Оқулық Алматы, 020 ӘӨЖ 811 кбк 81. Е 79

– 
78 
–
Салғастырмалы тіл білімі
осыған байланысты болып келеді.
Қазіргі номинативті тілдердегі етіс каегориясы осы 
өзгерістердің модификацияға ұшыраған бір тармағы болуы 
керек: етістер өзгергенде бастауыштар мен толықтауыштар 
(объектілер мен субъект) да өзгеріп кетеді.
Морфологиялық типология
Типологиялық классификациялардың ішінде ең жете 
зерттелгені морфологиялық типология. Онда әлемдегі тілдерді 
тұлғалық түрлену жүйесі бойынша топтастырады.
1. Түбір тілдерде сөз түрлендіруші аффикстер болмайды, 
сөздер орын тәртібі арқылы байланыса береді (қытай тілі).
2. Агглютинативті тілдерде жұрнақтар мен жалғаулар кең 
таралған және олар түбірдің үстіне бірінен соң бірі үстемеленіп 
жалғана береді де сөз ұзара түседі. Әлгі қосымшалар бір 
мағыналы болады, ал түбір өз тәуелсіздігін сақтайды, өзгермейді 
(қазақ тілі). (көше-көшелер-көшелерге-көшелерімізге).
3. Флективті тілдерде қосымшалар түбірдің көрінісіне 
өзгерістер енгізеді және ол қосымшаларда көп мағына болады, 
сондықтан сөздің көлемі ұзармайды, түбір өз ішінен өзгереді 
(орыс тілі). (улица-улицы-улицам-улиц)
Тілдерге 
типологиялық 
немесе 
морфологиялық 
классификация жасау ХІХ ғасырдан басталады. Тілдердің 
типологиялық классификациясының тарихына келер болсақ, 
дүние жүзіндегі тілдердің белгілерін айқындап, тілдерді сол 
белгілеріне қарай жіктеуді алғаш ұсынып, бұл мәселеге тұңғыш 
көңіл бөлген неміс ғалымы Фридрих Шлегель. 1808 жылы 
лингвист өзінің «Үнділердің тілі мен даналығы» деген еңбегінде 
сөз тұлғасын түрлендіретін қосышалардың бар-жоқтығына, 
сөздердің тұлғалық құбылысқа түсудегі сипатына қарай алғаш 
рет тілдерді үлкен екі типке бөлген: флективті (санскрит, грек, 
латын, араб, көне еврей тілдері) және аффиксті (түркі тілдері). 
Бұл топтастыруда тілдегі сөздің өзгеру және өзгермеу қалпы 
басшылыққа алынған. 
Ал 1818 жылы Август Шлегель аталмыш мәселеге біраз 
өзгеріс енгізді. Ол флективті тілдерді синтетикалық (негізінен 

– 
79 
–
Есеналиева Жанар
үнді-европа тілдері) және аналитикалық (мысалы, роман және 
қазіргі герман тілдері) деп ал басқа тілдерді аффиксті және 
аморфты (қытай тілі) деп бөлген. Аморф – формасыз деген 
мағынаны білдіреді. Формасыз тіл болмайды, тек оның көріну 
жолдары әртілде өзінше болады.
Ағайынды Шлегельдер санскрит тілін грек, латын 
және түркі тілдерімен салғастырып, олардың арасындағы 
ұқсастықтар мен ерекшеліктерді көрсете отырып, тілдің типін 
лексика емес, грамматика белгілейді деген қорытынды жасады. 
Алайда, флективті тілдердің барлығының грамматикасы ішкі 
флексия арқылы құрылмайды, олардың грамматикасының 
негізі аффиксация; ішкі флексия онда көп роль атқармайды. 
Шлегельдер бұл тұрғыда тілдерді бір-бірінен кем санау 
қателігіне ұрынды.
Кейіннен 
А.Шлейхер 
тілдердің 
типологиялық 
классификациясын бірқатар өзгерістермен (мәселен, R - түбір, r 
- көмекші сөздер, а - аффикс деп шартты белгілермен) ұсынған. 
А.Шлейхердің кестесін былай көрсетуге болады:
1. Дараланушы ( изолирующие) немесе аморфты тілдер: 
1) R+R (сөздердің орын тәртібі бойынша – қытай тілі); 2) R+r 
(көмекші сөздер арқылы – бирма тілі).
2. Агглютинативті тілдер: 1) R+a (көмекші 
постфикстер арқылы – түркі тілдері, фин-угор тілдері); 
2) a+R (префикстердің жалғануы арқылы – банту тіл);
3) R/a (қалыпты (стандантты) инфикстер арқылы – Солтүстік 
Кавказдағы бацбий тілі); 4) R-a-(aR) + r (тибет тілдері).
3. Флективті тілдер: 1)Ra, aRa (синтетикалық тілдер: ішкі 
флексия және аффикстер арқылы – семит және көне үндіеуропа 
тілдері); 2) Ra, (aRa)+ r (аналитикалық тілдер: жиі қолданылатын 
көмекші сөздер арқылы, ішкі флексияны, аффиксацияны 
сақтайтын – роман тілдері, ағылшын тілі т.б.)
Шлейхер тілдердің морфологиялық типін, олардың 
шығу төркінін бір-бірімен қарым-қатынастарын зерттейтін 
ілім мәнінде қолданады. Сөйтіп, жіктеудің бұл түрі тілдердің 
морфологиялық белгілеріне негізделетін болғандықтан оны 

– 
80 
–
Салғастырмалы тіл білімі
морфологиялық жіктеу деп те атайды. Шлейхердің пікірінше, 
тілдер типінің бұл үш түрі дамудың үш түрлі басқышы: ең 
жоғары сатыда қопарылмалы тіл, ең төменгі сатыда түбір тіл 
тұр. Бұл үш түрлі сатының үшеуі де тіл дамуының тарихқа 
дейінгі дәуірінің жемісі деген пікірі оның үлкен қателігі еді.
Бұлардан соң жалпы тіл білімінің негізін қалаушы әрі 
ірі ғалым – В.Гумбольд тілдерді типологиялық тұрғыдан 
топтастыру жүйесін кеңейтіп, анықтай түсті. Ол қайтыс 
болғаннан кейін 1836-1840 жылдар арасында жарық көрген 
«Ява аралындағы кави тілі» атты үлкен монографиясында дүние 
жүзіндегі тілдерді ірі-ірі төрт топқа бөлді: даралаушы немесе 
полисемантикалық, агглютинативті, флективті, инкорпоративті
тілдер. Ф.Гумбольд флективті тілдерде ішкі флексиядан басқа 
аффиксация да болатындығын айтты. Алайда ол тілдердің 
типологиялық классификациясын «ұлттық психологияға» 
апарып тіреді.
Тілдерді типологиялық тұрғыдан топтастыруда негізі-
нен, В.Гумбольдтың классификациясына қатысты мәселелерді 
анықтай түсуде Ресей ғалымы Ф.Ф.Фортунатов та өз үлесін қос-
ты. Сөз формасының құрылысына және олардың морфология-
лық ерекшеліктеріне жіті назар аудара отырып, Ф.Ф.Фортунатов 
тілдердің үш түрлі типін – түбір, агглютинативті, флективті 
түрлерін талдай келе, соңғы екі типке қатысты аралық 
құбылыстардың бар екендігін анықтады. Дәлірек айтсақ, әсіресе 
флективті топқа жататын семит және үндіеуропа тілдерінің 
грамматикалық құбылыстарында айтарлықтай өзгешелік 
барын аңғартты. Өз еңбектерінде ғалым флективті типті 
тілдердің өзін флективті (үнді-европа тілдері) және флективті-
агглютинативті (семит) тілдері деп анықтай, айқындай түседі. 
Ф.Ф.Фортунатовтың араб тілі флективті-агглютинативті тілге 
жатады деген гипотезасын біз өз тарапымыздан қолдаймыз.
/Есеналиева Ж./.
Сонымен, әлемдегі барлық тілдер өздерінің грамматикалық 
құрылысының ерекшелігіне байланысты типтерге бірігеді. Атап 
айтқанда, тілдер грамматикалық тәсілдер мен грамматикалық 

– 
81 
–
Есеналиева Жанар
формаларға, сөздің құрылысына негізделіп, топтастырылады. 
Морфологиялық классификация бойынша тілдер төрт типке 
бөлінеді. Олар: 1) флективті тілдер /флективные языки/,
2) агглютинативті тілдер /агглютинирующие языки/,
3) түбір тілдер /корневые языки/, 4) инкорпоративті тілдер /
инкорпорирующие языки/.

жүктеу/скачать 5,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: