Экскурсия түрлері және кезендері

масымен айқындалған. Тақырып бойынша барлық экскурсияларды келе-
сі топтарға біріктіруге болады: 
а) жылдың әртүрлі уақытында тірі және жансыз табиғаттағы құбы-
лыстарды бақылау, органикалық әлемнің алуан түрлілігімен танысу 
(табиғатқа маусымдық экскурсиялар); 
б) жер бетінің нысандарымен, топонимикамен, өз жерінің пайдалы 
қазбаларымен танысу; 
в) организмдердің тіршілік ету ортасына бейімделуін, табиғи қоғам-
дастықтардың әртүрлі түрлерін зерттеу, өз өлкесінің табиғи байлықтары-
мен және қоршаған ортаны қорғау мәселелерімен таныстыру бойынша 
экологиялық экскурсиялар; 
г) мұражайларға, хайуанаттар паркіне, өндіріске және т. б. экскурсия-
лар. 
Экскурсияларды жоспарылау маусымдық өзгерістер мен жергілікті 
жағдайларды ескере отырып жүзеге асырылады. Мұғалім балаларды 
өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің неғұрлым жарқын және қызықты 
объектілерімен, маусымдық құбылыстармен, осы жерге тән ауыл шаруа-
шылығы еңбегінің түрлерімен таныстыруды қамтамасыз етуі тиіс. 
Мектептегі тәрбие және оқыту бағдарламасында баяндалған табиғат 
туралы білім мазмұны экскурсияда, басқа сабақтарда, сондай – ақ се-
руендеулерде ашылады. Сондықтан экскурсия мақсаты әртүрлі болуы 
мүмкін. Бір жағдайларда экскурсиялар бұрын алынған ұсыныстарды нақ-
тылау және жинақтау үшін жүргізіледі. Басқа жағдайларда экскурсиялар 
табиғи құбылыстармен, ауыл шаруашылық еңбегімен алғашқы танысу 
үшін қызмет етеді, ал кейінгілерінде ол тәрбиелеу – білім беру жұмысы 
алынған ұсыныстарды нақтылауға, кеңейтуге, нақтылауға, жүйелеуге 
және жинақтауға бағытталған. 
Маусымдық өзгерістер туралы материалды жүйелеуге маңызды 
орын беріледі. Табиғаттың жарқын суреттерін бақылау – алтын күз кезін-
де және жаздың басында гүлденген жапырақтар кезінде орман, өзенді 
мұз басуы – баланың эмоционалдық саласын қозғайды, әр түрлі талда-
ғыштарға әсер етеді, құбылыстарды анық қабылдауды қамтамасыз етеді. 
Барлық жас топтарында бақылау пәні ретінде тірі және жансыз табиғатқа 
тән өзгерістерді жасау маңызды емес. 
Бұл жұмыста негізгі буын – маусымның белгілерін анықтау (жарық 
күнінің ұзақтығы, ауа температурасы, бұлттылық пен жауын – шашынның 
ерекшеліктері және т.б.). Бақылауды тірі табиғаттан бастаған жөн, өйтке-
ні оған өсімдіктер мен жануарлар өміріндегі өзгерістер байланысты. 
Табиғатқа экскурсиялар балаларды әртүрлі табиғи жағдайларда 
өсімдіктер мен жануарлардың ерекшеліктерімен таныстыруға мүмкіндік 
береді. Өсімдіктер өмірімен танысып, балалар ылғалдың, жылудың, жа-
рықтың болуы – олардың өсуі мен дамуына қажетті жалпы жағдайлар 
екендігін меңгереді. Экскурсияларды бақылау балалар алдында қандай 
да бір ландшафтың өсімдіктер мен жануарлар қауымдастықтарында жұ-
мыс істейтін кейбір күрделі емес биоценологиялық байланыстарды ашу-

ға мүмкіндік береді. Жануарларды бақылау, сондай – ақ олардың өмір 
сүру жағдайларымен байланысты ашуға көмектеседі. С.Н. Николаева-
ның зерттеу нәтижелеріне сүйенсек, оқушылардың өмір сүру ортасына 
бейімделуі сияқты заңдылықтарды бейнелейтін жүйелендірілген білімді 
меңгеру мүмкіндігін көрсетті.
Балаларды жануарлардың жекелеген бейімделген белгілерімен 
(сыртқы құрылысы, мінез – құлық түрлері) таныстыру қиын емес. 
Балалардың назарын жануарлар мен өсімдіктердің сыртқы ортаның 
қолайсыз жағдайларына бейімделу фактілеріне де аудару керек. Бұл 
құстар мен аңдардың қысқа қалай дайындалатынын, тамақтану жағдай-
ларының өзгеруіне, күн суытуға, қар жамылғысына бейімделуін мысал 
ретінде көрсетуге болады. 
Экскурсияның мазмұны оқушыларды жануарлар, өсімдіктер, тірі 
және жансыз табиғаттағы маусымдық құбылыстар, қарапайым ұғымдар-
дың пайда болуын жинақтауына дайындау үшін белгіленеді. 
Байқампаздықты, білімқұмарлықты, табиғатқа қызығушылықты да-
мыту мақсатында экскурсияның мазмұнына балалардың өткен тәжірибе-
сін белсендіретін, оларды салыстыруға итермелейтін білім мен мәлімет-
терді енгізу ұсынылады. Бұрын меңгерген білімін толықтырып қана қой-
май, олармен белгілі бір қарама – қайшы келетін материалды қосу керек. 
Балалардың өткен тәжірибесін белсендіретін білімді қосу онымен қақты-
ғысқа, қарама – қайшылыққа келеді, ойлау өнімділігін арттыруға, таным-
дық қызығушылықты дамытуға ықпал етеді. 
Оқушылардың таныс нысан, құбылыс туралы түсініктерін кеңейту, 
тереңдету, қорыту, оның жаңа қасиеттерін, өзгеру, даму процесін сипат-
тайтын қасиеттерін ашу үшін жылдың әр мезгілінде, жиі бір маусымда 
бірнеше рет қайталанған экскурсиялар ұйымдастырылады. Мысалы, 
орманға, саябаққа, су айдынына, далаға жасалынатын экскурсиялар бір-
неше рет өткізіледі. 
Қайталанған экскурсиялар циклы мұғалімнің қалауы бойынша осы 
жер үшін ең қызықты жеке объектілерге өткізіледі. Бұл ретте өткізу мер-
зімдерін дұрыс анықтау маңызды, өйткені олардың танымдық қанықтығы 
осыған байланысты: қайталанған бақылауларды белгілі бір заттың, құбы-
лыстың сипатты ерекшеліктері, сапалық өзгерістері неғұрлым айқын көр-
сетілген кезеңде ұйымдастыру орынды болып табылады. 
Экскурсиялардың мазмұнын әзірлеу кезінде бағдарламалық талап-
тар мен табиғи ортаны негізге алу қажет. Экскурсиялар жүйесін жоспа-
рылау кезінде келесі қағидаттарды ұстануды ұсынады:

олар табиғат заттары мен құбылыстарын бастапқы жарқын тұтас 
қабылдауды қамтамасыз етуі тиіс, бұл балалардың қызығушылығын ояту 
мен туындауда эмоционалдық фактордың шешуші рөліне ие болады;

қайталанған экскурсияларды бақылаудағы объектіде, құбылыстар-
да елеулі және сапалы жылжулар орын алған кезеңде белгілеу керек; 

экскурсиялардың бағдарламалық мазмұнын біртіндеп күрделенді-
руді екі сызық бойынша жүргізу керек: байқалатын құбылыстар шеңберін 

кеңейту және бір объектілер, құбылыстар туралы білімді дәйекті терең-
дету ,қорыту;

экскурсиялардың нақты бірізділігі және олардың арасындағы 
өзара байланыс 
Әр экскурсияда тәрбиелік және білім беру міндеттері бірлікте шеші-
леді. Сондықтан оны жоспарылау кезінде балалардың білім, дағдылар-
ды меңгеруі үшін білім көлемі белгіленеді, сондай-ақ тұлғаның қандай се-
зімдері мен сапаларының дамитындығын да ойлау шарт. 
Бұл ретте экскурсияда балаларды табиғатқа ұқыпты қарауға тәрбие-
леу, оларды ересектердің қол жетімді табиғат қорғау қызметіне тарту 
міндеттері қойылып, шешілуі маңызды орын алады. 
Экскурсияның нәтижелілігі көбінесе оның құрылымы қаншалықты 
нақты жасалғанымен, әрбір кезеңді ұйымдастыру мен өткізудің мақсаты, 
әдістемесінің айқындылығымен анықталады. 
Бірінші кезең – дайындық. Осы кезеңде тәрбиелеу – білім беру жұ-
мысы балаларды ұйымдастыруға, олардың тәжірибесін анықтауға, олар-
дың алдына алдағы бақылаудың мақсатын қоюға, эмоционалдық көңіл – 
күй құруға, қызығушылық тудыруға бағытталған. Дайындық жұмысы 
экскурсиядан бірнеше күн бұрын басталады, ал педагог тәрбиеленуші-
лерге мінез – құлық ережелері туралы ескертеді. 
Екінші кезең – балалардың танымдық және практикалық қызметін 
ұйымдастыру. Оның нәтижелілігі тәрбиеші қолданатын тәрбие мен оқы-
тудың әдістері мен тәсілдеріне байланысты.
Қолданылатын әдістердің негізі – бұл табиғат объектілері мен құбы-
лыстарын бақылау, түсіндірмелермен сүйемелденетін және шартты түр-
де үш түрге бөлуге болатын мұғалім сұрақтарымен бағытталатын бақы-
лау: 

фактілерді (заттың, оның бөліктерінің, сапасының, қасиеттерінің, 
әрекеттерінің атауы) айқындауды талап ететін; 

салыстыруды, ажыратуды, қорытуды талап етуді белсендіретін; 

шығармашылық қиялды ынталандыратын, өз бетінше тұжырым-
дарға, пайымдауға итермелейтін. 
Бірінші түрдегі сұрақтар құбылыстармен, табиғат объектілерімен 
алғашқы танысуды қамтамасыз ететін экскурсияларда басым болады, 
өйткені олар балаларға өз түсініктерін нақтылауға, өз білімдерін сөзде 
білдіруге көмектеседі. Балалардың танымдық қызметін белсендіретін жә-
не олардың ақыл – ой әрекеттерін қалыптастыруға ықпал ететін екінші 
түрдегі мәселелер де кеңінен қолданылады. Бұл сұрақтардың үлес сал-
мағы тек жаңа қасиеттер мен сапаларға ие болған таныс заттар мен құ-
былыстар бақылау объектісі болған кезде қайталанған экскурсияларда 
өседі. Сондықтан педагог қарым – қатынасты орнатуды, объектінің өткен 
жағдайын, құбылысты осы құбылыспен салыстыруды талап ететін мәсе-
лелерді жиі қояды. Шығармашылық қиялды дамытатын сұрақтар негізі-
нен кіші мектеп жасындағы балалармен жұмыста қолданылады. Табиғат-
қа саяхат барысында балалардың мазмұнынан туындайтын түрлі прак-

тикалық тапсырмаларды орындауы және балалар бұрын байқаған зат-
тарды, құбылыстарды пәрменді тануды қамтамасыз етуі маңызды орын 
алады. Көбінесе бұл табиғат бұрышында әрі қарай бақылауға, қолөнер 
жасауға, сабақтарды жабдықтауға арналған табиғи материалдарды жи-
нау болып есептеледі. 
Экскурсия соңында алған білімдерін қызықты түрде бекітетін дидак-
тикалық ойындарды ұйымдастырған жөн. 
Экскурсияның үшінші кезеңі – қорытынды. Ол балалар алған білім-
дерін тереңдетуге, жүйелендіруге және жинақтауға, олардың мүдделерін 
нығайтуға және одан әрі дамытуға, туған табиғатпен қарым –қатынастан 
алған әсерлерді игеру және өңдеу процесінде шығармашылық қабілетте-
рін қалыптастыруға бағытталған экскурсиялық тәрбиелеу – білім беру 
жұмысын қамтиды. 
Осылайша, табиғатқа экскурсиялар тиімді тәрбиелеу және оқыту құ-
ралы болып табылады, өйткені олардың процесінде оқушы тұлғасының 
барлық жақтарын үйлесімді дамыту жүзеге асырылады. Туған табиғат-
пен қарым – қатынаста қоршаған ортаны материалистік түсінудің негізде-
рі қалыптасады, адамгершілік және эстетикалық қасиеттерге тәрбиеле-
неді, мейірімді сезімдер оянады. Балалардың туған табиғатқа деген қы-
зығушылығы мен сүйіспеншілігіне тәрбиелеу – өз Отанының байлығының 
сенімді досын, болашақ қамқор қожайынын өсіру болып табылады. 

жүктеу/скачать 1,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: