндай дерек көздеріне «Тауарих-и 
гузида-йи нусрат-наме» (авторы Мұхаммед Шайбани хан болуы мүмкін, 
XVI ғ., Мәуреннахр), Өтеміс қажының «Шыңғыс-наме» (XVI ғ., Хиуа 
қаласы), Қадыр Әлі би Жалаиридің «Жылнамалар жинағы» (XVII ғ., 
Касимов қаласы), Әбілғазының «Түрік және моңғол шежіресі» (XVII ғ., 
Хиуа қаласы) шығармаларын жатқызады.
В.П. Юдин Өтеміс қажының «Шыңғыс-нәмесінің» материалдары 
негізінде XIV ғасырдағы қазақ даласының саяси тарихын қалпына 
келтіру 
барысында 
деректер 
көзінің 
осы 
ерекше 
тобының 
маңыздылығына тоқталады: «Біз мәліметтерінің маңыздылығы бір де 
кем емес, көп жағдайда ерекше, сондықтан да аса бағалы түбірлі жаңа 
деректі көрсетуге тырыстық, – бұл өз өткені туралы тарихтың өз 
субъектінің жады – даланың ауызша тарихнамасы. Қазақстанның 
тарихын екі тарихнаманың да – яғни отырықшы халықтар мәдениетінің 
өнімі болып табылатын кәдімгі, жазба тарихнаманың да, далалық 
ауызекі тарихна-маның да мәліметтерін тарту негізінде қалпына 
келтіруге болады» [18, 64]. Одан ары бұл автор даланың ауызша 
тарихнамасына анықтама беріп, оның ерекшеліктерін сипаттайды: 
«Даланың ауызша тарихнамасы – бұл Дешті Қыпшақтың, біз үшін, ең 
алдымен, моңғол дәуірінен кейін көшпенділердің жалпы білімінен 
ерекше салаға бөлініп шыққан Шығыс Дешті Қыпшақ көшпенділерінің 
тарихи білімі. Осы себепті де ол ол «ауызекі дәстүр» терминімен де, 

144 
«аңыз», «әпсана» сөздерімен де анық-талмайды. Даланың ауызша 
тарихнамасы мифологиямен де, фольклор-мен де, оның ішінде батырлар 
жырымен де теңгеріле алмайды, өйткені фольклордың өзі даланың 
ауызша тарихнамасынан нәр алады... Даланың ауызша тарихнамасы 
шамалы түрі өзгергертілгенімен, дәл сол жалпы тарихнаманың 
өлшемдермен сипатталады. Аталмыш тарихнаманың деректерін зерттеу 
Дешті Қыпшақ көшпенділерінің тарихи білімін феномен ретінде, жүйе 
ретінде, көшпелі мәдениеттің даму деңгейінің индикаторы ретінде 
пайымдауға мүмкіндік береді. Даланың ауызша тарихнамасы – Еуразия 
халықтарының ауызша тарихнамасының бір бөлігі. Ал ол өз кезегінде 
әлем халықтары тарихнамасының бөлігі болып табылады. Ауызша 
тарихнама – бұл қоғамдық құбылыс ретіндегі тарихнаманың 
дамуындағы 
әмбебап 
кезеңдік-типологиялық 
феномен 
деп 
тұжырымдауға болады» [18, 65].
Көптеген жазба деректерде ауызша тарихнаманың мәліметтерін 
мейлінше мол қолданылатынын ескерсек, оны зерттеп үйренуде өз 
әдістемелік тәсілдері болатын қосымша шығыстанулық-тарихи пәнді 
енгізу қажеттілігі туындайтыны сөзсіз. Оның міндетіне тарихи зерттеу-
лерде ауызша тарихнаманың мәліметтерін пайдалану принциптерін 
жинау, жүйелеу, жіктеу, талдау және даярлау жатады. «Материалдық 
мәдениеттің ескерткіштерін жер қойнауынан тауып, халықтардың 
алыстағы өткенін тірілтетін археологтар сияқты, деректанушылар дала-
лық ауызша тарихнаманы тірілтіп, мәдениеттің осы үлкен әрі ұмытыл-
ған аумағын оны қалыптастырушыларға – қазақ, қарақалпақ және өзге 
халықтарға қайтарып, олардың өздері туралы бұрынғы жадын түлету 
керек. Бұл – оңай міндет емес. Бірақ бұл зерттеушілер үшін құрметті де 
ізгі парыз», – деген белгілі де беделді осы шығыстанушының сөзі 
отандық қоғамдық ғылымға аманат жүгін арқалатып тұрғандай көрінеді. 
