3 АЛҒЫ СӨЗ “Қ азақ грамматикасы” - қазақ тілінің бүкіл
грамм атикалы қ қүры лы сы н, бар деңгейін бірге
алып қарастырған, бірбүтін түтас еңбек. М үңдай
қүрылымды грамматикалар, рас, бүрын да бол-
ған. Солардың бірі - П .М .М елиоранскийдің екі
бөлімді (1894 ж әне 1897 жылдары жарияланған)
“Краткая грамматика казак-киргизского язы ка”
дейтін кітабы. Ол қазақ грамматикасының жал-
пы алғаш қы тәж ірибесі-тін. Б ірақ бүл жерде
бірден басын аш ы п алатын мынадай принципті
мәселе бар: аталмыш грамматика коп жағдайда
п р а к т и к а лы қ м а қса т т а , ягни қ а за қ т ілін үйренушілер мен уйретушшер ушін ж азы лғанға
үқсайды . Олай деуге мынадай бірнеше жағдай
итермелейді:
1) екі болімін қоса алғанда кітапты ң бар
колемі 150 беттей ғана; бүған жалғас “П рим ер-
ный разбор и перевод отрывка в прозе”, “П ри-
мерный разбор и перевод отрывка в стихах” және
“Глоссарии к разобранным отрывкам” дейтін 23
беттен
туратътметодикалық нусқама сипатты үш қосымш а берілген;
* 2) “Краткая грамматика казак-іш ргизского
язы к а” кітабында ш ыны нда негізінен тіл үйре-
ну, тіл үйрету м ақсаты козделгені авторды ң
кіріспедегі “в небольш ой грамматике для начи-
нающих” , “при изучении язы ка с
чисто прак- тической целью”, “для усвоения себе правиль-
ного произнош ения” , “цель этой второй части
грамматики заклю чается не более в том, чтобы
познаком ить читателя в сжатой форме с си н -
таксическим строем казак-киргизского язы ка и
разъяснить на примерах наиболее нужные правила,
которым следует руководствоваться
приупотреб- лении различных форм и
составлении предложе-
ний” дейтін создерінен де айқын аңғарылады;
3) ж оғары да айты лғандарды ң сы рты нда,
М елиоранский қазақтрам матикасыны ң синтак-
сис болімін дайындау үстінде озі үстанған түрғы-
бағдары жонінде кіріспеде былай деп жазады:
“При составлении киргизского синтаксиса мне
послужила весьма полезным пособием “Грамма-
тика алтайского язы ка”. Синтаксический строй
почти во всех турецких наречий не только в
главных чертах, но даже во многих частностях
одинаков, так что, познакомившись, основатель-
но с синтаксисом одного из них, можно уже
довольно удовлетворительно разбирать синтак-
сически турецкую речь вообще... Я пользовался
ею и
как планом (в особенности в 1 главе), и
как источником при изложении многих частных
синтаксических правил; так например в “уче-
нии о падөжах” у меня найдется
весьма немного перемен ср авн и тел ьн о с “Г рам м атикой алтай-
ского языка”, разве только формулировка неко-
торых правгй/несколько иная, а все изложение
вообще более сжато... Н и специалисты , н и тем
более начинаю щ ие туркологи не посетуют на
меня, надеюсь, за то, что я таким образом отчас-
ти
повпюрил или
перефразировал “Грамматику ал-
тайского языка” (баса көрсетіп отырған біз - Е.Ж.);
4) П.М.Мелиоранскиіідің грамматикасы, аты-
нан да корініп түрғандай, шынында да қы сқаш а
грамматика, жоғарыда айтқаны м ы здай, 23 бет
қосымш аны былай қойғанда, бар көлемі не бәрі
15.0 беттей ғана. Қ ы сқаш а грамматика екенін
автордың озі де кіріспеде “сознавая известную
неполноту своего труда” , “в неболыіюй грамма-
тике”, “более сжато”, / ^ сжатой форме” деп, бір
емес, екі емес, үнемі ескертіп отырады;
5) автор озінің бүл қа за қ грамматикасын
В.В.Радлов ж ариялаған әдебиет үлгілерінің тек
кейбіріне ғана сүйеніп жазған; ш ағын көлемді
бүл тіл материалы
қазақ тілінің байыргы бай маз- м уны н, халы қт ы қ қалпы н, негізгі сипатт ы ерекшеліктерін, оның жалпы лингвистикалық та- бигатын неғүрлым терең таны п білуге, тілдің
грам м ати кал ы қ қ ү р ы л ы сы н түтас бір жүйе
ретінде, оны ң грамм атикалы қ қүрылысындағы
қүбылыстарды , тілдік единицаларды өзара ты-
ғыз байланыста алып қарауға, сөз ж оқ, азды қ
қылады.
С .Н .И ван овты ң XIX ғасырдағы граммати-
калық еңбектердің ішінен түрік тілдері жоніндегі
кейінгі зерттеулерге негүрлым кобірек әсер ет-
кен үш іргелі (“к а п и т а л ь н ы х ” ) зерттеу д і:
А .М .К азем бектің“Общ ая грамматика турецко-
тата^ского язы ка” , О .Н .Бетлингтің “ІІЬег сііе
Зргасһе сіег Іаки іеп ” жоне “Грамматика алтай-
ского язы ка” кітаптарын боле қарайты ны , ал