Министерство сельского хозяйства республики казахстан

11
 
 
біркелкі  орналасуына  байланысты  жапырақ  көлемі,  жасыл  балауса  жəне  құрғақ  зат 
өнімділігі жоғарылайтындығы анықталды. 
Зерттеу  нəтижесінде  қатараралық  кеңейген  сайын  жасыл  балауса  өнімділігінің 
гектарынан 21,5 тонндан 29,8 тоннаға дейін жəне құрғақ зат түзілу мөлшері 2,5 тоннадан 
3,9  тоннаға  дейін  жоғарылайтындығын  байқауға  болады.  Жалпы,  сиыржоңышқаның  ең 
жоғары жасыл балауса (29,8 т/га) жəне құрғақ зат өнімділігі (3,9 т/га) қатараралығын 45см, 
ал себу мөлшері гектарына 2,5 млн өнгіш тұқым сепкен жағдайда түзіледі.  
Тұқым  себу  тəсілдері  мен  мөлшерінің  сиыржоңышқаның  тұқым  өнімділігінің 
құрылымына əсерін 6-кесте деректерінен көруге болады.  
 
Кесте 6. Себу  тəсілдері  мен  мөлшерінің  жаздық  сиыржоңышқаның  тұқым 
өнімділігінің   құрылымына əсері 
 
 
Қатар аралық 
нұсқалары 
1 өсімдіктегі 
бұршақ саны, 
дана 
1 бұршақтағы 
дəн саны, 
дана 
1000 дəннің 
массасы,  
г 
Тұқым 
өнімділігі, 
т/га 
Себу мөлшері - 2 млн. өнгіш тұқым 
15 см (бақылау) 4,33 
4,09  59,05  0,8 
30 см 4,42 
4,26 
59,52 
1,1 
45 см 4,53 
4,35 
60,04 
0,9 
 
Себу мөлшері – 2,5  млн. өнгіш тұқым 
15 см (бақылау) 4,18 
3,87  58,15  1,2 
30 см 4,30 
4,02 
58,84 
1,5 
45 см 4,42 
4,19 
59,25 
1,3 
 
Себу мөлшері – 3,0  млн. өнгіш тұқым 
15 см (бақылау) 4,04 
3,46 
56,2  0,8 
30 см 4,21 
3,61 
57,3 
1,3 
45 см 4,25 
3,75 
57,9 
0,9 
 
Зерттеу барысында 1 өсімдіктегі бұршақ саны, 1 бұршақтағы дəн саны, 1000 дəннің 
массасы,  тұқым  өнімділігі  анықталды. 4-кесте  деректерінен  жасыл  балауса  жəне  құрғақ 
зат  түзілу  деңгейі  мен  тұқым  түзу  үдерістері  арасында  айтарлықтай  айырмашылық  бар 
екенін  байқауға  болады.  Себу  мөлшері  азайған  жəне  қатаралық  кеңейген  сайын 1 
өсімдіктегі  бұршақ  саны 4,53 данаға  дейін, 1 бұршақтағы  дəн  саны 4,35 данаға, 1000 
дəннің  массасы 60,04 граммға  дейін  жоғарылайды.  Сонымен  қатар,  себу  тəсілдері 
нұсқаларын  зерттеу  барысында,  кез  келген  себу  мөлшерінде  сиыржоңышқа  өсімдігінің 
тұқым  өнімінің  оңтайлы  құрылымы  қатарарлықты 30 см  нұсқасында  сепкенде 
қалыптасатындығы анықталды. Себу мөлшері көбейген сайын 1 өсімдіктегі бұршақ саны 
4,33-тен  4,04-ке  дейін, 1 бұршақтағы  дəн  саны 60,04 данадан 56,2 данаға  дейін, 1000 
дəннің  массасы 60,04 граммнан 56,2 граммға  дейін  төмендеді.  Ал  жоғары  тұқым 
өнімділігін  қамтамасыз  ету  үшін  ең  оңтайлы  қатараралығы 30 см,  себу  мөлшері 2,5 млн 
өнгіш тұқым нұсқасы қолданысқа ұсынылады. 
Қорытынды 
1.  Алматы  облысы  таубөктері  аймағы  климаты  өте  континенталды,  ауаның 
салыстырамалы 
ылғалдылығы 
түскен 
жауын-шашын 
мөлшері 
мен 
ауаның 
температурасына тікелей тəуелді. Климаттың қолайсыз жағдайларына қарамастан зерттеу 
жүргізілген  аймақтың  топырақ-климаттық  жағдайы  көптеген  дақылдардан  оның  ішінде 
сиыржоңышқадан жоғары өнім алуға мүмкіндік береді. 
2. Алматы облысы таубөктері аймағында қалыптасқан топырақ-климаттық жағдайда 
оңтайлы  агротехникалық  əдістерді  қолдану  арқылы  сиыржоңышқа  дақылының  өнім 

12
 
 
құрылымдарының  түзілу  үдерістеріне  əсер  етуге  болады.  Сиыржоңышқа  дақылының 
егістік  алаңында  себу  тығыздығы  жоғарылаған  сайын  өсімдіктердің  бойлап  өсу  үдерісі 
қарқынды  жүрді  де,  ең  биік  өсімдіктер (122,54 см)  қатараралығы 15,0 см,  гектарына 3,0 
млн өнгіш тұқым сепкен нұсқада қалыптасты.  
3.  Сиыржоңышқаның  ең  үлкен  жапырақ  алаңы (39,8 мың  м
2
/га),  жоғары  жасыл 
балауса (29,8 т/га)  жəне  құрғақ  зат  өнімділігі (3,9 т/га)  қатараралығын 45 см,  ал  себу 
мөлшері  гектарына 2,5 млн  өнгіш  тұқым  сепкен  жағдайда  түзілетіндігі  анықталды.  Бұл 
нұсқа сиыржоңышқаны жем-шөптік мақсатта өсіруге ұсынылады. 
4. Себу мөлшері азайған жəне қатаралық кеңейген сайын 1 өсімдіктегі бұршақ саны, 
1  бұршақтағы  дəн  саны, 1000 дəннің  массасы  жоғарылайды.  Себу  мөлшері  көбейген 
сайын 1 өсімдіктегі  бұршақ  саны 4,33-тен  4,04-ке  дейін, 1 бұршақтағы  дəн  саны 60,04 
данадан 56,2 данаға  дейін, 1000 дəннің  массасы 60,04 граммнан 56,2 граммға  дейін 
төмендейді.  Сиыржоңышқаның  жоғары  тұқым  өнімділігін  қамтамасыз  ететін  оңтайлы 
қатараралық 30 см, себу мөлшері 2,5 млн өнгіш тұқым нұсқасы қолданысқа ұсынылады. 
 
Əдебиеттер 
1.  Əубəкіров  Қ.,  Атақұлов  Т.А.,  Ахмет  А.З.,  Нұрғалиев  Қ.С.  Мал  азығын  өндіру.-
Алматы: «Білім», 2011.- 454 б. 
2.  Əрінов  Қ.К.,  Апушев  А.Қ.,  Арыстанғұлов  С.С.  ж.б.  Өсімдік  шаруашылығы.- 
Алматы: «Дəуір», 2011.- 632 б. 
3. Кукреш Л.В. Вика яровая: биология и культигенез. Под ред. д.с.-х. наук Довбана 
К.И. Минск: "Навука i тэхнiка", 1991, 221 с.  
4.  Репьев  С.И.,  Варич A.B., Александрова  Т.Г.  Зерновые  бобовые  культуры // 
Научно-технический бюллетень ВИР, вып.220. СПб., 1992, c.l 1. 
5.  Станкевич  А.К.,  Репьев  С.И.  Культурная  флора.  Вика. T.IV: зернобобовые 
культуры. Часть 2. Под рук. В.А.Драгавцева. СПб., ГНЦ-ВИР, 1999, 491 с. 
6.  Тюрин  Ю.С.,  Шавкунова  В.А.  Влияние  агрометеорологических  условий  на 
созревание и урожайность семян вики посевной // Метеорология и гидрология, 1986, № 3. 
7.  Широкий  унифицированный  классификатор  СЭВ  и  международный  классифи-
катор СЭВ вида Vicia Sativa L. Л., 1983 
8. Hanelt P., Mettin D. Biosystematics of the genus Vicia L. (Leguminosae) // 
Annu.Rev.Ecol. Syst, 1989, V.20, P.199-223. 
9.Blum A., Lehrer H., Genetic and environ mental variability in some agronomical and 
botanical characters of common veteh (Vicia sativa) // Euphytica, 1973. V.22, №7  
 
 
УДК: 631.82/.843:633.15 
 
Батырбек Мақсат  
 
Казахский Национальный Аграрный Университет, г. Алматы, 
 
ВЛИЯНИЕ МИНЕРАЛЬНЫХ И ОРГАНИЧЕСКИХ УДОБРЕНИЙ НА УРОЖАЙНОСТЬ И 
КАЧЕСТВО ЗЕРНА КУКУРУЗЫ В УСЛОВИЯХ АЛМАТИНСКОЙ ОБЛАСТИ 
 
Аннотация 
На  орошаемых  светло-каштановых  почвах  установлена  высокая  отзывчивость 
гибридов  кукурузы,  возделываемых  на  зерно,  на  внесение  органических  и  минеральных 
удобрений.  Показано,  что  окупаемость  составила 11,1-23,9 кг  зерна  кукурузы  на 
килограмм  действующего  вещества  внесенных  удобрений,  что  в 1,8-3,8 превышает 
норматив. 

13
 
 
Ключевые  слова:  кукуруза,  орошаемая  светло-каштановая  почва,  минеральные 
удобрения, навоз, урожайность, зерно, качество, элементы питания. 
 
Введение 
Кукуруза – культура  больших  потенциальных  возможностей.  При  соблюдении 
научно-обоснованной  технологии  выращивания  она  формирует  высокие  урожаи  зерна. 
Кукуруза  является  приоритетной  и  перспективной  для  Алматинской  области  зерновой 
культурой.  Начиная  с 2010 года  в  области  наметилась  устойчивая  тенденция  роста 
посевных  площадей  кукурузы.  Если  в 2010 г.  под  её  посевами  было  занято 58,8 тыс. 
гектаров,  то    в 2013 году  они  увеличились  до 67,7,  а  в 2015г. - до 72,0 тыс.  га. 
Урожайность зерна кукурузы за этот период возросла с 52,4 ц/га в 2010 до 61,4 ц/га в 2015 
году. Однако, получаемые урожаи уступают потенциальным возможностям этой наиболее 
урожайной  зерновой  культуры.  Обладая  высоким  потенциалом    продуктивности, 
кукуруза,  в  особенности  созданные  в  республике  в  последние  годы  высокоурожайные 
гибриды,  предъявляет  повышенные  требования  к  наличию  в  почве  доступных 
питательных  веществ.  Питательные  вещества  кукуруза  поглощает  в  период  от  всходов 
вплоть до восковой спелости зерна. Однако, наибольшая потребность в них  проявляется в 
начальный период роста и развития растений. При недостатке питательных веществ в этот 
период,  особенно  фосфора,  корневая  система  развивается  слабо,  рост  замедляется. 
Растения  приобретают  желто-зеленуюокраску,  легко  поражаются  болезнями,  В 
последующем  на  таких  растениях  плохо  завязываются  початки  и  формируется  низкие 
урожаи зерна. 
Методика и объекты 
Исследования покукурузе проводились в 2015 г. в длительном стационарном опыте 
отдела  минерального  питания  и  агроэкологии  ТОО  «КазНИИЗиР».  Почва  участка 
орошаемая  светло-каштановая  с  содержанием  гумуса 2,20%. Схема  внесения  удобрений 
приведена в таблице. Азотные удобрения вносили с учетом состояния развития растений 
при  формировании 5-6 листьев,  фосфорные,  калийные  удобрения  и  навоз  осень  под 
зяблевую  вспашку.  Объёктом  исследований  был  гибрид  кукурузы  Арман 689. Наблюде-
ния,  учеты  и  агрохимические  анализы  проводили  по  соответствующим  ГОСТам  и 
общепринятым методикам. 
Результаты исследований 
Исследованиями  Казахского  НИИ  земледелия  и  растениеводства  разработаны  для 
юго-востока республики научные рекомендации по применению удобрений под кукурузу, 
возделываемую  на  зерно.  Рекомендации  подготовлены  с  учетом  особенностей 
предшествующей  культуры,  типа  почвы,  на  которой  возделывается  кукуруза, 
обеспеченности её элементами питания, планируемого уровня урожайности [1-4]. В связи 
с  районированием  в  регионе  новых  сортов,  обладающих  высокой  урожайностью  и 
повышенной  потребностью  к  обеспеченности  почвы  элементами  питания  в 2015 г. 
проводили изучение влияния минеральных и органических удобрений на урожайность и 
качество  зерна  кукурузы.  Исследования  проводили  на  фоне  полного  минерального  и 
совместного применения минеральных и органических удобрений. 
Исследованиями  установлено,  что  внесение  полного  минерального  удобрения 
привело к увеличению содержания щелочногидролизуемого азота в слое 0-20 см на 19,0 
мг/кг почвы, при совместном внесении минеральных и органических удобрений (60 т/га)  - 
на 32 мг/кг,  при 141 мг/кг  в  почве  контрольного  варианта.  Содержание  подвижного 
фосфора  при  внесении  полного  минерального  удобрения  увеличилось  на 22,6 при 
совместном  использовании  органических  и  минеральных  удобрений  содержание 
подвижного фосфора в почве возросло на 48,9 мг/кг почвы Содержание обменного калия  
при применении минеральных удобрений повысилось на 64 мг/кг почвы, при совместном 
внесении  органических  и  минеральных  удобрений – на 84 мг/кг,  при 464 мг/кг  на 
контроле. 

14
 
 
Улучшение  питательного  режима  орошаемых  светло-каштановых  почв  привело  к 
усилению  роста  растений  и  стимулировало  формирование  растениями  кукурузы 
биомассы. Масса 50 растений кукурузы в контрольном варианте  в период формирования 
5-6  листьев  составила 41,8 г.  При  применении  полного  минерального  удобрения  сухая 
биомасса увеличилась в 2,3 раза, органоминеральных – в 2,4 раза. Повысилось содержание 
элементов  питания  в  растениях  кукурузы  на  удобренных  фонах.  На  минеральном  фоне 
содержание азота, фосфора и калия увеличилось соответственно в 2,8; фосфора – в 3,3 и 
калия –в 2,4 раза, при совместном применении минеральных и органических удобрений - 
в 2,9; 3,5 и 2,6 раз. 
Улучшение  питательного  режима  почвы,  увеличение  накопления  биомассы  и 
потребления  элементов  питания  растениями  обеспечило  получение  высоких  урожаев 
зерна кукурузы. 
 
Таблица 1 – Влияние  минеральных  и  органических  удобрений  на  урожайность  и 
качество зерна кукурузы. Гибрид Арман, 2015 г. 
 
Вариант  
Урожайность,
ц/га 
Прибавка, 
ц/га 
Сырой протеин, 
% 
Сбор протеина, 
ц/га 
Без удобрений 55,0 
- 
7,5 
4,1 
N100P60К100 
74,8 19,8  
19,8 
9,4 
7,0 
N100P60К100+ 
60 т/га навоз 
84,7 29,7  10,6 
9,0 
НСР
095
, (ц/га) 
5,8 - 
- 
- 
 
На  фоне  полного  минерального  удобрения  урожайность  зерна  кукурузы  составила 
74,9 ц/га, при совместном применении минеральных и органических удобрений  получен 
наивысший  в  опыте  урожай – 84,7 ц/га.  Применение  удобрений  способствовало 
улучшению  качества  зерна.  Содержание  сырого  протеина  в  зерне  на  минеральном  фоне 
увеличилось на 1,9%, при совместном применении минеральных и органических удобре-
ний – на 2,5%. При этом существенно повысился сбор протеина с гектара (таблица 1).  
В  современных  условиях,  когда  ресурсы  применения  удобрений  ограничены  и 
фермеры не всегда имеют возможность  использовать рекомендуемые нормы удобрений в 
полном  объёме,  возникает  необходимость  в  поиске  более  эффективных  приемов  и 
способов  внесения  удобрений.  К  настоящему  времени  разработаны  и  нашли 
распространение в производстве способы внесения минеральных удобрений  локально [5, 
6, 7]. Однако постоянно создаются новые высокопродуктивные сорта сельскохозяйствен-
ных  культур,  меняется  плодородие  почв,  совершенствуются  технологии  возделывания 
сельскохозяйственных  культур,  что  вызывает  необходимость  в  уточнении  и 
совершенствовании  этих  приемов.  При  локальном  внесении  удобрения  ориентированы 
относительно корневой системы, размещаются равномерно,  вблизи корневой системы и 
легко  доступны  молодым  растениям  по  сравнению  с  элементами  из  основного  внесения 
удобрений  и почвы. К тому же новые высокоурожайные гибриды кукурузы, предъявляют 
повышенные  требования  к  условиям  минерального  питания  именно  в    самом  начале 
своего  развития  и  отличаются  высокой  отзывчивостью  на  внесение  удобрений.  При 
возделывании  новых  сортов  важно  оптимизировать  условия  минерального  питания, 
своевременно  применять  удобрения,  что  позволяет  полнее  реализовать  потенциал 
продуктивности. 
Отделом  минерального  питания  и  агроэкологии  проведена  оценка  локального 
способа внесения фосфорных удобрений в рядки при посеве на новом гибриде кукурузы с 
высоким  потенциалом  урожайности  Арман 689. Установлено,  что  на  почвах  с  низким 

15
 
 
уровнем 
обеспеченности 
подвижным 
фосфором, 
внесение 
небольших 
доз 
фосфорсодержащих удобрений в рядки при посеве эффективно.  
Урожайность  зерна  у  гибрида  Арман 689 в  варианте  без  применения  удобрений, 
составила 60,1 ц/га.  При  внесении  Р20  в  форме  аммофоса  в  рядки  при  посеве  и 
проведении  подкормки  азотными  удобрениями (N
60
)  в  период 5-6 листьев,  урожайность 
зерна увеличилась до 69,6 ц/га, при этом прирост урожая в килограммах зерна на каждый 
килограмм внесенных азотно-фосфорных удобрений составил 11,9 кг/кг, при нормативной 
окупаемости 6,3 кг/кг [8]. 
Эффективным  оказалось  локальное  внесение  основного  фосфорного  удобрения  
локально в виде сплошного экрана Р30 и Р60 перед посевом.  Проведенные исследования 
и  проверка  в  условиях  производства  подтвердили  эффективность  этого  приема.  На 
орошаемых  каштановых  почвах,  низко  обеспеченных  подвижными  формами  азота  и 
фосфора,  урожайность  кукурузы  при  соблюдении  региональной  научно-обоснованной 
технологии возделывания в варианте без применения удобрений составила 47,2 ц зерна с 
гектара.  
При  локальном  способе  внесения  фосфорных  удобрений  (Р
30
)  перед  посевом  в 
сочетании  с  подкормкой  азотными  удобрениями (N
60
)  в  период  формирования 5-6 
листьев,  урожайность  зерна  составила 62,0 ц/га,  при  этом  на  каждый  килограмм 
действующего  вещества  внесенных  азотно-фосфорных  удобрений  получено 11,1 кг 
кукурузного  зерна,  при  нормативной  окупаемости 6,3 кг/кг.  С  увеличением  нормы 
фосфорных удобрений  при  внесении  перед посевом  локально  до Р60 урожайность  зерна 
существенно возросла и составила 80,7 ц/га. Окупаемость удобрений повысилась  до 23,9 
кг/кг,  при  этом  достигнута  экономия 30% фосфорных  туков.  При  традиционном 
разбросном  способе  внесения  рекомендуемых  норм  удобрений (N
100
P
60
)  на  получение 
80ц/га зерна  при низком уровне обеспеченности почвы подвижными формами фосфора и 
азота  окупаемость удобрений была ниже на 2,3 кг/кг. 
Заключение 
Установлена  высокая  отзывчивость  новых  высокоурожайных  гибридов  кукурузы 
при  традиционном  способе  внесения  минеральных  и  органических  удобрений.  Окупае-
мость  каждого  килограмма  действующего  вещества  полного  минерального  удобрения 
составила 7,7 кг  зерна,  при  нормативной  окупаемости 6,3 кг/кг.  На  каждую  тонну 
внесенных  органических удобрений  получено 16,3 кг  зерна  кукурузы.  Показана  высокая  
эффективность  локального  основного  и  рядкового  внесения  фосфорных  удобрений  при 
посеве,  при  которых  достигается  высокий  уровень  окупаемости (11,1-23,9кг/кг)  и 
экономия туков.   
 
Литература  
1 Пономарева А.Т. Справочник по применению удобрений.-Алма-Ата.-1981.- 312 с. 
2  Басибеков  Б.С.  Научные  основы  и  рекомендации  по  применению  удобрений  в 
Казахстане - Алма-Ата.- 1982.-161 с. 
3  Кененбаев  С.Б.,  Рамазанова  С.Б.,  Умбетов  А.К.,  Сулейменов  Е.Т.,  Баймаганова 
Г.Ш.  Рекомендации  по  применениюудобрений  под  основные  сельскохозяйственные 
культуры на юго-востоке Казахстана. Алматы.:2005.-17 с. 
4  Кененбаев  С.Б.,  Рамазанова  С.Б.,  Умбетов  А.К.,  Сулейменов  Е.Т.,  Гусев  В.Н., 
Баймаганова  Г.Ш.Эффективные  приемы  применения  удобрений  под  основные 
сельскохозяйственные  культуры  в  ресурсосберегающих  технологиях  на  юго-востока 
Казахстана. Караганда.- 2015.-22 с. 
5  Янишевский  Ф.В.,  Кузменков  А.В.  Эффективность  припосевного  внесения 
удобрений  под  зерновые  культуры  на  кислой  дерново-подзолистой  почве //Агрохимия. - 
1998. - №2. - С.40. 

16
 
 
6  Трапезников  В.К.  Физиологические  основы  локального  применения  удобрений.- 
М., 1983. - 175 с.  
7  Сендряков  И.Ф.  Локальное  внесение  минеральных  удобрений  в  различных 
почвенно-климатических  зонах  СССР  при  интенсивных  технологиях  возделывания 
сельскохозяйственных культур (рекомендации). - М., 1988.- 64 с.  
8  Рамазанова  С.Б.,  Сулейменов  Е.Т.,  Баймаганова  Г.Ш.  Эффективность  локального 
внесения  удобрений  при  возделывании  интенсивных  гибридов  кукурузы  на  зерно 
(рекомендации). – Алмалыбак. 2011. – 16 с. 
 
Батырбек Мақсат  
 
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА МИНЕРАЛДЫҚ ЖƏНЕ ОРГАНИКАЛЫҚ 
ТЫҢАЙТҚЫШТАРДЫҢ ЖҮГЕРІ ДƏНІНІҢ ӨНІМДІЛІГІНЕ ЖƏНЕ  
САПАСЫНА ƏСЕРІ 
 
Суармалы  жерлердегі  ашық-қара  қоңыр  топырақтарда  өсірілген  дəндік  жүгері 
гибридтерінің  органикалық  жəне  минералдық  тыңайтқыштарға  жоғары  бейімділігі 
байқалған. Енгізілген 1 кг əсер етуші зат негізінде 11,1-23,9 кг жүгері дəні түзілетіні жəне 
бұл  көрсеткіш  белгіленген  деңгейден 1,8-3,8 есе  жоғары  екені  көрсетілген  яғни  бұл 
тыңайтқыштардың қайтымдылығының жоғары екенін көрсетеді. 
Кілт  сөздер:  жүгері,  суармалы  ашық-қара  қоңыр  топырақ,  минералдық 
тыңайтқыштар, көң, өнімділік, дəн, сапа, қоректік элементтер. 
 
 
Batyrbek Maksat 
 
EFFECT OF MINERAL AND ORGANIC FERTILIZERS ON YIELD AND QUALITY OF 
GRAIN OF CORN IN THE ALMATY REGION 
 
On irrigated light-brown soils set the high responsiveness of corn hybrids cultivated grain, 
to make organic and mineral fertilizers. It is shown that the return on investment was 11.1 -23.9 
kg of maize per kg of active ingredient of fertilizers, which is 1.8 higher than -3.8 standard. 
Keywords: corn, irrigated light-brown soils, fertilizers, manure, yield, grain, quality, 
batteries. 
 
 
 
 

17
 
 
ƏОЖ 632.752. 3:634 (574.51) 
 
1
Бекназарова З.Б.,
 2
Копжасаров Б.К. 
 
1
Қазақ ұлттық аграрлық университеті,  zibash_bek@mail.ru 
2
Қазақ өсімдік қорғау жəне карантин ҒЗИ, ҚР АШМ, bakyt-kk@mail.ru 
 
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ  БАҚТАРЫНДА КАЛИФОРНИЯЛЫҚ ҚАЛҚАНШАЛЫ 
СЫМЫРДЫҢ (QUADRASPIDIOTUS PERNICIOSUS COMST.)  
ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЗЕРТТЕУ  
 
Аңдатпа  
Мақалада  калифорниялық  қалқаншалы  сымырдың  биологиясы,  даму  ерекшеліктері 
мензияндылығы  келтірілген.  Зиянкестің  ағаштарда  қоныстану  дəрежесі  қарастырылып, 
олардың өркендер мен сабақтың өсуіне əсері анықталған. 
Кілт  сөздер:  калифорниялық  қалқаншалы  сымыр,  биология,  экология,  зақымдану 
дəрежесі, дернəсіл, карантин, бақылау, тиімділік. 
 
Кіріспе 
Калифорниялық  қалқаншалы  сымырқалқаншалылар  тұқымдасына  (Diaspididae) 
жатады. Көптеген жеміс ағаштарының (алма, алмұрт, қара өрік, шабдалы) діңін, бұтағын, 
жапырағын жəне жемісін зақымдайды.  
Қазақстанда  аса  қауіпті  карантиндік  нысан  болып  табылады.  Сол  себепті  аталмыш 
зиянкестің таралуын жіті бақылап, оны қауіпсіз дəрежеде түп-тамырымен жою маңызды. 
Өкінішке  орай,  жыл  сайын  оларға  қарсы  күресуде  жүргізілетін  іс-шараларға  қарамастан 
зиянкестен келетін залалды толық жою мүмкін болмай отыр[1,2]. 
Зиянкестің  алғашқы  ошақтары    Қазақстанда 1967 жылы  Атырау  қаласы  (бұрынғы 
Гурьев)  жəне  Кентау  қалаларының  жеке  бақ  шаруашылығында  тіркелген.  Осыдан  кейін, 
əдебиет  көздерінің  деректері  бойынша  калифорниялық  қалқаншалы  сымыр 1977 жылы 
Алматы  қаласы  маңындағы  саяжайларда  өсірілген  алма  ағаштарынан  табылған.  Кейінгі 
жылдары  жеміс-жидек  ағаштарында  жүргізілген  түпкілікті  зерттеу  жұмыстарының 
нəтижесі  көрсеткендей,  зиянкес  кең  көлемде  қарқынды    таралып,  еліміздің  бақ 
шаруашылығына  қауіп  төндіруде [3,4]. Сонымен  қатар,  жеміс  ағаштарын  зиянкестен 
қорғауда  жүргізілілетін  күресу  шараларының  тиісті  дəрежеде  нəтиже  бермеуі, 
калифорниялық қалқаншалы сымырдың жаппай таралуына мүмкіндік туғызуда. 
Калифорниялық  қалқаншалы  сымырдың  биологиясы  мен  экологиясы  көптеген 
елдерде зерттелген [5,6]. Зиянкестің даму кезеңдері қалқанша астында өтетіндігі əдебиет 
көздерінен  белгілі.  Зиянкес  бір  жəне  екі  жастағы  дернəсіл  күйінде  қалқанша  астында, 
ағаштың діңі мен бұтақтары қабығының арасында қыстап шығады.  
Зерттеу əдістері 
Энтомологиялық  жəне  өсімдік  қорғаудағы  жалпы  қолданыстағы  əдістемелер 
бойынша  жүргізілді [7,8]. Біздің  жағдайымызда  зиянкестің  биологиялық  ерекшеліктерін 
анықтау  мақсатында 2015 жылы  зерттеу  жұмыстары  Алматы  облысы  Қарасай  ауданы 
«Олжас»  шаруа  қожалығында 1986 жылы  отырғызылған  алманың  Апорт  сортында 
жүргізілді.  
Зерттеу нəтижелері 
Көрсеткендей Қазақстанның оңтүстік шығысы жағдайында зиянкес дернəсілдерінің 
пайда болу кезеңі мен олардың алғашқы қоректене бастауы наурыздың аяғы мен сəуірдің 
басында  байқалды.  Бұл  кезең  алма  ағаштарының  бүршік  ата  бастаған  кезеңімен  сəйкес 
келді. Алманың гүлдей бастаған кезеңінде сəуірдің екінші-үшінші онкүндігінде алғашқы 

18
 
 
аналықтар  мен  аталықтар  пайда  болды.  Сəуір  айының  аяғы  мен  мамырдың  басында 
олардың жыныстық жетілгендігі  анықталып, мамырдың аяғы мен маусымның бас кезінде 
бірінші ұрпақтың дернəсілдері шыға бастады. Бұл жаздық ұрпақтың даму кезеңі шілденің  
бірінші-екінші  онкүндігінде  жүріп,  ал  олардың  дернəсілдерінің  пайда  болуы  тамыздың 
бірінші  онкүндігіне  тура  келді.  Далалық  зерттеу  барысында  жинақталған  мəліметтер 
өсімдік  қорғау  жəне  карантин  ғылыми  зерттеу  институты,  жеміс-көкөніс  дақылдарын 
қорғау  бөлімінің зертханасында «Биомед»-50 МБС бинокулярымен түсірілген (сурет 1).  
 
 
а ‒жемістегі қалқанша 
 
 
б ‒сабақтағы қалқанша 
 
Сурет 1 – Калифорниялық қалқаншалы сымырдың қалқаншасы,  
«Олжас» ш/қ, 2015ж. 
 
Сонымен  қатар,  зерттеу  барысында  алма  жемістерінің  калифорниялық  қалқаншалы 
сымырмен  зақымдану  дəрежесі  анықталып,  жалпы  тексерілген 1980 жемістің 66 
данасында қызғылт дақтар пайда болған  (кесте 1).  
 
Кесте 1- Алма  жемістерінің  калифорниялық  қалқаншалы  сымырмен  зақымдану 
дəрежесі  (Алматы облысы, Қарасай ауданы «Олжас» ш/қ, Апорт сорты, 2015ж.)  
 
Ағаш 
нөмірі 
 
Қаралған 
жемістер, дана 
 
Калифорниялық 
қалқаншалы 
сымырмен 
зақымданғаны, дана 
Залалдану 
дəрежесі, 
балл 
 
Зақымданған 
жемістер, % 
 
1 205 
13 
II  6,3 
2 188 
10 
I  5,3 
3 215 
0 
0  0 
4 180 
8 
I  4,4 
5 160 
0 
0  0,0 
6 207 
9 
I  4,3 
7 200 
10 
I  5,0 
8 225 
11 
I  4,8 
9 190 
5 
I  2,6 
10 210 
0 
0  0,0 
Барлығы 1980 
66 
- 
3,3 
Ескерту: 0 балл – сау жемістер; І балл – 5 –ке дейінгі қызғылт дақтар; ІІ балл - 
15–ке дейінгі қызғылт дақтар; ІІІ балл - 15–тен жоғары қызғылт дақтар. 

19
 
 
Кестеден  көріп  отырғандай,  жемістердің  зақымдану  дəрежесі - 3,3% шамасында 
болып, жемістің тауарлық сапасы мен құнына айтарлықтай əсер ететіндігі белгілі болды. 
Сол  сияқты  келесі    зерттеулерде  калифорниялық  қалқаншалы  сымыр  зақымдаған 
ағаштардың өркендерінің өсу дəрежесі бақыланды (кесте 2). 
 
Кесте 2 - Калифорниялық  қалқаншалы  сымырдың  жеміс  ағаштарында  таралу 
дəрежесінің өркендердің өсуіне əсері («Олжас» ш/қ, 2015ж. ) 
 
Ағаш 
нөмірі 
Ағаштардың залалдану 
қарқындылығы,  
балл 
Өлшенген 
өркен, 
дана 
Өркендердің 
орташа 
ұзындығы, см 
Бақылаумен салыс-
тырғандағы өркеннің 
өсуінің төмендеуі, % 
1 IIбалл 16 
13,5  15,7 
2 0 
балл 16 
15,8 
1,3 
3 Iбалл 16 
15,0  6,3 
4 I 
балл 16 
14,5 
9,4 
5 0 
балл (бақылау) 16  16,0 
100,0 
Ескерту: 0 балл – сау  ағаш;  І  балл – 5-ке  дейінгі  кездескен  зиянкес;  ІІ  балл – 20-ға 
дейінгі  кездескен  зиянкес; III балл  –шамалы  шоғырланған; 1V балл – жаппай 
шоғырланған. 
 
Кестеде  жеміс  ағаштарында  қоныстанған  зиянкестің,  олардың  өркендері  мен 
сабақтарының  өсуіне  айтарлықтай  дəрежеде  кері  əсер  ететіндігі  келтірілген.  Айталық, 
зиянкеспен II балл шамасында зақымданған  жеміс ағашы өркендерінің өсу дəрежесі сау 
ағаштармен салыстырғанда 15%-ға қысқарғандығы көрінеді.   
Қорытынды 
Жоғарыда келтірілген мəліметтер калифорниялық қалқаншалы сымырдың биология-
лық ерекшеліктерін, дамуын терең зерттеп, зиянкеске қарсы күресудің ғылыми негіздел-
ген  тиімді  жəне  қоршаған  ортаға  қауіпсіз  əдістерін  жетілдіру  қажеттігін  көрсетеді.  Осы 
бағытта  келешекте  табиғи  энтомофагтар  популяциясын  зерттеп,  қауіпсіз  инсектицидтер 
мен биопрепараттарды сынау өзекті мəселе болып табылады.   
 
Əдебиеттер 
1 Матесова Г.Я. Калифорнийская щитовка опасный карантинный вредитель садов в 
Казахстане.  Алма-Ата // Кайнар, 1984 - 20 с. 
2  Бичина  Т.И.  Особенности  развития  калифорнийской  щитовки  и  система 
мероприятий по борьбе с ней. Одесса // Пути повышения урожайн. плод, культур.- 1973.- 
С. 162-165. 
3  Вредные  организмы  сельскохозяйственных  культур,  имеющие  карантинное 
значение для территории Республики Казахстан (Справочник) -  Алматы, 2008. – С.52. 
4  Обзор  распространения  карантинных  объектов  в 2013 году    и  прогноз  их 
появления в 2014 году. Астана, 2014.  
5Константинова  М.Г.,  Козаржевская  Э.Ф.  Щитовки  вредители  плодовых  и 
декоративных культур М.,// Агропромиздат,1990. 
6  Попова 
А.И. Калифорнийсая щитовка. М., // «Сельхозиздат», 1962. - С. 28-29. 
7 Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. М., // Колос, 1965 – 336 с.. 
8 Добровольский Б.В., Фенология насекомых. М., // Высшая школа, 1969, С.31-40.  
 
 
 
 

20
 
 
Бекназарова З.Б., Копжасаров Б.К. 
 
К ВОПРОСУ ИЗУЧЕНИЯ ОСОБЕННОСТЕЙ РАЗВИТИЯ КАЛИФОРНИЙСКОЙ 
ЩИТОВКИ (QUADRASPIDIOTUS PERNICIOSUSCOMST.) ВСАДАХ  
АЛМАТИНСКОЙ ОБЛАСТИ 
 
В  статье  приводятся  данные  о  результатах  исследований  биологии,  особенности 
развития  и  вредоносности  калифорнийской  щитовки.  Рассмотрена  поврежденность 
плодов  яблони  и  влияние  степени  заселенности  деревьев  калифорнийской  щитовкой  на 
рост и развития побегов. 
Ключевые  слова:  калифорнийская  щитовка,  биология,  степень  заселенности, 
бродяжки,  карантин, контроль, эффективность. 
 
Beknazarova Z.B., Kopzhassarov B.K. 
 
ON THE PROBLEM OF STUDYING THE FEATURES OF DEVELOPMENT OF SAN JOSE 
SCALE (QUADRASPIDIOTUS PERNICIOSUS COMST.) IN ORCHARDS 
 IN ALMATY REGION  
 
Article shows the results of studies of biology, particularly the development and severity 
San Jose scale. Considered the damage of apple fruits and influence the degree of occupation of 
the trees by San Jose scaleon the growth of shoots. 
Key words: San Jose scale, biology, degree of occupation, tramp, quarantine, control, 
efficiency. 
 
 
ƏОЖ 633.11:631.527.(574.25) 
 
1
Жайнарбай Қ., 
2
Сарбаев А.Т., 
1
Баядилова Г.О. 
 
1
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
2
Қазақ егіншілік жəне өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты  
 
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК- ШЫҒЫС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КҮЗДІК БИДАЙДЫҢ 
САРЫ ТАТ АУРУЛАРЫНА ТӨЗІМДІ СОРТ ҮЛГІЛЕРІН БАҒАЛАУ.   
 
Аңдатпа 
Мақалада Қазақстанның Оңтүстік-Шығыс жағдайындағы күздік бидайдың сары тат 
ауруларына  төзімді  сорт  үлгілерін  бағалауына  зерттеуі  бойынша  жүргізілген  жұмыстар-
дың  нəтижелері  келтірілген.  Зерттеу  селекцияның  əртүрлі  кезеңдерінде  сорт  түрлерінің 
потенциалды  жəне  қалыпты  төзімділіктерін  анықтауға,  сонымен  қатар  селекциялық 
процесті жеделдетіп, жаңа сорттарды шығаруға кететін уақытты азайту
. 
Кілт  сөздер:  бидай,  сары  тат,  сортүлгілер,  өнімділік,  сорт,  сапа,
 
саңырауқұлақ 
эпифитотиясы,
 
эпибласт. 
          
Кіріспе 
Дəнді астық дақылдары ішінде бидай өте құнды тағамдық өсімдіктердің бірі ретінде 
дүниежүзінде 230 млн.га  егіс  алқабын  алып  жатыр,  оның  ішінде  күздік  бидай  егістері 
35%-ын құрайды, ал оның астық өнімі орта есеппен 25,4 ц/га [1]. 

21
 
 
Агроөнеркəсіп  кешені  Қазақстан  экономикасының  жетекші  салаларының  біріне 
жатады.  Біздің  мемлекетіміз  қазіргі  кезде  астық  экспорты  бойынша  дүние  жүзінде 
алтыншы орынды иеленді. Экспорттың əлеуеті жылына 8-10 млн. тонна аралығында деп 
бағаланады. Қазақстандық астық əлемінің 40- тан астам еліне экспортталады [2].  
Өнімі  мол,  сапасы  жоғары  күздік  бидай  сорттарын  өндіріске  енгізу,  астық 
шаруашылығының негізгі маселелерінің бірі. Бидайдан мол өнім алу себілетін тұқымның 
сапасына, сорттарды өсіру агротехникасына,  жергілікті жердің экологиялық жағдайына, 
сорттардың  ауруға төзімділігіне тығыз байланысты[3]. 
Сары  тат  бидай  өсірілетін  егістік  аймақтарында  өте  кеңінен    таралған.  Бидай 
сорттарының  сары  татпен  зақымдануы  егін  түсімінің  кемуіне  жəне  бидайдың  дəн 
сапасының кемуіне əкеледі[4]. 
Бидай  сары  татымен  күресудің  ең  тиімді  жолы  төзімді  сорттарды  өндіріске  енгізу 
болып  табылады.  Табиғатта  сары  тат  популяциясының  өзгергіштігі  төзімді  сорттар 
шығаруға  жоспарланған  селекциялық    жұмыстарда  қиындықтар  тудырады.  Патоген 
популяцияснда алғашқы кезде төзімді болған сорттарды өндіріске ұзақ уақыт пайдаланып, 
үлкен  егістік  аймақтарында  егу,  кейіннен  паразитті  осы  сорттарға  бейімделген  жаңа 
патотиптерінің пайда болуына мүмкіндік береді[5]  
Сары  тат  қоздырғышының  таралуы  жəне  жаппай  дамуы  ауа  райы  жағыдайына, 
сорттардың  төзімсіздігіне,  сонымен  қатар  патогеннің  өзгергіштік  қасиетіне  байланысты. 
Күздік бидай дақылында аурудың дамуна вегетация кезіндегі шық түсу, ылғалды ауа райы 
өте  қолайлы  жағдай  жасайды.  Тат  ауру  қоздырғыштарның  мутациялануға  бейімділігі 
сорттардың  төзімділігіне  əсер  тигізеді,  жаңа  жəне  вируленттілігі  жоғары  патотиптердің 
пайда  болуы  төзімділік  геннің  тиімділігін  төмендетеді.  Осыған  байланысты  сары  татты 
зерттеу,  күздік  бидай  сортүлгілерінің  патоген  популияциясына,  беріктілігі  мен 
төзімділігін сынау, сұрыптау жұмыстарын жүргізу қазіргі кездегі өзекті мəселелердің бірі 
болып табылады [6]. 
Зерттеу материалдары мен əдістемелері 
Мақалада  Оңтүстік  Қазақстанның  орманды-далалы  аймақтарында 2014-2015 
жылдары  сары,  маусымдық  динамикасын  бақылау  сары  тат  ауруының 2014-2015 
жылдарындағы  даму  динамикасын  статистикалық  талдау  нəтижелерінен  сары  тат  пен 
басқа тат ауруларының арасында орташа байланыстылық болды. 
  Қазақстанның  оңтүстігінде  күздік  бидайды  өсірудің  қалыптасқан  нарықтық 
экономикаға  тиімділігін  арттыру  мақсатында  агротехнологиялық  зерттеулердің  ғылыми 
бағыты  айқындалды.  Осы  бағытты  жетілдіру  үшін  топырақты  өңдемей,  тікелей  егіп 
өсірудің үлгісі жасақталды.  
Мақалада  күздік  қатты  бидай  селекциясының  нəтижелері  көрсетілген.  Алғаш  рет 
күздік  қатты  бидайдың  Казахстанский  янтарь  сорты  шығарылып,  өндіріске  пайдалануға 
берілді.  Ол  сорт 2010 жылдың  селекциялық  жетістіктерінің  мемлекеттік  реестріне 
енгізіліп,  Алматы  облысында  қолдануға  берілді.  Күздік  қатты  бидайдың  өнімділігі 
жоғары,  сапалы,  қысқа  төзімді,  агроклиматтық  жағдайларға  толық  бейім,  болашақта 
өндіріске,  пайдалануға  жіберілетін 3 сорты  шығарылып,  мемлекеттік  сортсынаққа 
жіберілді [8].  
Күздік бидайдың жақсы алғы егісі мен сүдігерді өңдеу тəсілін анықтау жұмыстары 
бойынша Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағындағы  жартылай қуаң тəлімі жерде зерт-
теу жұмыстары жүргізіліп келеді. Тəжірибе жоғарыда аталған аймақта орналасқан Қазақ 
егіншілік  жəне  өсімдік  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу  институтының  егіншілік  бөлімі 
танабында өткізілді. Зерттеуге күздік бидайдың үш алғы егісі: таза сүрі жер, сұлы+асбұр-
шақ  жəне  күздік  бидай,  сонымен  қатар  топырақты  өңдеудің  үш  тəсілі: 20-22см  аудара 
жырту (бақылау), 10-12 см сыдыра өңдеу жəне өңделмеген жер нұсқалары алынған [9]. 

22
 
 
Соңғы  үшжылдық  зерттеулер  нəтижелері  бойынша,  күздік  бидай  танабының 
арамшөптермен ластануына алғы егіс те, топырақты өңдеу тəсілдері де əсерін тигізгендігі 
байқалды.  Зерттеу  жылдары  көктемгі  жауын-шашын  жеткілікті  мөлшерде  түскендіктен, 
барлық алғы егіс бойынша арамшөптердің өсіп-өнуіне қолайлы жағдай туды. 
Бидай  астығы  өндірісін  арттырудың  бір  жолы – күздік  бидайдың  үлесін  арттыру 
болып  табылады.  Ешкімге  құпия  емес,  дұрыс,  оңтайлы  жəне  ылғал-ресурс  үнемдегіш 
технологияны  қолданғанда  күздік  бидай  жаздыққа  қарағанда  анағұрлым  жоғары  астық 
өнімін береді [10]. 
Қазіргі  таңда  дүниежүзінде  орын  алып  отырған  басты  мəселенің  бірі – азық-түлік 
тапшылығының  алдын-алу  іс-шарасы  болып  табылады.  Біріккен  Ұлттар  Ұйымының 
мəліметтеріне  жүгінсек,  қазір 40 мемлекетте  азық-түлік  тапшылығы  байқалады.  ХХІ 
ғасырдың  күшті  əрі  экономикасы  тұрақты  мемлекеті  ретінде,  өндіретін  азық-түлігі  ішкі 
сұранысты  қанағаттандыратын  жəне  өнімін  экспортқа  шығара  алатын 20 мемлекет 
жатады.  Бұл  көзқарастан  алғанда,  Қазақстан  астық  дақылын  өндіруші  жəне  сырт 
мемлекетке  шығарушылардың  қатарында  əлемдік  ірі  ондыққа  енеді.  Аталмыш  астық 
дақылдарының  басым  бөлігін  жаздық  дəнділер  құраса,  отанымыздың  оңтүстік  жəне 
оңтүстік-шығыс аймақтарында күздік бидайды өсіру кеңінен қолданыста. 
Күздік  бидай  дақылы  тамыр  жүйесінің  əлсіздігі,  топырақтың  фитосанитарлық 
жағдайы  мен  сапалы  дайындалуына  қатысты  жоғары  деңгейдегі  сезімталдығына 
байланысты алғы егіске деген талабы қатаң болып табылады. Сондықтан аталмыш мəдени 
дақылдың  жақсы  алғы  егістеріне  өзінен  кейін  танаптың  тазалығын,  аурулар  мен 
зиянкестердің  таралу  мүмкіндігін  төмендетумен  жəне  топырақта  жеңіл  сіңірілетін 
қоректік  заттармен  қамтамасыз  етуші  ерте  жиналатын  ауыл  шаруашылық  дақылдары 
жатады.  Мұндай  жақсы  алғы  егіс  ретінде  көп  жəне  біржылдық  шөптер,  дəнді 
бұршақтылар,  сүрлемдік  бағыттағы  жүгері,  жасыл,  ықтырмалы  жəне  таза  сүрі  танап, 
қарақұмық т.б. жатады [11,12]. Тамыр шірігі ауруына шалдықпайтын болғандықтан жəне 
өзге  астық  дақылдарына  қарағанда  сапалы  қоректік  заттарды  мейлінше  көп 
қалдыратындықтан  дəнді  дақылдардың  ішінде  күздік  бидайға  жақсы  алғы  егіс  ретінде 
сұлының  басымдылығы  айқын  байқалады.  Күздік  бидайдан  соң  аталмыш  егіс  дақылын 
қайта себу дұрыс емес, оны тек араға екі жыл қалдырып, сосын орналастырған орынды, ал 
арпадан кейін күздік бидайды себу ғылыми тұрғыдан ұсынылмайды. 
Кейбір  мəліметтерге  жүгінсек,  Украинаның  топырақ-климат  жағдайында  күздік 
бидай егісіне аталмыш дақылды қайта себу, яғни екінші дақыл ретінде өсіру мүмкіндігін 
құптайды. Украинаның «Бескид» шаруашылығындағы күздік бидай егісінің 70 пайызы өте 
жақсы алғы егістерден соң, атап айтқанда күздік рапс, асбұршақ жəне қытай бұршақ да-
қылдарынан кейін орналастырылса, қалған 30 пайызы екінші дақыл ретінде себіледі [13]. 
Қазақ  егіншілік  жəне  өсімдік  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу  институтының 
егіншілік  бөлімі  соңғы  он  жыл  көлемінде  өсімдік  шаруашылығын  əртараптандыру  іс-
шарасына  баса  көңіл  бөліп,  ылғалмен  жартылай  қамтамасыз  етілген  тəлімі  аймақ 
жағдайында  бірнеше  егіс  дақылдарын  салыстырмалы  зерттеу  жұмыстарын  жүргізіп 
жатыр. 
Институтта  өсірілетін  күздік  бидай  сорттары:  Юбилейная 60, Алмалы,  Ақтерек, 
Баянды, Мариям, Стекловидная 24, Опакс57, Арап, Дархан, Жетісу [14]. 
Оңтүстік-шығыс  Қазақстан  облысы,  Қарасай  ауданы,  Алмалыбақ  кентінде 
орналасқан КАЗНИИЗИР-да өсірілетін күздік бидай сорттарынан тат ауруларына төзімсіз 
сорттар:  Жетісу,  Богарная56,  Стекловидная24,  Эритроспемум 350 жəне  т.б.  Ал  төзімді 
сорттар:  Алмалы,  Арап  жəне  Наз,  Южная 12 жəне  Безостая 1 сорттарының  ауруға 
төзімділігі инфекциялық қорға байланысты болып келді [15]. 
Оңтүстік  жəне  Оңтүстік-шығыс  Қазақстан  облыстарында  күздік  бидай  егістерінде 
сары тат ауруы көп таралған.  

23
 
 
Осы  айтылған  ауруға  коммерциялық  сорттар  аз  төзімді  келеді.  Олар:  Ақмола 2, 
Ақмола 3, Целинная 26, Казахстанская раннеспелая, Омская 9, Иртышанка 10, Омская 19, 
Омская 29 жəне  т.б.  Осы  аталған  осрттар  қоңыр  тат  ауруына  да  тез  шалдыққыш  келеді 
[16,17].  Алматы  облысының  таулы  зоналарында  күздік  бидайды  сары  таттың  споралары 
күз  айларынан  бастап  залалдайды.  Оларды  егінді  жинау  кезінде  ауа  арқылы  таралады. 
Осыған байланысты бұл аймақта аурудың эпифитотиясы қатты білінеді. 
 
 
 
Сурет 1. Сары тат. 
 
Өндірістік  тəжірибе  жұмыстары 2014 жылы  Алматы  облысы,  Қарасай  ауданы, 
Алмалыбақ  кентінде  орналасқан  АҚ  «КазАгроИнновация»  қарасты    ЖШС  «Қазақ 
егіншілік  жəне  өсімдік  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу  институты»,  ауыл  шаруашылығы 
ғылымдарының  докторы    А.Т.  Сарбаевтың  жетекшілігіндегі  өсімдік  қорғауға  қарасты 
жасанды  індет  аясында  жүргізілді.  Ауруларға  мониторинг  жұмыстары  күздік  бидай 
егістігін маршруттық тексеру арқылы, егістіктегі күздік бидай өнімінің ауруларын көзбен 
бақылау  арқылы  жүргізілді.  Бидайдың  тат  ауруларына  қарсы  қолданылатын  химиялық 
күрес  шараларының  тиімділігін  анықтау  мақсатында  өндірістік  сынақ  «ҚазЕжӨШҒЗИ» 
күздік бидай егістіктерінде жүргізілді.      
  тат  аурулары  уредоспораларын  бидайға  жасанды    жұқтыру  əдістемелері 
жүргізілді; 
  бидай  сорт-үлгілерінің  тат  ауруларына  төзімділігін  бағалау,  яғни  сабақ  татына  
зақымдану  типі E.C. Stakman, M.N. Levine, сары  татқа – G. Gassner, W. Straib, қоңыр 
татына – E.B. Mains, H.S. Jackson  бойынша баллдық өлшеммен, ал аурудың даму дəрежесі 
R.F. Peterson, A.B. Campbell, A.E. Hannah бойынша пайызбен есептелді; 
  өсімдік  вегетациясы  мерзімінің  ұзақтығы  «Бүкілресейлік  өсімдіктер  институтында»  
жасалған əдістемелік нұсқау арқылы зерттелді; 
  күздік  бидайдың  ең  негізгі  морфологиялық  белгілері  жəне  түсім  көрсеткіштері 
селекция  жəне  тұқым  шаруашылығы  мамандарына  арналған  əдістемелік  оқу  құралы 
бойынша анықталды; 
  күздік бидай сорттарынан сабақ таты патотиптері A.P. Roelfs пен J.W. Martens, ал 
қоңыр таты патотиптері D.L. Long жəне J.A. Kolmer Халықаралық номенклатуралық жүйе 
бойынша жіктелінді; 
Зерттеу жəне талқылау нəтижелері 
Сынақ  суарылатын  жер  телімінде  жүргізілді. 2014 жылы  олар  қалыпты  дəрежеде 
дамыды:  сары  тат  күздік  бидайдың  негізгі  жапырағының  пайда  бола  бастаған  кезінде 
байқалды.  Егістікті  өңдеу  жұмыстары  дақылдың  негізгі  жапырағы  пайда  бола  бастаған 
кезде  жүргізілді.  Өңдеу  жүргізілгеннен  кейін 10,20,30 күн  сайын  егістіктегі  аурулардың 
даму қарқындылығын бақылау мақсатында тексеру жұмыстары жүргізіліп отырды.  

24
 
 
 
Сурет 1. Алматы облысы жағдайында фунгицидпен өңделген жəне өңделмеген  күздік 
бидай егістігіндегі сары таттың даму динамикасы (2014 жыл). 
 
Қорытынды 
Жүргізілген  зерттеу  жұмыстары  нəтижелерін  қорытындылай  келе,  жасанды  инфек-
циялық  аясынада 2014-2015 жылдар  аралығында 278 сортүлгісі,  соның  ішінде  күздік 
қатты бидайдың конкурстық сортсынау көшетжайының (КСС) –  29 сортүлгілері сыналды.  
Инфекциялық  жағдайда  олардың  резистенттілігі  байқалды  жəне  зерттелетін 
түрлердің 6,5%-н құрайтын күздік бидайдың жаңа сортынан таңдап алынды. Бұл иммунды 
генотиптердің сирек кездесетіндігін көрсетеді.  
Еліміздегі қатты бидай селекциясының сары тат ауруына иммунологиялығы жоғары 
жəне сапалы өнімділікпен қамтамасыз ететін жаңа сорт шығару. 
 
Əдебиеттер 
1. Оразалиев Р. А. Қазақстан бидайы. – Алматы: Қайнар, 1984. – 198 б 
2. Қ. К. Əрінов, Қ. М. Мұсыно, А.Қ. Апушов, Н. А. Серекпае, Н. А. Шестакоа, С. С. 
Арыстанғұлов Өсімдік шаруашылығы – Алматы, 2011. –  337- 371б 
3.  Турапин  В.П.  Ржавчинные  болезни  зерновых  культур  и  меры  борьбы  с  ними. – 
Алма-Ата,1991. – 48с. 
4. Казнес Л.Д  Болезни сельскохозяственных растений Казахстана Алма-Ата  2000г 
65с. 
5.  Георгиевская  Н.А.  Биологические  особенности  развития  желтой  ржавчины 
пшеницы.//итоги  работ. IV Всес.  Совещ  по  иммунитету  с. –х.  раст. – Кишинев, 1996. – 

жүктеу/скачать 8,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: