2 2 0 СӨЗЖАСАМ Бұл сөзжасамдық талдаудың мақсатына сай
емес, өйткені сөзжасамдық талдауда туынды сөз
болып танылу үшін, оның құрамында сөзжасам-
ды қ тілдік нұсқалар болуы шарт. Сөзж асамды қ
талдау туынды сөздің жасалуына негіз болған
сөз бен одан туынды сөз жасаушы сөзжасамдық
ж ұрнақ немесе күрделі сөз болса, екінші негізгі
м орф ем аны ң, сөздің болуын талап етеді. С он -
ды қтан м орф ологиялы қ талдауда сөз құрам ы н-
дағы м орф ем а атаулыны ажырату керек болса,
сөзж асам д ы қ талдауда сөзді жасауш ы тілдік
көрсеткіш терді я ғн и сөзжасамдық нұсқаларды
ажырату міндеті қойы лады. Ол сөзж асам ды қ
қатыстағы морфемаларды ажыратуды керек етеді.
Бұл м орф ологиялы қ талдау мен сөзж асам ды қ
талдаудың бір емес екенін дәлелдейді.
Туынды сөзді ажырату үшін, туынды сөздің
құрамындағы морфемаларды салыстыру арқылы
ажырату дұрыс. Салыстыру туынды сөздегі негіз
сөздің де, сөзжасамдық жұрнақтың да басқа ж ағ-
дайда сол м ағы нада қолданылатыны н көрсету
керек. М ы салы ,лш лш ь/деген создегі м орфема-
лар:
м а л ж ән е
-шы. М ұндағы
м а л өсіру, малсы з күнкөріссиякты қолданы стармен салы стыры п,
оның жеке де, басқа туынды сөз құрамында қол-
данылатыны дәлелденеді. Бұл қолданыстардағы
м а л сөзінің м ағы насы
малш ы дегендегі негіз
сөздің мағы насы мен бірдей. Ол осы сөздің тілде
барын, туынды сөздің құрамында тілдегі бар ма-
ғынасында қызмет атқарып тұрғанын көрсетеді.
Енді
-шы ж ұрнағы н ы ң тілдегі қызметі
м а л - шы деген туынды сөздегі мағынамен басқа сөздер-
де қы змет атқараты ны н анықтау қажет. Оны
емші, етікші, оқытушы, суретші сияқты мысал-
дармен салы стыру арқы лы тілде оны ң м ам ан-
ды қ м ағы насы ндағы туынды түбірлерді ж асай-
ты нын,
малш ы деген де осы үлгіге жататыны
арқылы туынды сөз екенін айқындауға болады.
Ж асалған салыстырулар
м а л деген сөздің
малш ы деген туынды создің м ағы насы на, негіз
болып, малды бағуды кәсіп еткен адам м ағы на-
сын тудыруға негіз болғаны н көрсетті. Ал кәсіп
м ағы насы
-шы ж ұрнағы арқы лы ж асалған ы
ж ұрнақты ң тілде осы қызметті атқаратыны ол
арқылы ж асалған басқа туынды сөздер арқы лы
дәлелденді: М ысалы,ә«ш/,
оқытуіиы, сыншы т.б.
Туынды создің екі м орф емалы болуы на
күрделі сөздер де жатады. Күрделі сөздердің құра-
мы екі негізгі морфемадан тұрады. Сол арқылы
ол негізгі және көмекш і морфемадан ж асалған,
туынды түбірден ерекшеленеді. Күрделі сөздің
құрамындағы сөздер бірге жазылса да, бөлек жа-
зылса да, ол бір лекси калы қ нұсқаны ң, сөздің
қы зм етін атқараты ны даусы з. С онды қтан да
күрделі сөз сөйлемде бір сұраққа жауап береді,
сөйлемнің бір мүшесі ғана болады, өйткені оның
құрамында қанш а сөз болса да, бір ғана мағына
береді, өмірдегі бір заттың, бір белгінің, қимыл-
ды ң атын білдіреді. М ысалы,
Қызыл ала көйлегі өзіне жарасып түр дегендегі
қызыл ала деген
күрделі сөз қандай деген сұраққа жауап беріп,
сөйлемнің бір ғана анықтауыш мүшесі болып тұр.
О ны ң құрам ы н д ағы сөздер ж еке-ж еке басқа
сөзбен түрлі сөз тіркесін жасай алмайды. Өйткені
күрделі сөздің құрам ы ндағы жеке сыңарлардың
ешқайсысы тұтас күрделі сөздің мағынасын бере
алмайды.
Ал сөз тіркесінің құрам ы н дағы мүшелердің
әр қайсысы жеке сұраққа жауап беріп, жеке-жеке
сойлем мүшелері болады. М ысалы:
Ол бүгін өз ауылына кетті деген сойлемдегі
ауылына кетті деген соз тіркесінің мүшелері түрлі сұраққа жау-
ап беріп, түрлі сөйлем мүшесі қы зметін атқара-
ды.
Мүндағы ауылына - қайда? деген сұраққа
жауап беріп, сөйлемнің пысықтауыш мүшесі қыз-
метін атқары п тұр. Не істеді деген сұраққа сөз
тіркесін ің
кет т і деген сы ң ары жауап беріп,
сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарып тұр. Бір
сөз тіркесін ің қ ұр ам ы н д ағы екі создің түрлі
сұраққа жауап беріп, түрлі сөйлем мүшесі қы з-
метін атқаруы олардың екі дербес сөз екенін,
әрқайсы сы ны ң өз м ағы насы барын я ғн и 2 лек-
сикалы қ нұсқа екенін көрсетеді. С оны мен бірге
олардың әрқайсы сы сөйлемде басқа-басқа сөз
тіркесінің құрамына кіріп, түрлі сөз тіркесін жа-
сай алады. М ысалы,
өз ауылына, ол кетті. Бұл
ж ағдай
ауылына кетті деген сөз тіркесінің құра-
мындағы создердің дербестігіне дәлел. Соз тіркесі
дербес мағы налы сөздерден ж асалатындықтан,
оның мүшелері сөйлемдегі басқа дербес мағына-
лы сөздермен тіркесе алады, оны ж оғары дағы
мысал дэлелдеді.
Күрделі соз бен тұрақты сөз тіркесінде ма-
ғына жағынан ұқсастық бар. Күрделі сөз біртұтас
мағына берсе, тұрақты сөз тіркесі де идиомалан-
ған біртұтас м ағы на береді. М ысалы,
тік үіиақ (вертолет),
саяжай (дача),
зейнетақы (пенсия),
жақын шетел (ближнее зарубежье),
алыс шетел (дальнее зарубежье),
зейнет ақы (пенсия),
жэрдем ақы (пособие) сияқты күрделі создердің әрқай-
сысы біртұтас м ағы н а береді.
Ит өлген жер, қас пен көздін арасында деген сияқты тұрақты сөз
тіркестердің әрқайсы сы да бір м ағы на береді,
мысалы бұлардың алғаш қысы - “алыс”, кейінгісі
- “ілезде” деген м ағы на береді.