П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 2 2 2
СӨЗЖАСАМ Туынды сөздерге жататын сем антикалы қ тәсіл арқылы ж асалған сөздердің басқа туынды сөздерден өзіндік ерекшелігі бар, ол оның құра- мына қатысты. Ондай туындылардың құрамын- да озгеріс болмайды, бірақ м ағы на өзгереді, бірақ өзгерген м ағы на негіз сөздің мағы насы мен бай- ланы сты болады. М ысалы, баға сөзі бұрын да, қазір де заттың бағасы м ағы насы н береді. Ал білім үшін қойы латы н баға - оны ң кейін туған м ағы насы , ол м ағы наны ң алғаш қы мағы надан басқа екені даусыз. Бірақ бір сөздің осы екі ма- ғы насы бір-бірімен байланысты екені дәлелдеу- ді қажет етпейді. Туынды сөздердің түрлерін талдау туынды сөздің м ағы насы ны ң оны ң құрам ы ндағы мор- ф ем аларды ң м ағы насы м ен байланы сты лы ғы н көрсетеді. С онды қтан ол туынды сөздің негізгі белгілерінің бірі болып саналады. М ұндай ма- ғы н ал ы қ байланы с ж оқ жерде туынды сөз ж оқ деп есептеуге болады. Тілде сөздің құрылысында кездейсоқ ұқсас- тықгар кездесе береді. Мысалы, шайкас, болат, арба, каптат, санат, тайкал, шапан, кексе, какшаң, күлак сияқты көптеген сөздер тілдік сезімі қачыптас- қан оқуш ы ларға құрам ы н бөлуге келетін сияқ- ты болып корінуі ғажап емес, тәжірибеде ол кез- десіп те жүр. Бұларды шай-кас, бол-ат, кап-тат, сан-ат, тай-кдл, как-шаң, күл-ак, ар-ба, шап-ан, кек- сесияқты бөлуі мүмкін. М ұндағы іиайкас, болат, каптат, санат, тайкал, какшаң, күлақ сөздерінің күрделі сөздің біріккен түріне жатпайтынын, олар- дың құрамын бөлуге болмайты нын шай мен кас сөздерінің мағынасының бал мен аттың, кап пен таттың, сан мен аттың, тай мен калдың, как пен шаңның, күл мен ақтың шайқас, болат, қап- тат, санат, тайқал, қақшаң, қүлақ сөздерінің ма- ғы насы на ешбір байланысы ж оқ екені арқылы дәлелденеді. Сол сияқты арба, іиапан, кексе сөздерінің - туынды түбір емес екені әрі негіз сөз деп алы нған сөздің болімінің м ағы насы з екені арқылы және олар кездейсоқ ұқсас болып тұрған ар, іиап, кек сөздерінің мағынасыныңдрбһ, іиапан, кексе создеріне ешбір қатысы ж оғы арқылы -ба, -ан,-се бөлімін жұрнаққа бөлудің қате екені тілде мұндай мағыналы жұрнақтың жоқ екені арқылы дәлелденеді. Сойтіп, туынды сөздің мағы насы - ның оның құрамындағы морфемалар мағынасы- мен байланысын білу тек туынды сөзді тану үшін ғана емес, кездейсоқ ұқсастықтардан шығатын қатеден сақтандыру үшін де қажет. Туынды сөз өз мағынасының шындық өмірге қатысы арқылы да ажыратылады. Сөздің жаса- луына негіз болатын негізгі фактордың бірі сыр- тқы дүниеге қатысы (экстралингвистикалық фак- тор) болса, ол туынды создің танылуында да, ажы- ратылунда да негізгі белгі бола алады. Туынды соз ш ынды қ омірдегі белгілі бір құбылысты, зат- ты, оны ң түрлі белгілерін, қим ы лы н, т.б. ерек- шеліктерін білдіреді. Мысалы: аялдама, балмүз- дақ, көрермен, оқырман, талапкер, жанкүйер т.б. Кел- тірілген туынды создер кейінірек соңғы кезде жа- салғандықтан, олардың неліктен, қалай жасалға- ны копшіліктің есінде. Алдымен бұлардың бәрінің ш ы нды қ омірде белгілейтін заттары, ұғымдары бар. Оның бәрінің қазақ халқы ны ң өмірінде кейінірек қана пайда болғаны да талассыз. Бұрын болмаған осы заттар мен құбылыстардың өмірде пайда болуы оларды атауды талап етті. Сондықтан осы туынды сөздер жасалды. О лардың еш қайсы сы ны ң тұтас м ағы - насы құрам ы ндағы морфемалардың жеке мағы - н асы н д а ж о қ. С ө й тіп , ж о ға р ы д а ғы туы нды создердің ш ы нды қ өмірде белгілейтін заттары олардың туынды соз ретінде танылуына дәлел бола алады. Ал көрермен деген создің түп негізін алып, оны корерсің, көрермін сияқты түрде өзгертсек, олардың бәрінің беретін м ағы насы - ш ынды қ омірдегі бір ған а көру қим ы лы , м ұнда жаңа қим ы лды ң аты ж асалған ж оқ. Ойткені олар ту- ынды сөз емес, сездің түрлі тұлғалары ғана. Сөз тұлғалары түбір сәздегі лекси калы қ м ағы наны өзгертпейді, оның сөйлемдегі басқа сөздерге қаты- сын кәрсетеді. С онды қтан сөз тұлғалары ны ң әрқайсысының белгілейтін ш ындық омірде заты, құбылысы, әрекеті, белгісі болмайды. Бұл айтыл- ғандардың бәрі туынды создің ш ынды қ өмірдегі түрлі құбылыстарды, заттарды, қим ыл-әрекетті белгілеуге қатысын білдіреді. Туынды сөз тілдегі басқа сөздер сияқты шын- дық өмірдегі заттар, олардың сан алуан белгілерінің аты болғанды қтан, лексикалы қ нұсқаға (едини- цаға) жатады да, тілдің сөздік құрам ы на енеді, оны байытады, туынды сөздер - әр кезеңде тілге кірген дайы н сөздер. С онды қтан туынды сөз сөйлемге сол дайын қалпында алынады. Басқаша айтқанда, ол соз тұлға сияқты сөйлем құрылы- - сының қажетіне қарай әр сөйлемде жасалып өтыр- майды. Туынды сөз тілде бір кезде қалай жасал- ған бөлса, қандай сөйлем бөлмасын, сол бір кезде ж асалған дайын қатпында сөйлемге кіреді. М ы- салға егін туралы белгілі бір өйды айту керек бөл- ғанда, тілде тым ертеде ж асалған егін деген дай- ын тұрған туынды сөз қөлданылады. Мысалы: |