А. Байтурсынов 1-том final indd
КӨрнеК Өнерінің тАрАУлАры
жүктеу/скачать 1,77 Mb. Pdf көрінісі
|
Байтұрсынұлы
| КӨрнеК Өнерінің тАрАУлАры
Көрнек өнері бес тарау болады: Бірінші – тастан, кірпіштен, ағаштан яки болмаса басқа зат- тан сәнін келтіріп сәулетті сарайлар, мешіт, медресе, үй, там сияқты нәрселер салу өнері. Бұл сәулет өнері болады (европа- ша архитектура). Екінші – балшықтан я металдан құйып, тастан я ағаштан жонып, нәрсенің тұлғасын, тұрпатын, сын-сымбатын келті- ре сүгірет жасау өнері. Бұл сымбат өнері болады (европаша скульптура). Үшінші – түрлі бояумен нәрсенің ісін, түрін, түсін, кескін- келбетін келтіріп, сүгіреттеп көрсету өнері. Бұл кескін өнері болады (орысша живопись). Төртінші – әуездің түрлі орайын, шырайын, сазын, сайра- уын келтіріп, құлаққа жағып, көңілді әсерлейтін ән салу, күй тарту өнері. Бұл әуез өнері (европаша музыка). Бесінші – нәрсенің жайын, күйін, түрін, түсін, ісін сөзбен келістіріп айту өнері. Бұл сөз өнері болады (қазақша асыл сөз, арабша әдебиет, европаша литература). Өнердің ең алды сөз өнері деп саналады. «Өнер алды қызыл тіл» деген қазақ мақалы бар. Мұны қазақ сөз баққан, сөз күйттеген халық болып, сөз қадірін білгендіктен айтқан. Алдыңғы өнердің бәрінің қызметін шама қадарынша сөз өнері атқара алады. Қандай сәулетті сарайлар болсын, қандай сым- батты я кескінді сүгіреттер болсын, қандай әдемі ән-күй бол- сын сөзбен сөйлеп, сүгіреттеп көрсетуге, танытуға болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді. Сөзбен қандай сымбаттау я кескіндеуге болатындығын көрсету үшін бірнеше мысал кел- тіріп қарайық. 1) Абайдың әйелді сымбаттауы: Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы, Аласыз қара көзі нұр жайнайды! Жіңішке қара қасы сызып қойған Бір жаңа ұқсатамын туған айды. Маңдайдан тура түскен қырлы мұрын, Ақша жүз, алқызыл бет тіл байлайды. Көрінер аузын ашса, кірсіз тісі, Сықылды қолмен тізген, іш қайнайды. 152 Сөйлесе сөзі әдепті һәм мағыналы, Күлкісі бейне бұлбұл құс сайрайды Жұп-жұмыр ақ торғындай мойыны бар, Тамағын үлбіреген күн шалмайды. Тақтайдай жауырыны бар, иығы тік, Екі алма кеудесінде қисаймайды. Сорақы ұзын да емес, қысқа да емес, Нәзік бел тал шыбықтай бұраңдайды. Етіндей жас баланың білегі бар, Әжімсіз ақ саусағы іске ыңғайлы. Шашы бар қолаң қара жібек талдай, Торғындай толқындырып көз таңдайды. 2) Абайдың күзгі күнді сүгіреттеуі: Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан, Күз болып дымқыл тұман жерді басқан. Білмеймін тойғаны ма, тоңғаны ма? Жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан Жасыл шөп, бәйшешек жоқ бұрынғыдай, Жастар күлмес, жүгірмес бала шулай. Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп, Айырылған жапырағынан ағаш, қурай. Біреу малма сапсиды, салып иін, Салбыраңқы тартыпты жыртық киім. Енесіне иіртіп, шуда жібін, Жас қатындар жыртылған жамайды үйін. Қаз, тырна қатарланып қайтса бермен, Астында ақ шөміші жүр, ол бір керуен. Қай ауылды көрсең де жабыраңқы, Күлкі-ойын көрінбейді, сейіл-серуен. Кемпір-шал құржаң қағып, бала бүрсең, Көңілсіз қара суық қырда жүрсең. Кемік сүйек, сорпа-су тимеген соң, Тышқан аулап, үйде ит жоқ қайда көрсең. 153 3) Мағжанның толқынды сипаттауы: Толқыннан толқын туады, Толқынды толқын қуады. Толқын мен толқын жарысад, Күңіренісіп кеңеспен, Бітпейтін бір егеспен Жарысып жарға барысад. * * * Толқын мен толқын сырласып, Сырларын еппен ұрласып, Толқынға толқын еркелеп, Меруерт көбікке оранып, Жыландай жүзге бұралып, Жарға жетер ентелеп. * * * Еркелеп бала былдырлап, Сылдыр, сылдыр, сылдырлап, Толқынды толқын қуады. Күміс кәусар суымен, Суының алтын буымен Жарының бетін жуады. * * * Мөлдіретіп көз жасын, Жасымен жуып жар тасын, Сүйтіп сылқ-сылқ күледі. Жылағаны – күлгені, Күлгені – оның өлгені. Жылай-күле өледі. * * * Сылдыр, сылдыр, сылдырлап, Бірінің сырын бірі ұрлап, Толқынды толқын қуады. Жарына бал береді, Береді де өледі. Өледі толқын, тұрады. 154 4) Абайдың ән мен күйді сөзбен сипаттап танытуы: Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа, Адам ойы түрленіп ауған шақта. Салған ән көлеңкесі сол көңілдің, Тактысына билесін ол құлаққа. Шырқып, қалқып, сорғалап, тамылжиды, Жүрек тербеп, оятар баста миды. Бұл дүниенің ләззаты сонда, Ойсыз құлақ ала алмас ондай сынды. Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар, Үннің тәтті оралған мәні оятар. Кейі зауық, кейі мұң дертін қозғап, Жас балаша көңілді жақсы оятар. Көбінесе ән басы келер ащы, Кел тыңда, деп өзгеге болар басшы Керім толғап тауысар дүңгір-күңгір, Сол жеріне ойыңмен араласшы. Әннің де естісі бар, есері бар, Тыңдаушының құлағын кесері бар. Ақылдының сөзіндей ойлы күйді Тыңдағанда көңілдің өсері бар. жүктеу/скачать 1,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|