Жазба деректердің осы ерекше тобына Хиуа ханы Әбілғазының 
«Түрік шежіресін» де жатқызуға әбден болады. Бұл еңбектің авторы 
туралы қысқаша мәлімет бере кетсек.
Әбілғазы 1603 жылы Хиуа (бұрынғы Хорезм) хандығының 
орталығы Үргеніш қаласында осы иеліктің ханы Араб Мұхаммед 
ханның отбасында дүниеге келеді. Өз шежіресін Әбілғазы бахадүр 
былай таратады: «Әкеміздің аты Араб Мұхаммед хан, оның әкесі – 
Хажымұхаммед хан, оның әкесі – Әмің хан, оның әкесі – Йадгар хан, 
оның әкесі – Теміршейх, оның әкесі – Хажытолы, оның әкесі – Арабшах, 
оның әкесі – Полат, оның әкесі – Меңку-темір хан, оның әкесі – Бадақұл, 
оның әкесі – Жошы, оның әкесі – Шыңғыс хан» [128, 182] . Бір айта 
кететіні, Әбілғазының өзі ғұлама шежіреші болғандықтан, көп 
зерттеушілер оның пікіріне құлақ түреді. Бұл жерде өз атат-тегін 
Әбілғазы түгел келтірмей, арсынан тастап келтіріп отыр. Оның дәлдігі 
«Тауарих-и гузида-йи нусрат-намедегі» және басқа да танымал Жошы 

145 
ұрпақтарының шежіресімен сәйкес келеді. Әбілғазы нағашы жұрты 
жағынан да Шыңғыс нәсілінен болғандықтан таза төре тұқымына 
жатады. «...Енді анамыз жағынан айталық. Анамыздың аты Меhрбану 
ханым, оның әкесі Жанғазы сұлтан, оның әкесі – Шерғазы сұлтан, оның 
әкесі – Сұлтанғазы сұлтан, оның әкесі – Жолбарыс хан, оның әкесі – 
Бүреке сұлтан, оның әкесі – Йадгар хан, осы жерден атамыз бен 
анамыздың аталары қосылады» [128, 182]. Бұл туған жылы, дәлірек 
айтқанда бұл дүниеге келерден қырық күн бұрын, оның әкесі Араб 
Мұхаммед хан Үргенішке шабуылдаған орыс-казак әскерлерін жеңіп 
шыққан. Сондықтан атасы: «Мұның жолы мен қадамы құтты болды, 
бізге жеңіс әкелді және мұның анасының жамағатын ғазылар дейді, 
оның да орны бар деп, атымды Әбілғазы қойыпты» [128, 181].
Бірақ анасынан алты жасында қалған Әбілғазы өгей шешесінің 
қолында тәрбиеленіп, әкесінің салдырған Арысхан медресесінде оқып, 
халық ауыз әдебиеті үлгілерімен қатар, тарих, тіл, әскери өнер, мемлекет 
басқару ғылысдарын оқып-біліп, меңгеріп шығады. Он алты жасында 
әкесі оны үйлендіріп, Үргеніштің жарты билігін оған береді. Алайда бір 
жыл өтер өтпестен Араб Мұхаммед ханның балалары арасында (оның 
Хабаш, Жолбарыс (Елбарыс), Спандияр, Әбілғазы, Шәріп Мұхаммед, 
Хорезмшах, Ауған атты алты баласы болды), билікке талас нәтижесінде, 
1621 жылы бұл әкесімен және ағасы Спандиярмен бір жақ болып, 
ағалары Хабаш пен Жолбарысқа қарсы шайқасқанда, жас та болса 
ерлігімен көзге түсіп, ақырына дейін соғысып, жалғыз қашып құтылуға 
мәжбүр болған. Жеңімпаздар өз әкелерін үш күңімен және екі кіші 
ұлымен қосып құм қалада өлтірген. Спандияр Иранды, бұл Бұқара ханы 
Имамқұлыны паналайды. Бір жылдан кейін Спандияр сұлтан ата жұртты 
қайта алып, хан болды. Әкесі мен бауырларын өлтірген Жолбарыс 
сұлтанды да, Хабаш сұлтанды да өлтіртті. Осыдан кейін ол ұйғырлар 
мен наймандарды қырып, барша өзбекпен жау болған. Әбілғазының 
айтуынша, сол кездері «өзбек үш бөлінді, біреулері маңғыт, біреулері 
қазақ, енді біреулері Мәреннахырға кеткен» [128, 180]. Спандияр хан он 
алты жыл патшалық құрып опат болған.
Орта Азияда Мұхаммед Шайбани құрған қуатты мемлекет 
әлсірегеннен кейін, XVII ғасырда осы территорияда үш тәуелсіз 
мемлекет орнықты: Бұқар (Самарқанд) хандығы, Қоқан (Ферғана) және 
Хиуа (Хорезм) хандығы. Жоғарыда Әбілғазының өмірінен алып 
сипатталған билікке бола өзара туысқандық қырқыс аталмыш дәуірдің 
сипатын беріп тұрғандай. Бұл өзара қырқыстың нәтижесінде, ақыры 
соңында М. Шәйбани әулетінен тұқым да қалмай, бұлар хандықты 
басқаруға қазақ-қыпшақ, маңғыт-ноғай арасынан аштарханидтерді 
тартатын болды. Осы хандықтардың кейінгі билеушілері жөнінде Қ. 
Халид былай дейді: «...хандардың таққа отыруы орынсыз жанжал, нахақ 
қан төгіспен қатар жүріп, халыққа еш уақытта тыныштық әкелмеді. 

146 
Ешбір хан халық пайдасына деп бір іс істеп, болмаса жөнді нәрсе 
қалдырған жоқ. Олар тек өз басының амандығы, ойын-күлкі сияқты 
хандықпен үш қайнаса сорпасы қосылмайтын істермен өмір кешті, 
уақыт оздырды... Байқасақ, ханға тіке қарағанға өлім жазасы кесіледі 
екен. Онда қай мүфти, молда, ғалым ханның бетіне келіп, кемшілігін 
айта алсын! Олардан не үміт, не хайыр күтуге болады» [126, 32].
Әбілғазының мұнан арғы өмірбаянынан да осы келеңсіздікті 
аңғаруға болады. «Ел хан жұртынан безді, кетелік дегеннен басқа сөз 
айтпады... Менің қасымда тұрған жақсылар маған: «Бұл халық жұрт 
болмас, сіз кете көріңіз, біз соңыңыздан барайық», деді. Мизамның 
ақыры, ақыраптың басында... мен қазақ ішіне кеттім» [126, 189]. Ол 
бастапқыда қазақ хандары – Есім хан мен Тәшкентегі Тұрсын ханды, 
онан кейін Ферғана ханы Имамқұлыны паналап, ақырында ағасы 
Спандияр ханның қудалауымен Қызылбас еліне (Иран) жер аударылған. 
Сонда он жыл тұтқында болғаннан кейін, қашып шығып, Маңғышлақ 
түрікпендерінің арасында болған. Бұл түрікпенде ол уақытта қалмақ 
ханына қарасты болған екен. Әбілғазы қалмақ ханының қолында бір 
жыл болып, 1645 жылы Спандияр хан опат болғаннан кейін Хиуаға хан 
болады. Хан болғаннан кейін Әбілғазы көршілес хандықтармен, 
қалмақтармен көп соғысып, тек 1663 жылы хандық билікті баласына 
беріп, өзі осы «Түрік шежіресін» жазуға кіріседі. Бірақ бір жылдан кейін 
қайтыс болып, шежіренің соңын оның ұлы Ануш Мұхаммед аяқтайды. 
Әбілғазының аталмыш бұл еңбегі «Хиуа хроникалары» деген атпен 
біріктіруге болатын Му’нистің, Агахидің, Санаидің, Байанидің шығар-
маларының, Құрбанғали Халид, Мәшhүр-жүсіп, Шәкәрім, Мұхамеджан 
Тынышпаев сияқты қазақ шежірешілері еңбектерінің негізгі дерек көзі 
болды. Ал Батыстың ғылыми әлеміне «Түрік шежіресі» XVIII ғасырдың 
басынан белгілі бола бастады. Оның қолжазбасын Ресейде тұтқында 
жүрген швед офицерлері Тобыл қаласынан тауып алғаннан кейін, бұл 
еңбек 1726 жылы Лейден қаласында француз тілінде басылып шығады. 
Орыс тіліндегі тұңғыш аудармасы 1770 жылы Тредиаковскийдің 
тәржімасымен жарық көрсе, 1780 жылы неміс тілінде жарияланды. 
«Түрік шежіресінің» түпнұсқасын граф Н.И. Румянцев 1825 жылы Қазан 
қаласында И. Халфиннің көмегімен араб графикасында бастырып 
шығарған. Оның орыс тіліне 1854 жылы сәтті аударылған тәржімасы 
Г.С. Саблуковтың қаламына тиесілі. Осы автордың айтуынша, бұл еңбек 
сол кездегі Хиуаның сөйлеу тілінде жазылған. Ол тіл басқа тілдермен 
көп араласпай таза сақталған көне түркі тілі еді, ол тіл қазіргі қазақ, 
башқұрт, Орынбор татарларының тіліне жақын көрінеді. Бұл пікірді осы 
шығарманың тілін зерттеген А.Н. Кононов, С.Н. Иванов, Т.Р. 
Қордабаевтар да қолдайды. Мүмкін, сондықтан да болар «Шежіре» 
басқа туыстас түркі тілдеріне аударылғанымен, қазақ тіліндегі тұңғыш 
аудармасы филология ғылымдарының докторы Бабаш Әбілқасымовтың 

147 
еңбегі арқылы «Ана тілі» баспасынан тек 1992 жылы ғана жарияланды. 
Алайда бұл еңбекте қолжазбаның факсимилесінің, текстологиялық 
талдаудың, ғылыми зерттеудің жоқ екендігін айта кету керек.
Дегенмен, Әбілғазы Бахадүр ханның бұл еңбегінің ғылыми әлемдегі 
құндылығы жоғары, сенімділігі орнықты. Әбілғазының өз шығар-
масында айтылатынындай, ол үш нәрсеге – әскери өнерге, ақындық 
өнерге жетік және тарихи оқиғаларға қанық болып қана қоймай, өмірінің 
бұралаң жолына сәйкес, ортаазиялық хандықтармен қатар, қазақ, 
қалмақ, түрікпен, иран, ирак жұрттарында, билеуші ордаларында көп 
болып, бірнеше тілді еркін меңгеруінің арқасында өз заманының 
алдыңғы қатарлы білімді адамдарының қатарында болған.
Әбілғазы заманына дейін әрбір ұлыстар мен аймақтарда хандықты 
басқарған Шыңғыс ұрпақтарының өз сарай тарихшысы болған. Олар өз 
билеушісіне жағынып, шежіре мен азаматтық тарихты дәріптей 
көрсететін. Ал бұл шежіренің ерекшелігі ханның өз шежіресін өзі 
жазуы. Оның себебін кіріспеде автордың өзі былайша түсіндіреді: 
«Біздің ата-бабаларымыздың ыждаhатсыздығынан hәм Хорезм халқы-
ның надандығынан Ғабдолла ханнан біздің аталарымыздың айрылған 
жерден бермен қарай бізге дейінгі тарихымыз жазылмаған екен. Бұл 
тарихты бір кісіге тапсыралық деп ойлап едік, лайықты кісі таппадық. 
Сондықтан «жетім өз кіндігін өзі кесер» дегендей, өз тарихымызды 
өзіміз жаздық».
Ол өзінің кітабын көне түріктердің ежелгі дәстүріне сәйкес тоғыз 
бапқа бөлді: 1) Адамнан моңғолға шейін; 2) Моңғолдан Шыңғыс ханға 
шейін; 3) Шыңғыс ханның туғанынан өлгеніне шейін; 4) Шыңғыс 
ханның үшінші ұлы Үкідай жайлы; 5) Шыңғыс ханның екінші ұлы 
Шағатай ұрпақтарының патшалық қылғаны жайлы; 6) Шыңғыс ханның 
кіші ұлы Толыхан әулетінен хан болғандар жайлы; 7) Шыңғыс ханның 
үлкен ұлы Жошы хан әулетінен Дешті Қыпшақта патшалық қылғандар 
жайлы; 8) Жошы хан әулетінен Мәуреннахырда, Қырымда және қазақ, 
Тұранда хан болғандар жайында; 9) Шейбани әулетінен Хорезм 
мемлекетінде патша болғандар жайында.
Әбілғазы бұл «Түрік шежіресін» салыстырмалы түрде аз ғана 
уақыттың ішінде, дәлірек айтқанда бір жылдың ішінде жазып бітірген. 
Мұндай жылдамдықтың бір ұшы, біз жоғарыда сипаттап кеткен 
көшпенді халықтың тарихи санасының сергектігімен де сипатталады. 
Еңбекте түркі тілдес халықтардың этногенезіне, этникалық және саяси 
тарихына қатысты, Шыңғыс тұқымдарының тағдырлары жөнінде, 
әдетте, ел аузында кездесетін аңыз әңгімелер мен мәтелдер өте көп 
кездеседі. Шығарманың өн бойынан автордың терең білімділігі мен 
ғылыми салмақтылығы аңғарылады. Дегенмен, тарихи-ғылыми 
талдаудан гөрі шежірелік сипаттамалық стильдің басымдылығына қарап, 
автордың кітапты тез бітіруге асыққандығын да аңғаруға болады. Бұл 

148 
туралы хиуалық хан былай дейді: «Мұны жазғанда бұрынғы Моңғолда, 
Өзбекте патша болғандардың, кеңесші билердің шыққан тегін, істеген 
істері мен айтқан сөздерін айтып, үлкен кітап жазсам деп едім, бірақ бұл 
жұмысты бастаған соң ауруға ұшырадым, науқасым көпке созылып 
кетті. Сондықтан ішімнен ойладым: егер мен өліп кетсем, кітап 
жазылмай қалар, өйткені біздің тұқымымызда Йадгар ханнан біз 
пақырға шейінгі тарихты мендей білетін кісі жоқ, бөтен жұрттың кісісі, 
сірә, білмес. Сондықтан білгенімді көрге алып барғаннан пайда болмас 
деп, Адамнан Жошы ханға келгенге дейінгі көне тарихты қарадым, 
қарамай да айттым, өйткені оның бәрін жатқа білетін едім. Шейбани 
ханнан өзіме дейін ешнәрсе қарамадым, өзімнің жадымда бәрі бар еді. 
Төрт хатшыны отырғызып қойып, жатып та айттым, тұрып та айттым, 
өйткені әлім кеміп, ақылым азайып бара жатты. Сондықтан сөзі қысқа 
болғанмен, мағынасы қысқа болмас деп ойлаймын» [128, 31].
Бұл үзіндінің өзінен ханның ауызша тарихнаманы қаншалықты 
меңгергені байқалады. Дегенмен мұнан Әбілғазы өз еңбегін жазу үстінде 
сол заманындағы жазба деректерді пайдаланбады деген ой туындамаса 
керек. Әбілғазы бахадүр өз заманындағы жазба тарихнаманың кейбір 
кемшін тұстарын да саралап береді: «...Сол Рашид-ад-дин тарихы мен 
пақырдың алдында жатыр. Кітаптың басында айтқанмын, бұдан басқа да 
Шыңғыс тарихы жазылған он жеті кітап әзір тұр. Осы кітаптардың керек 
жерлерінен көшіріп, осы шежірені жазып отырмын. Рашид-ад-диннен 
бермен қарай үш жетпіс екі жыл бойы көшірмешілер бір кітаптан бір 
кітапқа көшірген сайын жазылған тарихтың үштен бірін немесе 
жартысын бұзып бүлдірген. Шежірелердегі таулардың, өзен-сулардың, 
адамдардың аттары моңғол не түрік тілінде. Ал көшірмешілер көбінесе 
парсылық не тәжік болғандықтан, не моңғол тілін не түрік тілін 
білмейді. Тәжікті он күн үйретсе де, моңғол сөзін айтуға тілі келмес еді. 
Сонда ол қайтып моңғол сөзін дұрыс жазады? Құдай тағала маған түрік 
және парсы тілін, оның астарлы сөздерінің мағынасына дейін білуді 
жазды. Бұл заманда түрік пен тәжіктің ішінде ол тілдерді менің 
білгенімдей білетін кісі жоқ. Оның үстіне әр нәрсе себеп болып, бір 
жылы қалмақтың арасында болдым. Сонда моңғолдың әдет-ғұрпын, 
тілін жақсы үйрендім». 
Әбілғазы Бахадүр хан өмірдің қайнаған ортасында болды, 
жастайынан әкімшілік істерге де, қан майданға да араласып, қуғынды да, 
тұтқынды да көрді, жиырма үш жыл хан болып, ел басқарды және 
өмірінің ақырында оңаша өмірді қалады. Ол туралы «Фирдаус ал-икбал» 
(«Бақыттың жұмақ бағы») еңбегінің авторы Му’нис лақап атымен 
белгілі Шер-Мұхаммед бен Әмір Аваз-бий-мираб былай дейді: 
«...Әбілғазы хан данышпан сұлтан және құдіретті хақан болды... 
Өмірінің соңында Ануша-ханды билеуші етіп, өзі тұйық өмірді қалады. 
Бір мың жетпіс төртінші жылы (1664 жыл, Б.С.) ол өткіншілік тұрағынан 

149 
[мәңгілік әлеміне] аяқ басты... Жиырма жыл ел басқарды. Ол поэзияны 
өте жетік білетін және тарихты жақсы білетін адам болатын, өзінің 
әулетінің шежіресіне қатысты хроника жазды және оны «Шаджара-йи 
турк» деп атады» [129, 560-568].
Қазақтың тегін түріктен таратқандықтан, Әбілғазы шежіресі өзге-
лерге қарағанда (мысалы, Темір әулетінің, Мұаммед Шейбани әулетінің 
сарай тарихшыларының еңбектеріне қарағанда), Орталық Азия мен Таяу 
Шығыстағы саяси-этникалық оқиғалар, көне түркілердің, қазақ халқын 
құраған рулар мен тайпалардың көне тарихы, мәдениеті мен тұрмысы, 
жер-су атауларын молынан кездестіруге болады. Тағы бір айта кететіні, 
Әбілғазы өз еңбегін таза көне түркі тілінде жазған: «Бұл тарихты 
жақсылы-жаманды баршасы білсін деп түрки тілімен жаздым. Түрки 
тілімен, соншалық бес жасар бала түсінетіндей етіп жазыппын, түсінікті 
болсын деп шағатай түркісінен, парсы, араб тілдерінен бір сөз 
қоспаймын» [128, 31].
Әбілғазының өмір сүрген XVII ғасырында Орта Азия хандықтары 
сияқты Қазақ хандығының да ішкі саяси жағдайы тұрақты болған жоқ. 
Тәекел ханның мирасқоры Есім хан Түркістанды Қазақ хандығының 
астанасы етті. Бірақ Тәшкенттегі Жәлім сұлтанның ұлы Тұрсын 
Мұхаммед өзін тәуелсіз хан деп жариялады. Қ. Халидтің еңбегінде 
«сұлтандардың ауысып, сайтандардың орналасып тұратын жері» деп 
сипатталатын «Тәшкент қырық сан – Барақ ханның елі» ұзақ уақыт бойы 
қазақ және өзбек хандарының арасындағы дау-дамайдың көзіне 
айналды. 1627 жылы Есім хан Тұрсын ханды өлтіргенімен, бір жылдан 
соң өзі қайтыс болып, Тәшкентті Бұқар ханы Имамқұлы басып алды. 
XVII ғасырдың бірінші жартысында қазақ-ойрат қатынастары шиеленісе 
түсті. 1644 жылы қазақ ханы Жәңгір Жалаңтөс батыр басқарған 
самарқандтық әскермен қосылып, жоңғар әскерін жеңгенімен, 
ойраттардың үлкен тобы Ом, Тобыл, Ертіс, Есіл, Жайық өзендерінің 
бойында көшіп-қонып жүретін. Бір ғасырдан аса уақытты теке-тіреспен 
өткізіп, қазақтармен бір-біріне «ата жау» атанған қалмақтармен 
Әбілғазы Бахадүрдің де екі мәрте шайқасқаны «Шежіреде» айтылады. 
Осындай аласапыран заманда өмір сүрген Хиуа ханы Әбілғазы да 
Есім хан, Имамқұлы хан сияқты өз дәуірінің ірі мемлекет қайраткері 
болды. Дегенмен, біз үшін оның мәдениет қайраткері ретінде түркі 
тілдес халықтардың өткен тарихына қатысты аса құнды, кейінгі ұрпаққа 
өшпес мұра етіп қалдырған «Шаджара-йи турк» және «Шаджара-йи 
тарикма» еңбектері қымбат қазына. Кейінгі ортағасырлық қазақ 
тарихына байланысты Әбілғазының шығармасына барлық зерттеушілер 
өз еңбектерінде сүйенгенімен, оның еңбегінің қазақ тіліндегі 
аудармасын факсимилесімен, транскрипциясымен, текстологиялық 
ескертпелерімен, ғылыми-тарихи зерттеулерімен қоса жарияласа, бұл 
еңбектің қазақ тарихына сөз жоқ, берері көп болар еді. 

150 
Әбілғазы Бахадүр ханның қазақ тарихы мен мәдениетіндегі алатын 
орнын толық айқындау үшін жоғарыда сипатталған оның еңбегін 
әртүрлі ғылым салаларының беделді өкілдерін тарта отырып, кешенді 
түрде зерттеп талдау қажет. Қолжазбаның мәтінін толық қалпына кел-
тіру үшін, ең алдымен тіл мамандары керек. Қолжазба толығымен 
дұрыс, дәйекті аударылғанда ғана ол туралы байыпты пікір айтуға 
болады.
Екіншіден, қолжазбаны сараптауға білікті шығыстанушы-тарихшы, 
деректанушы мамандар қатысуы керек. Үшіншіден, бұл еңбекте шежі-
реге, азаматтық тарихқа, діни аңыздарға, тарихи тұлғаларға, жалпы 
дүниетанымға қатысты автордың өз көзқарастары мен талдаулары 
кездесетіндіктен мәдениеттанушылардың, философтардың ғылыми 
сараптамасы ауадай қажет. Сонда моңғол дәуірінен кейінгі түрік тілдес 
халықтардың өз мемлекеттерін құрып, дербес даму жолына түсуі арна-
сындағы Әбілғазы Бахадүр ханның дүниетанымдық ұстанымы мен 
философиялық көзқарасын анықтауға да болады. Сондай-ақ «Шежіреде» 
қазақ халқының әлеуметтік өмірінің әрқилы қырлары сөз болғандықтан, 
бұл еңбек тарихшылармен қатар, этнографтардың, әдебиетшілердің де 
зерттеу нысанына да айнала алады.
Қорыта айтқанда, Әбілғазы Бахадүр ханның бұл «Түрік шежіресі» 
еңбегі XVII ғасырдан бізге жеткен жазба ескерткіш болғандықтан 
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының аясында игерілуі, ғылы-
ми тұрғыда негізделуі тиіс құнды дүние болып саналады. «Шежіренің» 
авторының өмірі мен шығармашылығын қалпына келтіру де онан арғы 
тарихи-философиялық, ғылыми зерттеулерді қажет етеді.
, 

151 

жүктеу/скачать 1,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: