Ютап жогары оку орындарынын студенттерше, магистрлерше, докторанттарына, эдебиеттанушы галымдарга, сондай-ак эдебиет суйер кепшшк кауымга арналган
жүктеу/скачать 31,36 Mb. Pdf көрінісі
|
Әдеби сын
- Бұл бет үшін навигация:
- 2. K 0H E Д0У1РДЕГ1 ЭДЕБИ СЫН
| K ep iH ic
тапкан. Сонымен керкем эдебиет, онын ш щ д е acipece ауыз эдебиеп - халыктьщ евз енерше деген гасырлар бойы калыптаскан сыншыл кезкарасыныц, халыктык эстетиканьщ жемш1, KepiHici. Сондыктан да эдеби сынныц кайнар булак бастаулары халыктык эстетикада жатыр. Халыктык эстетика ауыз эдебиетшде бар болмысымен KepiHic тапса, кешнп жазба эдебиеп дамып, профессионал эдеби сын калыптаскан кезде де вз ролш жоймайды. Шын мэншдеп эдеби сын езш щ улттьщ эстетикалык непзш е суйенгенде, халыктыц журепне гасьфлар бойы жол тартып, эстетикалык; лэззат, рухани куат 6epin келген терец тамырлардан нэр алганда барып езшщ киын да курметп миссиясын ойдагыдай орындай алады. 2. K 0H E Д0У1РДЕГ1 ЭДЕБИ СЫН Кене дэу1рдеп эдеби муралар куши TypKi халыктарына ортак болып келетш XV гасырга дешнп кезещц камтиды. «Казак» деген атаудьщ белгш бола бастауы XV гасырдан басталса, одан аргы турю дуниесше б1рдей катысы бар ец алгашкы эдеби ескерткшггер ретшде Орхон- Енисей жазбалары аталып жур. Култегш мен Бшге хандар кайтыс болганда басына койылган кулпытастарга олардын вм1р жолдарын, халкына еткен кызметтерш сына жазуымен ойып салган жазбалардыц эдеби сипаты бар. Бул жазулардьщ жай гана жазбалар емес, ел баскарган, халкына жаксылык жасаган азаматтардьщ енегел1 eMipiH кешнп урпакка паш ету максатымен сол кездеп соз енершщ бар куатымен жазылгандыгы керш едй0нер бар жерде оган деген n k ip i 6 Дандай ЫСКАКУЛЫ де бар. Турю халыктары сез енершщ алгашкы ymiiiepi саналатын Орхон-Енисей жазбаларында керкемдш танымды танытатын парасатты пш рлер мен бейнел1 сездер баршыльщ. Мысалы, «Табгаш халкыньщ ce3i тэта, буйымы асыл едй Т эта сез, асыл дуниесше кеп алданып, тур и халкы кырылдыц, тури халкы жойылдыц». «Кол косылса - куш веер», «Жаканы таптау оцай, жщшдсеш узу оцай»1 деген сиякты сейлемдердщ, керкемдк куаты жогары. Ауыз эдебиетшдеп жоктау у л п ам ен жазылган Култегш мен Бшге хан жазбаларында осы сиякты керкем сез кестелер1 баршыльщ. Осындай керкемдпе сипаты айкын Талас-Шу ескертюштершде де ойлы сез ернектер1 жш кездеседь Коркьгпъщ атьша байланысты ацыздар кешнп кездерге дейш ауыз эдебиеп у л п а туршде угынылып келсе, соцгы зертгеулер оныц нактылы eMip сургенш, Шрсыпыра шьн'армаларын, куйлерш аныктап, турю хальщтарына ортак ойшыл екенш дэлелдеп отыр. Онын уетше Коркыт eciMi тур!к, эзербайжан, турюмен, езбектерде б1ршама зерттелшш, олардыц эдебиет тарихтарынан тш еп орнын алган. Казак эдебиепнде де К°ркытка байланысты шыгармалар баршыльщ. Хальщ камын жеген кеменгер бабаныц eMip туралы «Кар каншама жауганмен - жазга бармас. Г улденш ескен бэйшешек - кузге бармас» деген сездервде терец философиялык толгамдар бар. «Жердщ соны шебш кшк бшер. Жайылым жердщ кекорай шалгынын кулан бшер. Айырым-айырым жол сурлеуш туйе бшер. Ж еп булактыц хош шеш тулю бшер. Тунде керуен кешкенш кара торгай бшер. ¥лдыц юмнен туганьгн анасы бшер. Ердщ бащанын ат бшер. Ауыр жуктщ салмагын тулпар бшер. Кай жерде сулу саз барын бекен бшер. Капел1мде бас- тьщ ауырганьш ми бшер... Ер жомартын, ер бакьшын жырау бшер»2, - деген сиякты шешендне, жыраулык толгауларды нагыз казакы философиялык ойларды тербеткен сулу сара сездердщ кущрепмен кулпырта тускен. Сол сиякты «Ат туякты келед^ акьш тщ ц келедЬ, «Куйк ушш елешн, тшщ ушш елешн кулыным», «Ti3riHci3 тш бас жуткызар», «Акын iLni - каксауьщ» сиякты накьш, есиет туршде айтылган тсркестерде де тш KyflipeTi керкем кестеленген. Екшта Аристотель атанган отырарльщ эл-Фараби (870-950) сез eHepi жайлы да кунды ецбектер жазып калдырды: «Сез гылымын жуйелеу», «Аристотель ецбектерше туащ црме (поэтика, риторика, софистика)», «0лец ютабы», «0лец енершщ кагидалары туралы трактат», «Поэзия туралы» т.б. Бар гылымды беске ж1ктеген галым 6ipiHini кезекте тш туралы гылымды айтады. «Сулульщтыц кйтп: - сэйкесикте, бул жок жерде сулульщ аз», «сулулык суйсвд1рсе, ускынсыздык жирентедЬ деп бшген эл-Фараби поэтиканы елец курылысы мен оныц елшем турлер1, уйкас, эуездш к деп уш тургыдан карайды. Ол 9cipece араб-парсы поэзиясын зерттеп, олардыц он 6ip зандыльщ-талаптарын керсетедь Олардыц ш ш д е казак елещне де катысты создщ бейнелшп, уйкас, iiiuci уйкас, бунак, ыргак, эуендш к, буын, тармак, шумак хакында гылыми пшрлер бщцрдь эл-Фараби поэзияны елец курылысы, уйкас, эуездш к тургысынан карастырган. «0лец - б1здщ ce3iMiMi3re, киялымызга, акыл-санамызга эсер ететш сырткы дуниенщ жүктеу/скачать 31,36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|