П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет295/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   291   292   293   294   295   296   297   298   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

2 2 0
СӨЗЖАСАМ
Бұл сөзжасамдық талдаудың мақсатына сай 
емес, өйткені сөзжасамдық талдауда туынды сөз 
болып танылу үшін, оның құрамында сөзжасам- 
ды қ тілдік нұсқалар болуы шарт. Сөзж асамды қ 
талдау туынды сөздің жасалуына негіз болған 
сөз бен одан туынды сөз жасаушы сөзжасамдық 
ж ұрнақ немесе күрделі сөз болса, екінші негізгі 
м орф ем аны ң, сөздің болуын талап етеді. С он - 
ды қтан м орф ологиялы қ талдауда сөз құрам ы н- 
дағы м орф ем а атаулыны ажырату керек болса, 
сөзж асам д ы қ талдауда сөзді жасауш ы тілдік 
көрсеткіш терді я ғн и сөзжасамдық нұсқаларды 
ажырату міндеті қойы лады. Ол сөзж асам ды қ 
қатыстағы морфемаларды ажыратуды керек етеді. 
Бұл м орф ологиялы қ талдау мен сөзж асам ды қ 
талдаудың бір емес екенін дәлелдейді.
Туынды сөзді ажырату үшін, туынды сөздің 
құрамындағы морфемаларды салыстыру арқылы 
ажырату дұрыс. Салыстыру туынды сөздегі негіз 
сөздің де, сөзжасамдық жұрнақтың да басқа ж ағ- 
дайда сол м ағы нада қолданылатыны н көрсету 
керек. М ы салы ,лш лш ь/деген создегі м орфема- 
лар: 
м а л
ж ән е 
-шы.
М ұндағы
м а л өсіру, малсы з
күнкөріссиякты
қолданы стармен салы стыры п, 
оның жеке де, басқа туынды сөз құрамында қол- 
данылатыны дәлелденеді. Бұл қолданыстардағы 
м а л
сөзінің м ағы насы
малш ы
дегендегі негіз 
сөздің мағы насы мен бірдей. Ол осы сөздің тілде 
барын, туынды сөздің құрамында тілдегі бар ма- 
ғынасында қызмет атқарып тұрғанын көрсетеді.
Енді 
-шы
ж ұрнағы н ы ң тілдегі қызметі 
м а л -
шы
деген туынды сөздегі мағынамен басқа сөздер- 
де қы змет атқараты ны н анықтау қажет. Оны 
емші, етікші, оқытушы, суретші
сияқты мысал- 
дармен салы стыру арқы лы тілде оны ң м ам ан- 
ды қ м ағы насы ндағы туынды түбірлерді ж асай- 
ты нын, 
малш ы
деген де осы үлгіге жататыны 
арқылы туынды сөз екенін айқындауға болады.
Ж асалған салыстырулар 
м а л
деген сөздің 
малш ы
деген туынды создің м ағы насы на, негіз 
болып, малды бағуды кәсіп еткен адам м ағы на- 
сын тудыруға негіз болғаны н көрсетті. Ал кәсіп 
м ағы насы
-шы
ж ұрнағы арқы лы ж асалған ы
ж ұрнақты ң тілде осы қызметті атқаратыны ол 
арқылы ж асалған басқа туынды сөздер арқы лы
дәлелденді: М ысалы,ә«ш/, 
оқытуіиы, сыншы
т.б.
Туынды создің екі м орф емалы болуы на 
күрделі сөздер де жатады. Күрделі сөздердің құра- 
мы екі негізгі морфемадан тұрады. Сол арқылы 
ол негізгі және көмекш і морфемадан ж асалған, 
туынды түбірден ерекшеленеді. Күрделі сөздің 
құрамындағы сөздер бірге жазылса да, бөлек жа-
зылса да, ол бір лекси калы қ нұсқаны ң, сөздің 
қы зм етін атқараты ны даусы з. С онды қтан да 
күрделі сөз сөйлемде бір сұраққа жауап береді, 
сөйлемнің бір мүшесі ғана болады, өйткені оның 
құрамында қанш а сөз болса да, бір ғана мағына 
береді, өмірдегі бір заттың, бір белгінің, қимыл- 
ды ң атын білдіреді. М ысалы, 
Қызыл ала көйлегі
өзіне жарасып түр
дегендегі 
қызыл ала
деген 
күрделі сөз қандай деген сұраққа жауап беріп, 
сөйлемнің бір ғана анықтауыш мүшесі болып тұр. 
О ны ң құрам ы н д ағы сөздер ж еке-ж еке басқа 
сөзбен түрлі сөз тіркесін жасай алмайды. Өйткені 
күрделі сөздің құрам ы ндағы жеке сыңарлардың 
ешқайсысы тұтас күрделі сөздің мағынасын бере 
алмайды.
Ал сөз тіркесінің құрам ы н дағы мүшелердің 
әр қайсысы жеке сұраққа жауап беріп, жеке-жеке 
сойлем мүшелері болады. М ысалы: 
Ол бүгін өз
ауылына кетті
деген сойлемдегі 
ауылына кетті
деген соз тіркесінің мүшелері түрлі сұраққа жау- 
ап беріп, түрлі сөйлем мүшесі қы зметін атқара- 
ды. 
Мүндағы ауылына -
қайда? деген сұраққа 
жауап беріп, сөйлемнің пысықтауыш мүшесі қыз- 
метін атқары п тұр. Не істеді деген сұраққа сөз 
тіркесін ің
кет т і
деген сы ң ары жауап беріп, 
сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарып тұр. Бір 
сөз тіркесін ің қ ұр ам ы н д ағы екі создің түрлі 
сұраққа жауап беріп, түрлі сөйлем мүшесі қы з- 
метін атқаруы олардың екі дербес сөз екенін
әрқайсы сы ны ң өз м ағы насы барын я ғн и 2 лек- 
сикалы қ нұсқа екенін көрсетеді. С оны мен бірге 
олардың әрқайсы сы сөйлемде басқа-басқа сөз 
тіркесінің құрамына кіріп, түрлі сөз тіркесін жа- 
сай алады. М ысалы, 
өз ауылына, ол кетті.
Бұл 
ж ағдай 
ауылына кетті
деген сөз тіркесінің құра- 
мындағы создердің дербестігіне дәлел. Соз тіркесі 
дербес мағы налы сөздерден ж асалатындықтан, 
оның мүшелері сөйлемдегі басқа дербес мағына- 
лы сөздермен тіркесе алады, оны ж оғары дағы
мысал дэлелдеді.
Күрделі соз бен тұрақты сөз тіркесінде ма- 
ғына жағынан ұқсастық бар. Күрделі сөз біртұтас 
мағына берсе, тұрақты сөз тіркесі де идиомалан- 
ған біртұтас м ағы на береді. М ысалы, 
тік үіиақ
(вертолет), 
саяжай
(дача), 
зейнетақы
(пенсия), 
жақын шетел
(ближнее зарубежье), 
алыс шетел
(дальнее зарубежье), 
зейнет ақы
(пенсия), 
жэрдем
ақы
(пособие) сияқты күрделі создердің әрқай- 
сысы біртұтас м ағы н а береді. 
Ит өлген жер, қас
пен көздін арасында
деген сияқты тұрақты сөз 
тіркестердің әрқайсы сы да бір м ағы на береді, 
мысалы бұлардың алғаш қысы - “алыс”, кейінгісі
- “ілезде” деген м ағы на береді.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   291   292   293   294   295   296   297   298   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет