үндесім зерттелім (сингармоническая фонетика) дәуірі

13
Қазақ фонетикасының құрылымы
Қазақ тілінің тарихи фонетикасы үш бөліктен құралады: көне 
түркіден келе жатқан төл фонетика, араб/парсы жазба дәстүрінен қо-
сылған кітаби фонетика және күшпен таңылған тоталитарлық (әмір-
шіл-әкімшіл) фонетика (1.1-сызба).
Көне түркі жазба мұрағаттарында сақталған түркілік дыбыс жүйесі 
қазақ тілінде толық сақталған. Ендеше, қазақ тілінің дыбыс жүйесінің төл 
даму тарихында айтарлықтай дыбыс өзгерістері болған жоқ деуге болады. 
Ал араб/парсы жазба мәдениетінің ықпалымен 
х, һ
тәрізді әріп-
тер енгенімен, олардың айтылым үлгісі қазақ тілінде орныға қоймады. 
Оның үстіне араб/парсы жазу ықпалымен қазақ тіліне енген 
қазір, қарі 
т.б. тәрізді сөздердің үндесім әуезін бұзып қабылдап,
 жиһаз, қаһар
-
ман
т.б. сөздерде қазақ тілінде жоқ көмей дауыссызын айтқызуға ты-
рысу арқылы бірлі-жарым сөздердің үндесім айтылымын қолдан бұ-
зып, жоқ дыбыс қолдан жасалып, қазақ әдеби тіліне орынсыз ендірілді. 
Алайда олардың айтылымы көпшілік тілінде 
қазыр/кәзір, қары/кәрі, 
жиқаз
болып, үндесім заңына бағынып тарап кетті. Сондықтан жоға-
рыдағыдай үндесім ауытқуларды қазақ тілінің ақиқат үлгісі, яғни тіл 
дыбыс жүйесінің дамуы деп қарауға болмайды.
Қазақ тілінің құрамы мен жүйесінің «үрдіс дамуы» жарлықпен 
бір күнде ендірілген орыс тілінің дыбыстары мен әріптері болды. Тіл 
туыстығы мен тіл ұқсастығы жоқ орыс тілінің дыбыстары, біріншіден, 
қазақ тілінің дыбыс санын бірден көбейтіп жіберді. Екіншіден, үндесім 
үлгісі келіспейтін кірме сөздер көбейіп кетті. Үшіншіден, қазақ жазуы-
ның емле ережесін күрделендіріп жіберді. Бұл – орыс тілінің тіл бұзар 
ықпалының негізгілері ғана.
Мысалы, қазақтың жуан әуезді 

жүктеу/скачать 10,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: