П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

Ал 
жақсылық, жамандық, үлкендіқ, кіш ілікт-
ген туынды түбірлерде негіз сөздегі белгі м ағы - 
насы туынды түбірде заттық ұ ғы м ға ауысты. 
Бірақ олардың мағы насы нда өте үлкен айырма- 
ш ы лы қ бар деу қиы н.
Таулы , ақы лды , өнерлі
с и я қ т ы туы нды
түбірлерде негіз сөздің туынды түбірде сөз табы 
өзгерді, зат м ағы насы белгі м ағы насы на көшті. 
Бірақ м ағы надағы өзгеріс өте үлкен емес. 
Таулы
-
тауы бар жер, 
ақылды
- ақылы бар адам, 
өнерлі
- өнері бар адам дегенді білдіреді.
М ы салға келтірілген туынды түбірлердің 
бәрінде негіз сөздің м ағы насы нда өзгеріс бол- 
ған , ол м ағы н алы қ өзгеріс әр топта әр түрлі. 
Бұдан ш ығатын қорытынды негіз сөзбен салыс- 
тырғанда, туынды түбірдің мағынасында қандай 
болса да, белгілі бір өзгеріс, түрлену болады екен. 
Сонды қтан да негіз сөз бен туынды түбірдің ма- 
ғынасы бірдей бола алмайды. Бұл туынды түбірдің 
м ағы насы нда түрлі дәрежеде озгеріс болатыны- 
на дәлел. Олай болса, туынды түбірдің м ағы на- 
сында өзгеріс болу туынды түбірдің белгілерінің 
бірі болып саналады, өйткені мағы налы қ өзгеріс 
міндетті болып табылады.
Туынды түбірлер белгілі сөз таптары ны ң 
құрамында болады. Мысалы, 
қолөнерші, жазушы,
күресіиі, дорбашық, буыншақ, түйін, болжам
деген 
туынды түбірлер зат есімге жатады. 
Өркениетті,
білікті, әуесқой, онерпаз, дүниеқор, бағалы, киімшең
деген туынды түбірлер сын есімге жатады. Ал 
тазала, әңгімеле, қолда, жолық, ағар, қысқар, баға-
л а
деген туынды түбірлер етістік екені белгілі.
Туынды түбірлердің сөз таптарына қатысты 
болатын себебі әр сөз табының өзіне тән сөзжа- 
самды қ ж ұрнақтары бар. Туынды түбір қай сөз 
табы ны ң ж ұрнағы арқылы жасалса, сол сөз та- 
бы ны ң туынды түбірі жасалады. Әр сөз табы- 
ның ж ұрнағы туынды түбірге өзі тәуелді сөз та- 
бының мағынасын қосып, сол сөз табының сөзін 
жасайды. С онды қтан туынды түбір создің бәрі 
де белгілі бір соз табыны ң созі болып саналады. 
Осымен байланысты әр соз табының созжасамы 
бар. Мысалы, затесімнің созжасамы, сын есімнің 
созжасамы, етістіктің созжасамы т.б.
2.6. ТАРИХИ Т У Ы Н Д Ы Т Ү Б ІР Л Е Р
Ж алпы тіл білімінің деректеріне сүйенсек, 
создің құрылымын құрайтын бірліктер жүйесі 
жаңа орлеу дәуірінде-ақ қалыптаса бастаған. Мор- 
ф ологияны ң 
түбір
(латынш а - гасііх), 
қосыміиа
(латынша - аШхигп “қосылған, ж алғанған”) және
жүрнақ
(латынш а - зиҒГіхит “ішіне енгізген”) 
деген ең маңызды ұғымдары ең алғаш рет 1506
ж. латын тілінде ж ары қ корген Рейхлиннің ескі- 
еврей фамматикасы нда қолданылған.
Түркі тілдерінде соз құры лы мдық тұрғыдан 
екі морфемадан тұрады. Олар - түбір морфема 
және қосы м ш а морфема. Бірінш ісіне түбірлес 
және тарамдық (парадигмалық) қатардағы создерді 
салыстыру нәтижесінде анықталатын, бірақ син- 
хрондық тұрғы дан жіктеуге келмейтін түбірлер 
жатады. Екінш ісіне соларға ж алғанатын тұлға- 
лы қ бірліктер жатады да, деривациялы қ қатар 
құрайды. Соның негізінде түбірдің мағынасы нақ- 
тыланады, я ауысуға (транспозицияға) ұшырай- 
ды.
Соның нәтижесінде туынды (деривациялық) 
бірліктер жинақталған лексико-категориялық мәні 
бар, бірқалыпты құрылым болып саналады. Се- 
бебі ол әртүрлі лекси кал ы қ материалмен толы- 
ғып отырады ж әне создердің әр түрлі граммати- 
калық м ағы надағы тұлғалы қ топтарын бірлесті- 
реді.
Д емек, деривация құбылысы тілдің тарихи 
даму бары сы ндағы лекси калы қ ұғым мен грам- 
матикалық м ағы наны ң байып, жетілуімен тығыз 
байланысты тілдің ішкі заңды лы ғы нан туады.
С онды қтан қазіргі тілімізде түбірдің құры- 
лымын аны қтау - түркітанудағы озекті мәселе- 
лердің бірі. Себебі, түркі тілдеріндегі созбен аста- 
сып жатқан түбірдің қы зметін, дамуын, өзгері- 
стерін зерттеп, айқындау оте күрделі жұмыс. Оның 
басты себебі - морфологиялық құрылымы жағы- 
нан ж алғам алы (агглю тинативті) типке және 
негізгі соз тұлғасы ж ағы нан бірбуынды (моно- 
силлабикалы ) тілдер қатары на жататын түркі 
тілдері үшін түбір мәселесі - коп мәселенің түйінін 
шешуші озекті проблема.
Қазіргі тілімізде синхрондық тұрғыдан түбір 
боп саналатын коптеген создер диахрондық зерт- 
теудің нәтижесінде бір буынды түбір мен өлі не 
онімсіз қосымшаға (аффикске) ажыратылады. Бұл
- тіл дамуының бір кезеңінде дербес м ағы наға ие 
болып, туынды сөздерге ұйытқы болған көпте- 
ген сөздерге тілдің даму барысында өлі немесе 
он ім сіз қо с ы м ш а л а р д ы ң әбден кірігіп , жігі 
білінбей жымдасып кетуінің жемісі.
Мысалы: 
мақ-та, қыд-ыр, ай-т, са-н, қыз-ыл,
т.б.
Бірақ ол созтудырушы үлгілер (модельдер) 
онімділігін жойғанмен, оздері жасаған создерінің 
құрамында ұзақ уақыт бойы сақталады. Сондық- 
тан тарихи туынды создердің арасында архаизм-

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: