ЖЫР ДҮЛДҮЛДЕРІНДЕГІ «МЕННІҢ» КӨРІНІСІ

107 
Осы арада ақындық поэзиядағы «меннің» көрінуін саралап кетуді жөн санадық. 
Зерттеуші Т. Тебегенов ақындық поэзиядағы автор тұлғаның айқындалуына қатысты 
«меннің» 3 түрде көрінетіндігін айтады [3, 65 б.]. 
а) шығарма иесінің өзінің тұлғасын, яғни лирикалық «менін» айтуы; 
б) шығарма иесінің өзіне-өзі мінездеме беруі; 
в) шығарма иесінің туындысында оның өмірбаяндық кезеңдерінің көрініс табуы. Біз 
өз зерттеуімізде ғалым Т. Тебегеновтың бұл саралауын негізге ала отырып, поэзиядағы 
ақындық «меннің» көрінуін былайша бөліп қарастырдық. 
1) Махамбеттен бастап дараланған ерлік «мен».
2) Перзентінің қазасына қайғырған ақындардың элегиялық «мені». Элегиялық 
«меннің» айрықша көрінуі Батыс өлкесі ақындарының жырлары негізінде қарастырылады.
3) Ақындық талантты білдіру үшін қолданылатын шығармашылық «мен». Ақын – 
көркемдік тіл қуаты құнарлы, сөзі шымыр, ойы алдаспандай өткір творчество адамы. 
Ақынның жұрты алдындағы беделі қандай? Осы мақсатта біздің қарастырған элегиялық 
«мен» туралы таратып айта кетейік.
1) Ақын жүрегіндегі жан толқынысын, шерлі мұңын жеткізеді. 
Аралбай: 
Еңсесі кеткен жүйрікпін 
Еріксіз шауып бұланған. 
Қайғы толса қалыбыңа, 
Ұшқындап шығар зыбаннан
Ғалым Б. Кәрібозұлы лирикалық және ақындық «меннің» бір ұғым еместігін көрсете 
келе, біз саралаған шығармашылық «меннің» «ақындық көңіл-күйге, түрлі психологиялық 
сәттер мен сезімдерге негізделіп дүниеге келетіндіктен, онда жалпылық сипат басым, жеке 
ақынның ғана емес, адам баласының барлығының басында болатын жағдайлар 
жырланатындығын» айтады [4, 23 б.]. Зерттеуші Б. Кәрібозұлы біздің зерттеуіміздегі 
шығармашылық және элегиялық «менді» біртұтас ақынның ішкі сезімін, толқынысын 
танытатын тұтас лирикалық «менге» сыйдырып отыр.
Қайғының қара қамытын жамылып, өлімнің ащы уын ұрттаған Аралбай ақын – 
қайғышыл, баласын жоқтаған пенде. Өзін «ботасы өлген боз мая, тұлыбына келіп 
ыңыранған», «лағын түзде қалдырған ақ киік», «елсізде қалып ыңыранған қартайған 
арыстан», «жапырағы жерге төгілген жаһандағы бәйтерек», «адыра қалып сөгілген ақ 
сауытқа» теңейді. Мұнда Аралбай ақын түрікменнің ұлы классик-ақыны Мақтымқұлы 
жырларымен үндеседі. Сәттіғұл ақын «Жібек баулы сұңқарым, қолымнан кетті шығынып», 
«жел жағымның панасы, құлады қоршау қорғаным», «қақыраған кемедей, тарқады құрсау 
шеңберім» деп береді.
Олай болса, Батыс өлкесінің ақындары Сәттіғұл, Аралбай, Түмен жырларында 
перзентін жоқтау, ұлының қазасына қайғыру ерекше қапаланып, қиналыспен 
жырланатындығын ескере отырып, бұл өлеңдерді жанрлық көркемдік тұрғысынан тұтас 
«элегиялық қайғы-мұң циклды жырлар» деп топтастыруымызға болады. Әлем 
әдебиетіндегі классикалық жанрлардың бірі ретінде элегия алғаш гректерде пайда болған. 
Зерттеуші З. Қабдолов элегияны «мұң, сыр аралас назды сарынға» жатқызады. 
Ақынның тіршілік иелерін жалғыз, сыңарынсыз алуы оның ішкі жан-дүниесін 
көрсетеді. Мұны жұмысымыздың осы бөлімшесінде айтылатын ақындық «меннің» 2-
түріне, элегиялық «менге» жатқызамыз. Орыс зерттеушісі М. Палкиннің «Лирика как 
искусство стихотворного слова» (Москва, 1986), Н. Мазепаның «В поэтическом поиске» 
(Киев, 1977) еңбектерінде «образ-переживание», яғни, «уайымшыл – образ» жөнінде 
айтылады. 
Бұлайша ұлының қазасына егілуіне тоқтау айтып, сабырға шақырған замандасы 
Қашаған «тура құрық келген күн, …тататын дәмі таусылса, жалғыз деп кімді ескерер, 
өлімге қатты налиды, кейбір де кейбір пенделер» деп жұмыр басты пенденің бәріне ерте ме, 

108 
кеш пе, өлімнің хақ екенін басу етіп, сабырға шақырады. Қайғы құшқан ақын шебер 
импровизациямен өз хал-сүйінішін жеткізеді.
Мұндай жоқтаудың жанындағы ең жақын адамның қазасына қайғырып, зарлы мұңға 
басуы қазақ әдебиетінде көнеден бар дәстүр. Халықтың ұғымында ғұрыптық-салт ретінде 
өлген адамды жерлеу рәсімі, оны жоқтау Ш. Уәлиханов зерттеуінде таралып айтылады. Ең 
әйгілісі Орта жүзде, Айғаным Уәлиеваның 1833 жылы шешектен өлген үлкен ұлы Мамекені 
жоқтап жылауы және кейіннен суырып салма деген атағы шыққан әнші әйел 14 жасында 
өлген күйеуін жоқтап айтқан жылауы. Кейін бұл дәстүр сөз өнерінің иелері − ақындардың 
перзенттерін жоғалтқанда, ішіндегі ащы мұң-зарын өлеңмен шығаруға ұласқан. Діни 
терминологияда бұл жұбаныш − утешение, яғни адам баласының қайғырған, я болмаса 
теріс эмоцияларға берілген кезінде діннен таяныш іздеу, Аралбайдың «өздеріңдей ағаны, 
келген күні тәңір айдап, бір көруге іңкәр» болуында замандасы Қашағаннан демеу, 
жұбаныш дәметкені. Бұл жағдайда ақындар психология тілімен түсіндірсек, «эмоциялық 
тапшылыққа» ұшырайды. Сонда Қашаған ақын ажалға пенде баласының бәрі жететіндігін, 
тек уақытымен келгей деп тілек етуі, тататын дәмі таусылса, жалғыз деп ескермес Алланың 
құдіретіне көндігумен жұбатады. Бұл − Қашағанның жұбанышы. Аралбайдың қайғысын 
сейілтетін сабырлы сөз. Қапа құшағына оранған досына жұбату айтып, тоқтау салады. 
Азалы үн қосып, жүрекжарды ықыласын білдіреді. 
Қазақ әдебиетінде туған перзентін жоқтаудың үлгісі Ұлы Абайдың Әбішті, 
Әбдірахманды жоқтауында көрінеді деп айта аламыз. Ақынның жан қайғысынан тұтас 
елдің аза тұтқан суреті көз алдыңа келеді, өйткені қайғыны бастан кешкен жанның жанына 
барып, тоқтау айтып, сабырға шақырудың өзі ерлік бола-тұғын. Бұған әдебиетте де көптеп 
мысал келтіруге болады. Базар Оңдасұлының «Төребайды жұбатуы», Бұдабай 
Қабылұлының «Әлмембеттің баласы өлгенде көңіл айтқаны», Түменнің Сәттіғұлды 
жұбатуы т.б. Батыс өлкесінде баласының өліміне қатты қайғырған Аралбай, Сәттіғұл, 
Түмен ақындарды айта аламыз. Ақындардың мұңын шағып, ішіндегі қайғысын шығаратын 
сенімді серігі – домбыра болған. Ақындар иллюзорлық бақытты о дүниеден іздейді.
Сәттіғұл ақын: 
Жәннәтте алтын кесе толы шарап, 
Жайнап тұр және тәтті хұрмалары, 
Мінуге пырақтар тұр алтын ермен 
Киюге және әзір күлләлары
Бұлайша о дүниеден әдемілік, сұлулық, дәмді ас, қайырлы құтты мекен іздеу Аллаға 
ғашықтық, Жаратқанның жіберген ісіне қарсылық білдірмеу, осылайша қамкөңіл 
жүректерді сұлулықпен, бауырмалдықпен «Адамзаттың бәрін бауырым деп» жылыұшырау 
арқылы адамдар өздерін де, өзгені де жұбатқысы келген тәрізді. 
Шал ақын да «өткен қайтып келмейді, алғанын құдай бермейді» деп шындықтың 
бетін ашып береді, жанның кеудеге қонақ екенін ескерте келіп, дүниеге қызығып малданған 
кейбір пысықтардың көкейіне ой сәулесін түсіргісі келеді. 
Бір құдайдан тілеймін әуелі иман, 
Иманымнан айрылсам көрге сыйман. 
…Біреуге ерте келеді, біреуге кеш, 
Ертелі кеш өлімнен қалмады һеш… 
Міне, моралист, дініне берік ақынның ұсынатын өнегесі. Бұ дүниелік өмірдің 
қызығын сезіне отырып және сол сезінуді, айналасынан көрген өнеге мен ғайбат мінез-
құлықты өз жырларымен көркем беруі арқылы тірліктегі мың күндік сыйластыққа ештеме 
жетпейді деген түйінге келеді. Бәрі де айналып келгенде имандылық, адамгершілік 
гумандық қасиеттердің адам бойында көрініс беруін жырлауымен құнды.
ӘДЕБИЕТТЕР 
1. Тимофеев Л. Советская литература. – Москва: Советский писатель,
1964. – 524 с. 

109 
2. Поспелов Г. Теория литературы. – Москва, 1978. – 351 с. 
3. Тебегенов Т. Ақындық поэзиядағы фольклор мен әдебиет дәстүрі. Әдеби процесс. 
Авторлық поэзия. Ақындық өнер психологиясы: Филол. ғыл. д-ры дис. автореф. – 
Алматы, 2002. – 65 б. 
4. Кәрібозұлы Б. Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты: Филол. ғыл. д-ры дис. автореф. – 
Алматы, 1997. – 23 б. 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: