Хабаршы вестник bulletin «Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»
жүктеу/скачать 4,16 Mb. Pdf көрінісі
|
| Түйін сөздер: адамдар арасындағы қарым-қатынас, прагмалингвистика, лексикалық бірлік, грамматикалық
бірлік. Біршама уақыт бұрын ғалымдар зерттеудің нақты әдіс-тәсілдерін қолданып, басты назарларын синтаксис саласына, синтаксистік тіркелім мәселелерінің зерттелуіне және жүйелі сөз элементтерінің мағынасы мен қарым-қатынас барысындағы қолданысына аударса, қазіргі таңда адамдар арасындағы қарым-қатынасты тірі ағза ретінде, пәлсапа, әлеуметтану, психология, философия және лингвистикалық тұрғыдан қарастырады. Аталған үдеріс зерттеулердің адамзат факторларын тереңірек қарастыратындығымен тікелей байланысты. Лингвистикалық зерттеулер саласында қатысымдық-функционалды аспектілердің көкейтестігінінің ықпалы прагмалингвистика деген жаңа лингвистикалық ғылымның пайда болуына әсер етті. Прагмалингвистиканың зерттеу нысаны – адамзат әрекеті, адамдардың тікелей қарым- қатынасы болып табылады. Сондықтан ХХ ғ. екінші жартысындағы лингвистика ғылымының даму нәтижесінде, сөйлемнің қатысымдық-функционалды ерекшеліктеріне қызығушылық арта түсті. 40 Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», № 1(55), 2016 г. Алдыңғы зерттеулерде сұраулы сөйлемдер сөйлем мүшелері үнемі бір рөл ғана атқаратын құрылымды-статикалық құбылыс ретінде қарастырылса, қазіргі таңда сөйлемді ең кіші қатысымдық бірлік, яғни сөйлеу жағдайларына байланысты өзгеріп отыратын динамикалық құбылыс ретінде қабылдайды. В.А. Белошапкова: «құрылымдық (статикалық) және қатысымдық (динамикалық) деген сөйлемге қатысты екі аспектіні ажырату қажеттігін көрсетеді. Сөйлем құрылымын қарастыру үшін сөйлемнің өзі де жеткілікті, сөйлем ауқымынан асып кетудін қажеті жоқ, бұл сөйлем құрылымының ерекшелігі. Бірақ сөйлем құрылымының шеңберінде ғана толық ақпарат алу мүмкін болмайтын да жайттардың болуы ықтимал. Бұл жағдайда мәнмәтінге жүгінуге тура келеді. Бұл сөйлемнің қатысымдық құрылымының ерекшелігі», - дейді [1, 8-9]. Сөйлемнің қатысымдық маңыздылығы басқа да ғалымдармен аталып өткен: «Сөйлеудің негізгі бірлігі ретінде сөйлем сөздердің, сөйлеушінің мазмұнға және тақырыптың шындыққа жанасуын көрсететін семантика-комбинаторлық біртұтастықты құрайды» [2, 30]. Ал сұраулы сөйлемдер болса, олар қатысымдық бірлік ретінде синтаксистің көпаспекті бірлігі болып қарастырылады. Зерттеу барысында фактологиялық мәлімет ретінде көркем шығарманың түпнұсқасы мен аудармасын қарастыратын болсақ, салыстырылып отырған екі тілде сұраулы сөйлемдердің семантикасы сақталады. Соңғы кезде лингвистикалық зерттеулердің адам факторіне бет бұрғандығы – жеке қарым-қатынас ерекшеліктерінің зерттеле бастағандығының айғағы. Қарым-қатынас қатысымдық үдерісі барысында, қоршаған ортаны тану, түсіну үшін, сезім білдіру, араласу, өзара рухани баю әрі ақпарат алмасу үшін адамның сөйлеуі және сөйлеу әрекеті ерекше қасиетке ие. Қазіргі лингвистикада зерттеудің негізгі бірлігі – мәтін. В.Г. Гактың пайымдауынша, қазіргі заман лингвистикасының бағдарына сай басты назар мәтін, сөйлеу актілеріне және оның жүзеге асырылуына аударылған [3, 17]. Тойн А. ван Дейк мәтін грамматикасы мәселелесін қарастыра отырып: «егер мәтіндер семантикалық тұрғыда баламалы болып саналса, олардың арасындағы айырмашылықты прагматика деңгейінде іздеу керек», - дейді [4, 260]. Белгілі бір қатысымдық мәнмәтінде кездесетін сөйлеу шағармаларын интерпретациялаудың теориясын құрастыру прагматиканың басты міндеттерінің бірі. Интерпретацияның нысаны айтылған сөздің прагматикалық мәні болып табылады [5, 356]. Тіл, қарым-қатынас құралы ретінде және көркем әдебиеттің функционалды ерекшелігінің бірі: ол сыртқы орта факторлардың әсеріне бейім келеді. Олар тек қоғам арасында пайда болып, өнеді әрі құндылығы да қоғам арасында белгіленеді. Тілдің анықтамасы оның негізі қызметі – қатысымдық қызметіне сүйенеді [6]. ХХ ғасыр прозасының ерекшелігінің бірі – көптеген стилистикалық құралдардың пайдалануының нәтижесінде әдеби мәтіннің қатысым түрі ретінде қалыптаса бастауы [5, 367]. Аталған мәселеге байланысты Э.Д. Сүлейменованың келесі пікірі бар: «Екі тілді қатысымдық (мәтіндік) баламалылық арқылы зерттеу салғастырмалы лингвистика ғылымының нысаны болып табылады және салғастырмалы стилистикамен де жанасады» [7, 35]. Сұраулы сөйлемдер қарым-қатынас барысында, қатысым негізінде қолданылады. Сұраулы сөйлемдердің негізгі қолданылу аясы – диалог. Ол көркем шығармада қолданылған ауызекі тіл, не ғылыми стиль, не екі не одан да көп коммуниканттардың қарым-қатынасы ретінде кеңінен қолданылады. Сонымен қатар, сұраулы сөйлемдер монолог сөз құрамында да кездеседі. Егер диалог барысында кейіпкерлер коммуниканттар ретінде саналса, монологтағы мәтін прагматикасы толығымен оқырманға бағытталған, демек ол сыртқы бақылаушыдан қатысым қатысушысына айналады. Автор енді қажет лексикалық, синтаксистік тіл құралдары арқылы адресат- оқырманға барынша прагматикалық әсер беруге тырысады. Қатысым тақырыбы автордың ниеті мен мақсатына байланысты болып, прагматикалық бағытталған. Адресатқа дейін адресант-автордың әдейі ойластырған көркемдік түпкі ойы жетуі ерекше маңызға ие. «Мәтін – тыңдаушы мен оқырмандардың санасына әсер ету үшін әдейі құрастырылған машина», - деген сөздің жаны бар [8, 77]. Көркем мәтінде алуан түрлі прагматикалық бағытталған синтаксистік амал-тәсілдер қолданылады: қайталаулар, салыстырулар/ контрастивтер, риторикалық сұрақтар, параллелизмдер, эллипсис/ құрылымдық толымсыздық және т.б. Одан басқа кейіпкерлердің жан күйзелісін сипаттайтын стилистикалық бейнелілік құралдар да қолданылады: экспрессивті және эмоционалды лексика, инверсия, аттрибутивті, предикативті, субъективті айтылымдар, метафора, метонимия, эмфаза, антитеза және т.б. Бұл бағытқа жүргізіліп жатқан зерттеулер тілдің стилистикалық бірліктерін прагматика және стилистика шеңберлерінде қарастырады. 41 |