Қaзaқ тiлiнiң Өзектi мәселелерi qazaq tiliniñ Özekti mäseleleri

ЖАРНАМА ТІЛІНІҢ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
192
ғылыми негізде дәлелдеп берген болатын. Бөрінің құрметіне түркі 
моңғол тайпаларында ат жарысы өткізілген. Ал қазақтарда «көк бөрі» 
деген ат спорты ойыны болды. Ол кейін «көкбар» деп аталды. Қыз бен 
жігіттің айқасы, күресі түріндегі ойын «қыз бөрі» деп аталған. Сақтар 
заманынан келе жатқан бұл салт бойынша, жігіт күресте қызды жеңгенде 
ғана оған үйленуге праволы болады екен. Бөріге табынудың белгісі 
түркі қағанаты туының қасқырдың басымен әшекейленуінен және оның 
жартастардағы суреттерінен де көрінеді. Сондай-ақ көк бөрі – көкбар, 
қыз бөрі атауларына қасиетті бөрі сөзі негіз болған.
Көк тәңірі семантикалық өрісінде жатқан жеті қат көк – байырғы 
шығыс астрономдарының кеңінен қолданылған термині. Мұндағы 
жеті саны «жеті планетаға» сәйкес келеді: Ай, Меркурий, Шолпан, 
Күн, Қызыл жұлдыз (Марс, Мүштәри (Юпитер), Сатурн. Осы жеті 
жарық шығыс астрономиясында жеті қат (қабат) көк деп аталады. Бұл 
ІV-V ғасырлардағы Сирия–грек ойшылы Дионисийдің космогониялық 
түсінігіне байланысты жүйе. Ортағасырлық дәстүрлі түсінік бойынша 
әлемнің кіндігі – жер, одан кейін жеті қат көк, ал бұдан әргі тоғызыншы 
қабаты – ғарыш деп аталған болса керек. Қазақтың ескіше оқыған ақын-
жазушылары кейде осы дәстүр бойынша өз жырларында жеті қат көк, 
жеті ғалам, тоғыз қат көк деген сөз орамын қолданып отырған.
Құт/qut сөзінің ескерткіштердегі қолданысы мынадай: öзім кутым 
бар ÿчÿн өзімнің құтым бар болғаны үшін (КТкж 9) [5, 74, 173 бб.]; qagan 
quti taplamadi erinc олар қаған құтын қадірлей алмады (БК 35) [10, 71 б.]. 
Құт сөзінің бұл жолдардағы мағынасы «бақыт, құндылық, ұлылық». 
Құт туралы Н.А. Баскаков «Душа в древних верованиях тюрков 
Алтая: термины, их значения, этимология» (1975) еңбегінде мынадай 
деректер келтіреді: «Алтайлықтардың түсінігі бойынша әр адамның 
бірнеше жаны бар; олар: сүне, тын, құт, жұла, сүр, жел-салқын және 
үзүт. Адам денесінен тын шыққанда адам өледі деп сенген (тыны чықты, 
тыны үзілді). Адамның дені сау болып, аман-есен жүруі құт деп аталатын 
жанға байланысты болған. Ана құрсағында жатқан нәрестенің тәніне 
Ана Жаючы жаратушы – құдай қызыл құрт түріндегі құтты дарытады. 
Құтынан айрылған кісі өлуге тиісті деп түсінген» [109 б.].

Асанбаева Сәуле Асанбайқызы
193
Сондай-ақ, Ж.К. Каракузова, М.Ш. Хасанов «Космос казахской 
культуры» (1993) еңбегінде: құт сөзінің Қорқыт есімінің құрамындағы 
қор «жаман», құт «жақсылық» дегенді білдіреді. Яғни Қорқыт – жасампаз 
қаһарман бейнесінде жақсылық пен жамандықтың бөлінбей тұрған 
кезінде өмір сүрген дейтін де көзқарастар бар [7 б.].
Қырғыздарда құт сөзінің бірнеше көне мағыналары сақталған. 
Солардың бірінде «құт түндіктен ошақтағы жанып жатқан отқа еріп 
түсетін қоймалжың зат түрінде бейнеленеді. Жаны таза, жақсы адам 
ғана оны ұстап қала алады, ал жаман пиғылды адам ұстаса ол тезекке 
айналады» дейді аңызда. 
Қазақтардың дәстүрлі дүниетанымындағы құт ұғымын арнайы 
зерттеу нысанына айналдырған ғалым Н. Шаханова «Понятие «құт» в 
традиционном мировозрении казахов» (1995) еңбегінде қазақ тіліндегі 
құт сөзінің «өмірлік күш», «жан», «рух», «ұрық» деген мағыналарын 
ажыратады. Мысалы, құтпан айғыр – байлық басы, бауыры құтсыз, 
құтты қонақ келсе, қой егіз табады сияқты сөз тіркестерінде «өмір беру» 
деген мағына бар, ал құты ұшты, құты қашты т.б. «жан», «рух» дегенді 
білдіреді [167 б.]. Мұндай түсініктер мифологияға құрылған, оны 
алғашқы санадағы шындықтың ерте дүниедегі творчествоға тән қиял 
түрінде бейнеленуі түрінде қабылдауға болады.
Дүниенің төрт бұрышын бағындырған түркілердің торт булунығ/төрт 
бұрыш номинативті тіркесін белсенді қолданғанын байқауға болады: 
тöрт булуңдакы будуның коп баз қылтым төрт бұрыштағы халықтың 
бәрін бейбіт қылдым (КТ 29, 30) [5, 77, 182 бб.]; тöрт булуң коп jақы 
äрміс, сÿ сÿläпäн, тöрт булуңдакы будуның коп алмыс коп баз қылмыс 
Төрт бұрыштың бәрі дұшпан екен Төрт бұрыштағы халықты көп алдық, 
көп бейбіт қылдық (КТүж 2) [5, 75 б.] т.б. Дүниенің төрт бұрышы: 
күншығыс, күнбатыс, түстік, терістік. Ғаламның горизонталь моделінің 
тағы бір нұсқасында мифтік қабаттардың саны төрт, кейде сегізге 
барады. Бұл жағдайда ғалам төрт (кейде сегіз) бағананың, діңгектің 
үстінде тұрған төрт бұрышты тегістік болып келеді. Сонда тіліміздегі 
дүниенің төрт бұрышы, төрт құбыласы түгел, төрт көзі түгел т.б. деген 
сөз айшықтарының тереңінде осындай мифтік мотивтің жатқандығымен 
түсінуге болады [6, 51 б.]. 

ЖАРНАМА ТІЛІНІҢ ПСИХОЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
194
Этнос ерекшелігін көрсетуде эвфемизмдердің қолданылуы маңызды 
болып табылады. Мысалы, кісі сөзі. «Біздің үйдегі кісі», «осы үйдің кісісі» 
деп әйел атауын басқа сөздер арқылы атау ерте заманнан қазақ даласында 
қалыптасып қалған салт-дәстүрден хабардар етеді. Орхон-Енисей 
ескерткіштерінде әйел кісі, ұзынтонды деп жанама атпен берілгендігінЖ. 
Абитжанова «Орхон-Енисей ескерткіштері тіліндегі метафоралардың 
уәжділігі мен семантикасы» атты диссертациясында ерекше атап өткен 
болатын [3]. Мысалы, Енисей ескерткішінде былай берілген: Quida 
kisima jita adirilu bardimiz – у вы от своих жен, (находящихся) в покоях, 
мы отделились [13, 464 б.]. Ырық бітіг ескерткішінің 42 жолында 
жұмсалған узунтонлығ бүгінгі күндегі шүйкебас, төмен етек, ұзын етек 
эвфемизмдерінің алғашқы түрі болып табылады.
Орхон-Енисей ескерткіштері тіліндегі тілдік бірліктер арқылы 
көне түркіге тән сенімділік, ұстамдылық, сабырлылық, намысқойлық, 
шыдамдылық сияқты қасиеттер ашылып, түркілік мәдени өзгешіліктер 
аса дәлдікпен суреттеледі.

жүктеу/скачать 1,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: