Қaзaқ тiлiнiң Өзектi мәселелерi qazaq tiliniñ Özekti mäseleleri
жүктеу/скачать 1,03 Mb. Pdf көрінісі
|
| Отарбекова Жәмила Керімбайқызы,
103 Уақ-түйек, ұсақ-түйек, ауыс-түйіс, ауыс-күйіс Ішіне қақ қатқан сонау қатты жаулық болмаса, ет пен терінің арасында жүретін уақ-түйек өкпені жуып- шайып. /М.Ә./. Қайнаға, не дегеніңіз, ініңіздің есі-дерті ұсақ-түйек нәрсе жеткізу, елдің қажет-мұқтажын қамдау /Х.Е./. Кеміріп өне бойы кедейді жеп, Байларға ауыс-күйіс болмайды екен. /А./ Қазіргі қазақ тіліндегі ұсақ, ұсату, уақ, уату, ұсақтау сөздері түбірлес. Тек дыбыстар кейбір фонетикалық өзгерістерге түскен. Ал, алыс, алмасу (алыс-беріс) дегендердің де түбірі – ал қазақ тілінде қолданылады. Ал түйек сөзі түйін сөзімен түбірлес. Тегі бұлардың түбірі о баста түй болуы керек. Бұл сөз «Құдатғу білікте» кездеседі. /1. 290,433/. Қазіргі тілімізде бұл сөздер түйір, түйін түрлерінде жеке сөз болып қолданылады. Уайымдамаңызшы, Екатерина Дмитриевна, бір түйір нәрсе жоғалған жоқ... /Т.А./. Әлсіздігім, сенің басыңды билей алмай, екі ойда болу емес, өз өмірімнің бір шешілмеген түйіні болғандықтан. /М.Ә./. Жамау-жасқау, ескі-құсқы, темір-терсек, тері-терсек Біреу аңға серілікпен шығады, біреу оны күн көрісіне жамау-жасқау етеді. /Ғ.Мұс./. Бастарына ескі-құсқы ораған әйелдер ғана емес, сақалды ерлер де бар. /М.Ә. /. Сабын, сіріңке, темір-терсектен өзге мәнді нәрсе болмай тұр. /Х.Е./. Берген соң тері-терсек ит те алады, Бұлындай берекесіз арбашының. /А./. Жасқау - жабу, көрсетпеу, бүркеу сөздермен синонимдес. Шыққан төркінін дәл айту қиын, әйтсе де жабу, жасқану, жамау сөздерімен түбірлес деп жобалауға болады. Түрік тілінде құшақ деп кішкене белбеу, ұсақ-түйекті айтады. Қазақ тілінде қайғы, дерт мағынасында құса деген сөз бар. Қазіргі қазақ тілінде шайдың бұзылып кеткенін, темірдің ірігенін құсық дейді. Осылардың шыққан тегі бір болу керек. әуелде бұл сөз ескі, ұсақ деген мағына білдіру керек деген жорамал жасауға болады. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚОС СӨЗДЕРДІҢ ТҮРКІ ТІЛДЕРІМЕН САБАҚТАСТЫҒЫ 104 Терсек сөзінің этимологиясы терімен байланысты болса керек. Соңғы –сек бөлігі сөз тудырушы қосымша болуы мүмкін, өйткені, көне жазбаларда мұндай сөз тудырушы қосымша бар/4. 117/. Қазіргі түркі тілдерінің бірқатарында бұл қос сөз тұтас қолданылады. Ұйғыр тілінде төмүр-тесәк, қырғыз тілінде темир-тезек, т.б. /7. 101/. Ойрот тілінде терсек-терсийек – тышқан (крот) мағынасында жұмсалады. Жас-желең, жігіт-желең, кәрі-құртаң, бала-шаға Әйгерім, Кәкітай, Ербол, Баймағамбет! Сен төртеуің, ендеше ауылдағы анау көрші малшылар қорасындағы барлық үйлердің шал- кемпірлерін, жас-желеңін түгел жиып әкеліп, бұлардың ән-сауығын бірге тыңдаңдар. /М.Ә. /. Бүгінгі күн осындай ғып, дақпыртын көрген кәрі-құртаң, жігіт-желең, қатын-бала, әрине бұл уақиғаны оңайлықпен ұмытпайды /М.Ә./. Әйел, бала-шағаңыз бар шығар? /Х.Е./ «Қазіргі қазақ тілінде» желең башқырлардың ауызекі тілінде (йелен) жігіт деген мағынада қолданылады делінген. Онда Н.К.Дмитриевтің еңбегіне сүйенеді. Ал қазіргі тілімізде желең, желбегей сөздері жеңіл, ашық (киім кию) мағынасында жұмсалады. Қазақ тілінде жас келін, келіншектер жамылып жүретін шапанды желек деп атауы да осы мағыналардан шықса керек. Және бір ерекшелігі – желең жас сөзімен қатарлас жүреді, оған жеңіл, сауық, ойын мағыналарын үстеп отырады. Желең сөзінің кейде жеңіл киім мағынасында жұмсалуы да сол мағынасына байланысты болар, ал шыққан тектері бір деп жорамалдауға болады. Әсіресе көркем әдебиетте сөздердің ауыспалы не үстеме мағынада жұмсалуы жиі кездеседі. Сол кезде шақша сақалды бір кісінің бешпетшең желең келе жатқанын көріп, жұрттың бәрі соған қарап жымиып күледі /Т.А./. Енді міне желек астында желігін жасыра алмай, күнде-күнде ән шырқап, төбеме ойнап отыр /М.Ә./. Бұл сөздердің бұрынғы кезде тіпті желмен түбірлес болуы да ықтимал. Бұл пікірді, әрине, үзілді-кесілді дұрыс деп айтуға болмайды, өйткені, нақты дәлел жоқ. Бұл тек жорамал ғана. «Құртаң» сөзі туралы да үзілді-кесілді пікір айту қиын. Қазіргі қазақ тілі кітабында «кәрі-құртаң» тек малмен байланысты ғана қолданылады, құртаң сөзі құрттан шыққан |