В. И. Даль. Бикей и Мауляна. Поли. собр. соч. т. VII, С П Б ,—

х ал ық ' Тіпті 
Ата дәулеті б а л а ғ а дэулет б о л м а й д ы ; 
Ө л і
р а з ы б о л м а й тірі б ай ы м а й д ы ,
— деп ең ал дым е н өлі ару- 
а қ т ы « р а з ы етуге» т ы р ы с қ а н , а т а д ан қ а л ғ а н ма л- мү л і к ті
«өзіне ж а р а т қ а н » — ж ұ р т қ а т а р а т қ а н .
Ас -т ой ла рда , ш і л д е х а н а б а с т а ң ғ ы л а р д а , тіпті қ он а қ -
та ән салып, күй т а р т п а й т ы н ж а с б ол м а ғ ан . Әсіресе қай- 
ын ж ұ р т ы н а б ар ғ а н күйеу, н а ғ а ш ы с ы н а б а р ғ а н жиен «қо- 
н а к кәдеден», яғни өл ең айтып ән с а лм ай , кемі нде бір-екі 
өнер көрсетпей қ ұ т ы л м а й ты н .
Қ а ш а н н а н қ а л ы п т а с қ а н х а л ы қ ұ ғ ым ы б ойын ша өнер 
( а кы н д ы қ , шешендік, әнші лі к, к үй ші л і к т. б.) а қ ыл д ың ,
д а р ы н н ы ң белгісіне 
с а на л ғ а н.
С о нд ық т а н
қ а т а р ы н а н
қ а л м а у , д а р ын с ыз , т а л а п с ы з
көрі нбеу үшін әрбі р ж а с
қ а р ш а д а й ы н а н ән са лып, д о м б ы р а т а р т ы п үйренген, сөз 
жү п т а п, өлең ж а т т а п — ақын, шешен б олуғ а т ырыс қан ,
өлеңге-өнерг е т ал пы нғ ан . Әрбір а т а - а н а, а ғ а - ж е ң г е б ала- 
ны ж а с т а й ы н а н өнер-бі лімге б ау л ығ ан .
Ж ү з д е н ж үйрік, м ы ң н а н тұлпар 
ш ы ғады .
Ос ындай 
тіл өнері не деген ж а п п а й т а л а п - т а л п ы н ы с н әтижесі нде 
көп ішінен т а л а й әнші, ақын, ш е ш е н -ө не р п аз д ар шы ққ а н ;
онда й т а л а н т т ы , д а р ы н д ы а д а м д а р д ы ң көбісі ел а р а л а п
өнер т а р а т қ а н , өнер а р қ ы л ы еңбекші
қ а у ы м н ы ң сана- 
сезімін о ятқ ан .
О с ын да й а қ ын - ж ы р ш ы , ән ші -күйші келіп түскен үйге 
қ о н а қ т ы ң өнерін т а м а ш а л а у үшін а уы л 
а д а м д а р ы ,
ең 
а л д ым е н жі гі т - же ле ң , қ ы з - к ел і нш е к ж и н а л а т ы н болған,
а л д ы м е н ж а ң а адамнын. — ө н е рп а зд ы ң өнерін көріп, өле- 
ңін т ыңд а п , соңынд а ә рк і м 
өз 
білгендерін, 
өнерлерін 
о р т а ғ а с а лы п отырған.
Әдетте, д а р ы н д ы ж а с т а р , бірнеше өнерді қ а т а р мең- 
геруге т ы р ы с қа н . А қ ын д а р ж ы р ш ы , күйші, әнші де бол- 
ран, кейде ат ойынын, қол ептілігін көрсеткен. Ақ ан сері, 
Б а л у а н Ш о л а қ , Ж а я у Мүса, Мәди т. б. сондай сегіз қыр- 
лы, бір с ыр лы өнер иелері болған.
Ш еш е нд і к өнердің өзіне ғ а н а тән ере кше лі ктері бар. 
Алдымен ше ше н д е рд і ң көпшілігі — билер, х а л ы қ т ы ң өкіл- 
дері. Ал ше шен д і к сөздер — ж е р дауы, жесі р дауы, н еме ­
се ерді ң қүн ы ме н б а й л а н ы с т ы
а йт ы л ға н 
бнлі к- төрелік 
сөздер. Ш еше н билер а қ ы н д а р с ия қ т ы а рн а й ы өнер жа - 
р ыс ы на түспеген, түсуге а р л ан ғ а н. О л а р д ы ң шешендігі 
белгілі бір д а у л а р д ы ше шу үсті нде т а н ыл ғ а н , шешендік- 
т а п қ ы р л ы қ сөздері н а қ т ы л ы ма қс а тпе н б ай ла ны с т ы ту- 
ған. О л а р д ы ң д а у л а с қ а н , ай т ыс қ а н мә жі лі стері не екінін 
бірі кіріп а р а л а с а а л ма ғ а н . С о нд ық т а н д а ше шенд і к ән- 
шілік, күйші лі к, а қ ы н д ы қ с и яқ ты ж а л п ы х а л ы қ т ы қ өнер
136

деп қ а р а л м а й келді, ере кше а д а м д а р д ы ң еншісі, үстем 
тап өкі лдері ні ң үлесі деп ж а ң с а қ т ү ж ы р ы м д а л д ы .
Ал ай да үстем- тап өкілдері, ру басы — билер меншік- 
теп, қ а н ш а м а иемденгенмен өнерді өзінің 
шын 
иесі — 
х а л ы қ т а н б өлі п- жы р ы п әкете а л ғ а н жоқ. Әлбетте, б ай шы л 
билермен қ а т а р ж а р л ы - ж а л ш ы д а н
не бір күміс көмей, 
же з т а ң д а й шешендер ш ы қк ан , о л а р әдеби тілімізді, тіл- 
дік қ о р ы м ы з д ы байытуғ а , д а м ы т у ғ а ат с а лы ск а н ,
үлес 
косқан. Оның с а у ы к шы л д ы ғ ы н ф р а н ц у з д а р ғ а, ж а ң а л ы к -
ка қ ұ м а р л ы ғ ы н ежелг і гректерге б а л а у әбден 
орынды.
Қ а з а қ қ а р и я л а р ы н ы ң қ а ш а н н а н б ері -ақ С о к р а т хакімді, 
П л а т о н д ы жә не Аристотельді а у ы з д а р ы на н т а с т а м а й т ы -
ны тегін емес.
Ер м а йд а н д а т а н ы л ат ы ны с и яқ ты әл еуметт і к к а й р а т -
кер де ел өміріндегі елеулі к е зе ң де рде туады. Сол сияк- 
ты әдеби-тарихи мәні бар к үрделі ш ы ғ а р м а л а р д а үл ы 
у а қ и ғ а л а р м е н байла ныст ы, сол у а к и ғ а н ы ң т аб и ғ и серігі, 
тарихи ескерткіші ретінде туады. Осы о р а й да Ж а м б ы л
ақынның:
Б а қ ы т т ы өмір кезінде...
Б а қ ы т т ы б ал а туады.
Б а л а м е н егіз үл болып...
Ж а к с ы ж ы р дүкен к ү р а д ы. . . 1
дейтін д а н а л ы қ сөзі еске түседі.
А қ ын ды қ - ше ш е н ді к сөздер де өнердің б а с қ а с а л а л а -
ры секілді ой мен сезімнің тол қы ғ ан , ш а л қ ы ғ а н ш а ғ ы н д а
шығад ы, әдетте а д а м н ы ң ойын қозғ а п, сезімін тебірент- 
кен үл ыл ы- к і ші л і у а қ и ғ а л а р ғ а
б ай ла ны с т ы а й тыл ад ы.
Мәселен, ел басына к а те р төнген, ердің а р- на мы с ын а ти- 
ген ш а қ т а р д ы а к ын мен шешен тез тебіренеді, у а к и ғ а ғ а
б а с к а л а р д а н бүрын үн қ а та д ы.
Қазі ргі б а т ы р л ы к ж ы р л а р д ы ң , ше шенді к 
сөздерді ң 
жә не тари хи а ң ы з д а р д ы ң көбісінің ж о ң ғ а р - қ а л м а қ хон- 
т а й ш а л а р ы н ы ң қ а р а қ ш ы л ы қ ш а б у ы л д а р ы н а қ а р с ы
к а ­
з а к х а л к ы н ы ң көп ж ы л д ы қ а з а т т ы к күресімен б а й л а н ы с ­
ты шығ уының бір сыры осында.
Әрине, к а з а қ т ы ң шешендік өнері ма лмен а й н а л ыс қ ан
көшпелі ш а р у ан ы ң т үрмыс ерекшелі гі мен де б а й л а н ы с ­
ты. Өзінен б а с қ а н ы ң бәрі ж а у — қой, 
а й д а с а жа уді кі , 
ысқыр са ж е л д і к і — ж ы л қы , же лд і күні а у ы л ғ а
тоқта -
майтын — түйе — ж а л п ы а я к т ы мал, а у ы сп ал ы 
д әул ет

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: