Исмагулов е. К., Кабанбаев а. Б., Мырзабек м. С

15
1.1.3 
Материалдар мен электр энергиясының шығын нормасын 
анықтау
Кәсіпорынның материалдық ресурстарға қажеттілігі тұтынудың келесі 
түрлерін ескере отырып, тиісті есептеулермен негізделуі керек:
•
негізгі өндіріске;
•
күрделі құрылысқа (кеңейту шартымен
кәсіпорынның материалдық
-
техникалық базасы);
•
жаңа техниканы енгізуге және эксперименттік жұмыстарды 
жүргізуге;
•
жөндеу
-
пайдалану мұқтаждарына;
•
технологиялық жабдықтар мен құрал
-
саймандарды дайындауға;
•
ауыспалы материалдық қорларды құруға;
•
аяқталмаған Өндіріске (технологиялық
Қажеттілік
Материалдық ресурстарға қажеттілікті есептеу, әдетте, тікелей есептеу 
әдісімен жүзеге асырылады. Бұл әдіс тұтыну мөлшерін өнімнің (немесе 
жұмыстың) тиісті көлеміне көбейту арқылы жоспарланған кезеңде қажетті 
ресурстардың мөлшерін анықтауды қамтиды.
Есептеу үшін қандай нормалар қолданылатынына байланысты келесі 
әдістер қолданылады:
•
поиздельный;
•
деталь;
•
ұқсас;
•
үлгі өкілдері бойынша.
Бөлшектеп және егжей
-
тегжейлі әдістерді пайдалану кезінде өнім 
(бұйым) бірлігін, жекелеген бөлшектерді өндіруге арналған шығыс 
нормалары қолданылады.
Қажеттілікті ұқсастық бойынша айқындау әдісі қажеттілікті есептеу 
кезеңінде шығыс нормалары жоқ өнім (бұйым) шикізат пен материалдар 
шығысының тиісті нормалары бар өнімнің (бұйымның) ұқсас түрлеріне 
теңестіріледі. Бұл жағдайда жаңа өнімнің (өнімнің) тән ерекшеліктерін 
ескеру қажет. Осы мақсатта есепке түзету коэффициенттері енгізіледі (1.1):
П= ҰҒА
х
Q
пл
+ К (1.1),
мұндағы П
-
өндірістік бағдарламаны орындау үшін қажетті шикізат 
немесе материалдар; 
Ұ
ҒА
-
ұқсас өнімге (бұйымға) шикізат немесе материалдар шығысының 
нормасы); 
Q
пл
-
жоспарлы кезеңде өнімді (бұйымды) шығару бағдарламасы 
(көлемі);
К
-
ұқсас бұйыммен салыстырғанда осы өнімді (бұйымды) өндіру үшін 
шикізатты немесе материалдарды тұтыну ерекшеліктерін ескеретін 
коэффициент.

16
Кәсіпорында өнімнің алуан түрлілігі өндірілген және сонымен бірге 
шығарылымның нақтыланған көлемі болмаған жағдайда, оның әр түрі үшін 
стандартты өнім немесе бөлшек үшін шикізат пен материалдарға қажеттілік 
есептеледі. Бұл ретте мұндай бұйымдар немесе бөлшектер үшін шикізат пен 
материалдар шығысының нормасы бұйымдардың (өнімдердің) немесе 
бөлшектердің жоспарланған тобы үшін орташа өлшемді шаманы білдіретін 
болады.
Жоспарланатын 
кезеңде 
кәсіпорын 
шығаратын 
өнім 
номенклатурасының жекелеген түрлері бойынша шикізат пен материалдар 
шығысының әзірленген нормалары болмаған кезде материалдық ресурстарға 
қажеттілік алдыңғы кезеңдегі материалдар мен шикізатты іс жүзінде 
пайдалану және оның жоспарланатын жылы нақты төмендеуі туралы 
деректер негізге алына отырып есептеледі. Ол үшін формуланы қолданыңыз 
(1.2):
П
пл 
= П
фак 
х
У
пр.п 
х
У
н 
(1.2),
мұндағы Өат
-
жоспарлы кезеңге осы шикізатқа немесе материалдарға 
қажеттілік; 
Пфак
-
алдыңғы ұқсас кезеңдегі осы шикізаттың немесе материалдардың 
нақты шығысы; 
Упр.п
-
алдыңғы кезеңмен салыстырғанда жоспарлы кезеңде өндірістік 
бағдарламаның ұлғаю немесе азаю индексі; 
Ун
-
жоспарлы кезеңде материал шығынының орташа төмендеу индексі.
Кәсіпорында өнім өндіру кезінде шикізат пен негізгі материалдардан 
басқа қосалқы материалдар да пайдаланылады. Олар қалыпты технологиялық 
процесті қамтамасыз ету және өнімді орау үшін өнімді өндіруде қажетті 
компонент ретінде қолданылады. Көмекші материалдар, мысалы, жіп, 
бояулар, жапсырмалар, фольга, қағаз, дәке және т.б.д. Оларды қолдану 
әртүрлі сипатқа ие. Бұл техникалық негізделген тұтыну нормаларын 
әзірлеуді қиындатады. Бұл жағдайда қосалқы материалдарға қажеттілік 
тұтастай кәсіпорын бойынша немесе өнімнің (бұйымдардың) жекелеген 
түрлері бойынша өндірістік бағдарламаның өзгеруіне тепе
-
тең белгіленуі 
мүмкін.
Кәсіпорынның материалдық
-
техникалық базасын кеңейту кезінде 
(жаңа цехтар, өндірістер және т.б. салу) Күрделі құрылыс үшін материалдық 
ресурстарға қажеттілікті анықтау қажеттілігі туындайды.
Кәсіпорында өндірісті техникалық дамыту және ұйымдастыру 
жөніндегі іс
-
шараларды іске асыру үшін материалдық ресурстарға қажеттілік 
технологияны жетілдіру, Өндірісті механикаландыру және автоматтандыру, 
жаңа техниканы игеру және енгізу жөніндегі жұмыстардың көлемі, ғылыми
-
зерттеу, тәжірибелік
-
конструкторлық және басқа да жоспарланатын 
жұмыстардың көлемі және осы мақсаттарға шикізат пен материалдарды 
жұмсау нормалары негізінде белгіленеді.
Кәсіпорынның негізгі қорларды жөндеуге материалдық ресурстарға 
қажеттілігін айқындау жоспарланатын жылдың алдындағы жылдың 1 

17
қаңтарындағы жағдай бойынша негізгі қорлардың көлеміне сүйене отырып 
белгіленеді. Бұл ретте негізгі қорлар құнының 1 млн.теңгесіне есептегендегі 
материалдар шығысының бекітілген нормасы және осы материалдың 
жаңадан енгізілген еңбек құралдарын, өндірістік және өндірістік емес 
ғимараттар мен құрылыстарды жөндеуге қажеттілігін айқындайтын түзету 
коэффициенті пайдаланылады.
Техникалық жарақтар мен құрал
-
саймандарды дайындауға арналған 
материалдық ресурстарға қажеттілік мынадай формулаға сәйкес 
айқындалады (1.3):
Ри = Нв х Впл х Кн х Км (1.3),
мұндағы Ри
-
жоспарланған кезеңде жабдықтар мен құралдарды 
дайындауға материалдың осы түріне (тиісті заттай бірліктерде) қажеттілік; 
Нв
-
жалпы өнімнің 1 млн. теңгесіне есептегендегі жоспар алдындағы 
кезеңде жарақтар мен құрал
-
саймандарды дайындауға материалдың сол 
түрінің (тиісті бірліктерде) шығыс нормасы; 
Впл
-
жоспарланатын кезеңдегі жалпы өнімнің жобаланатын көлемі, 
млн. теңге.; 
Кн
-
жабдық пен құралды дайындауға арналған материал шығысының 
нормаларын өзгерту коэффициенті; 
Км
-
базистік кезеңмен салыстырғанда жоспарланған кезеңде 
технологиялық жарақтандыруды арттыру коэффициенті.
Кейбір кәсіпорындарда өндіріс процесі ұзақ уақытты алады. Осыған 
байланысты ұзақ өндірістік циклі бар өнімдер (бұйымдар) бойынша шикізат 
пен материалдарға қажеттілік өнім шығарудың жоспарланған көлемін 
қамтамасыз ету үшін ғана емес, сонымен қатар аяқталмаған өндіріс 
шамасының өзгеруін ескере отырып ескеріледі.
Үнемі қорларда (қорларда) болатын шикізат пен материалдардың 
жалпы саны өнім өндірудің өндірістік циклінің ұзақтығын күнмен заттай 
өлшем бірліктеріндегі шикізат пен материалдардың орташа тәуліктік 
шығысына көбейту жолымен айқындалады.
Кәсіпорында өнімнің немесе бұйымдардың (детальдардың) көлемінде 
оның басталуымен салыстырғанда жоспарлы кезеңнің соңына қарай 
қорлардың (әзірлемелердің) өзгеруі туралы деректер болған жағдайда 
аяқталмаған өндірісті өзгертуге шикізат пен материалдарға қажеттілік (1.4) 
мынадай формула бойынша айқындалады):
∑
(
Д
𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘𝑘
− Д
н𝑘𝑘𝑘𝑘
)
х
Н
𝑘𝑘𝑘𝑘
𝑛𝑛𝑛𝑛
𝑘𝑘𝑘𝑘=1
Рнз.п = (1.4),
мұнда RNZ.п 
-
аяқталмаған өндіріс мөлшері; 
Жкі, күні
-
жоспарлы кезеңнің соңына және басына тиісінше 
аяқталмаған өндірістегі I
-
ші түрдегі өнімнің немесе бұйымдардың 
(бөлшектердің) саны; 
Ні
-
i түрдегі өнімнің немесе бұйымның (бөлшектің) бірлігіне шикізат 
пен материалдар шығысының нормасы;

18
n-
өндіруге осы шикізат немесе материал жұмсалатын бөлшектер 
немесе бұйымдар атауларының саны.
Кәсіпорынның материалдық ресурстарға жылдық қажеттілігінің 
ажырамас бөлігі шикізат пен материалдардың өндірістік қорларын құру 
қажеттілігі болып табылады. Бұл өндіріс процесі тоқтатылмауы үшін қажет.
Қорлардың мөлшері бірқатар жағдайларға байланысты:
•
шикізат пен материалдардың әртүрлі түрлеріне қажеттілік 
шамалары;
•
кәсіпорындардың өнімді дайындау кезеңділігі
интегранттар;
•
шикізат пен материалдарды өндіріске шығару мерзімділігі;
•
шикізат пен материалдарды жеткізудің маусымдылығы;
•
транзиттік және қоймалық жабдықтау нысандарының 
арақатынасы;
•
транзиттік жеткізу көлемі.
Өндірістік Қордың шамасы жыл бойы шикізат пен материалдардың 
орташа тәуліктік тұтыну күндеріндегі орташа қорын білдіретін, жыл соңына 
ауыспалы қор ретінде жоспарланатын өндірістік Қордың нормасымен 
негізделеді. Ауыспалы қордың мөлшері (1.5) формула бойынша 
анықталады):
𝑡𝑡𝑡𝑡
𝑘𝑘𝑘𝑘
𝑝𝑝𝑝𝑝
=
𝑡𝑡𝑡𝑡
𝑖𝑖𝑖𝑖∗
х
𝑀𝑀𝑀𝑀
𝑖𝑖𝑖𝑖
К
дн
(1.5)
мұндағы tpi
-I-
ші шикізат пен материалдар бойынша ауыспалы қордың
мөлшері; 
ti-i-
ші шикізат пен материалдарға қажеттілік; 
Mi - I-
ші шикізат пен материалдардың күндердегі ауыспалы қорының 
нормасы; 
Кдн
-
жоспарланған кезеңдегі күндер саны.
Өндірістік қорларды жоспарлау кезінде кәсіпорынның көтерме сауда 
көлемін ұлғайту және өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы ұзақ 
мерзімді тікелей шаруашылық байланыстар есебінен өнімді өткізу нарығын 
кеңейтуге бағытталған мүмкіндіктерін көздеу қажет.

жүктеу/скачать 5,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: