Б. Адамбаев апық

тім-жесірге қ ү л а ғ ы ң түрік, есігің ашьіқ б о л с ы н д е г е н ің із
б ола р . А л «жасың жетпіске жетпесін» д е г е н ің ізд і түсін-
бедім,
— деген екен Сырым.
С о нд а М а л а й с а р ы қ а р т а ш у л а ны пт ы .
— 
М е н жасым жетпіске жеткелі жеті п ә л е г е к е з д е с -
тім
Асусыз т а у ғ а кездесті м,
Елсі з шөлге кездестім,
А р ы л м а с д а у ғ а кездестім.
Т а б ы л м а с ж о қ қ а
А я м а с ж а у ғ а кездесті м,
кездестім,
Өтк ел сі з суғ а кездесті м,
Д а у а с ы з д ер тк е кездестім..
М е н сені со л жеті п ә л е н і к ө р м ес ін деп едім. Сен о ға н тү-
с ін б еге н еке н сің ғой. Әйтпесе, м е н саған бір жетпіс түгіл
жүз жетпісті к ө п с ін е р м ін бе?
— дейді қарт.
С о нд а С ы р ы м ж а д ы р а п , Мал ай са рын ын, ж ү м б а қ т а п
а й т қ а н сөздері н б ыл а й деп ше шке н екен:
Асусыз т а у ғ а кездессеңіз,
Тізеңіз қ а л т ы р а й т ы н болар,
Т а я қ ү с т а ң ы з — т а я н ы ш болады.
А р ы л м а с д а у ғ а кездессеңіз,
Б а л а ң ы з т ы ң д а м а й т ы н болар.
А я м а с ж а у ғ а кездессеңіз,
Келі ні ңі з с ы й л а м ай т ы н болар.
Келін мен б а л а ғ а керең болыңыз,
Тілсіз, үнсіз — т ере ң болыңыз.
Өткелсі з суға кездессеңіз,
Көзі ңді мүн ар ш а л ғ а н болар.
Ел сі з шөлге кездессеңіз,
• 
Қ а т а р ы ң ы з аз қ а л ғ а н болар.
Т а б ы л м а с ж о қ қ а кездессеңіз,
О р ы н д а л м а ғ а н а р ма н болар.
Д а у а с ы з де р тк е кездессеңіз,
Оп ас ыз ж а л ғ а н болар.
— 
Т а уы п айттың, б а ла м , тап ш ы ны м с олай! Е н д і есің-
де сақтайтын үш сөз бар, о лар: об ал, сауап, борьіш. Осы
үш ұ л ы сөзд і есің нен ш ы ға р м а с а ң а й н а л а ң н а н е л кетпес,
е л і ң сүйсе, сыртқы д ұ ш п а н ештеңе етпес,
— деп М а л а й ­
са ры б атас ын беріп, С ы р ы м д ы а т т а н д ы р ғ а н екен.
Қ а р т қо ш а йтысып т ү р ып қол ын шошай тып :
— 
Ей, Сырым,
— деп с а у с а ғ ым е н өз басын нүқыпты.
С ыр ы м ж ы м и ы п күліп, тілін көрсетіпті. Ау ы л д а н б ы ­
л а й ш ы қ қ а н соң ж о л д а с т а р ы :
152

— 
Эй, С ырым! Ә лгі ш а л д ы ң ң о л ы м е н басы н көрсет-
к е н і несі? С енің тіліңді ш ы ға р ғ а н ы ң н е ?
— деп сұрапты.
— 
Ой жігіттер-ай! О л ш а л емес, да на ғой. Д а н а м а ­
ран басьін нұсқап: « б а щ а п ә л е неден?»,
— 
деп ымдады.
М е н тілімді көрсетіп: « б а сқ а п ә л е тілден!» деп ж ауап
бердім. Сонда ол басьін изеп, қ о л ы н б ү л ғ а д ы . Онысы «б а -
қыт та тілден, п ә л е де тілден, тіліңе сақ б о л» д егені емес
пе?
— депті Сырым.
Міне, бұл әңгі меде ж а с ы бар, ж а с а м ы с ы бар шешен- 
дер өз сөздерін х а л ы қ д а н а л ығ ы м е н көркейтіп, дәлелдеп,
м а змұ н ын б ай ыта білгені б а й қ а л а д ы . М а қ а л д а р мен на- 
қ ы л д а р ды , шын ма ғы н а с ы н д а , ма змұ нд ы л ығ ыме н ,
көр- 
кемдігімен 
а қ ы н д ы қ
— 
ш е ш е н д ік с өзд ердің қатығы, қай-
м а ғы
деуге болады.
«г
Е р д ің қ ұ н ы н екі а у ы з сөзб ен бітіретін»
де, ж а у л а с -
қ а н елдерді ң а р а сын
келісімге келті ретін де, күлгенді 
жы л ат ы п , ж ы л а ғ а н д ы ж ұ б а т а а ла т ын да осындай д ан а -
л ы қ сөздер. Сонымен бірге бұл м ыса л х а л ы қ д а н а л а р ы
а л д ын а келген ж а с т а л а п к е р г е к а л а й болса солай 
б а т а
бере с а лм а й тын ын көрсетеді. Х а л ы қ а л д ы н д а ғ ы ж а у а п -
кершілігін сезінетін п ар а с а т т ы к а р т т а р б о л а ш а к т а елге 
басшы, үлгі болғысы келетін ж а с т ы ң өзіне қ а т а л т а л ап ,
қ а р с ы с ұ р а қ қойған, а щ ы әзі лмен тиісіп, а й тысқа ша қы-
рып ақыл-ойын, ар- намысын, мі нез- к үлқ ын б а р л а ғ а н , кі- 
ші-гірім д а у л а р д ы шешкізіп, кейде қиын д а у - а й т ы ст а р ғ а
а р а л а с т ы р ы п а д ал дығ ын , а д ам г е рші лі гі н сынағ ан. Бірне- 
ше жы л оқытып, үйретіп, ә л де н еше рет емтихан 
алып,
сыннан өткен шә кі рттерге ғ ан а 
белгілі 
бір м а м а н д ы қ
б ойын ша диплом беретін кәдімгі қ а т а л д а әділ о кыт ушы 
үс т а з да р си я қ т ы қ а р т т а р т а л а п к е р л е р г е сондай б ай қау-
л а р д а н кейін ғ а н а ба т а берген, ті лектесті к білдірген.
Ш е ш е н д і к - т а пқ ы р л ы қ сөздердің* мәнін, әсерін х а л ы к '
т ы ң өзінен ешкі м а р т ы қ білмеген. 
Ж а н ы м десе жан сем і
- 
реді; Т а я қ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді; Қ ы л ы и і ж ара-
сы бітеді, тіл жарасы бітпейді
дейтін х а л ы қ м а қ а л д а р ы
соны аң ғ арт а ды .
С ө з б е н — тілмен ж а с а л ғ а н өнер ішінде м а қа л -м әт е л - 
дердің, ше ш е н д ік - т а пқ ыр лы қ сөздерді ң а ла т ын о р ы н д а р ы
ерекше. Соған л а й ы к
сөз өнерін жетік игерген адам дар
сирек дарын иесі ретінде б ағ ал а н ғ ан , қ а й з а м ан д а , қ а й
қ о ғ а м да б олмасын қүрмет, сыйға бөленген. Өйткені на- 
ғыз шешен «...өзінің сөзімен қ ы л м ы ст ы жә не 
а л д а м ш ы
айыпкерлерді а з а м а т т а р ғ а ж е к көрсетіп, ж а з а л а п к ү ла -
тады, ал өзінің д арын күшімен кінәсізді соттан ж ә не жа - 
з а л а у да н а р а ш а л а й а л а д ы , ол ж а с қ а н ш а қ жә не ж а л т а қ
153

х а л ы қ т ы е р л і к к е жі г ер л ен д ір е д і, оны а д а с у д а н алып шы- 
ғ ад ы, ж е к с ү р ы н д а р ғ а қ а р с ы кекті т ұ т а н д ы р а а л а д ы , па- 
р а с а т т ы е р л ерг е қ а р с ы күн ші лд і к ті өшіреді,
а қ ы р ы н д а
ол бір ауыз сөзімен, ж а ғ д а й т а л а п еткенде, а д а м н ы ң қа н-
д ай б о л м а с ы н қ ү м а р л ы қ сезімін қ о з д ы р а да, б аса д а а л а ­
д ы » 1.
Қ а з а қ х а л қ ы әйел-еркек, к ә р і - ж а с д еме й сөз са йы с ы -
на, өнер ж а р ы с ы н а түсуге б е й м а р а л еркінді к ж а с а ғ а н .
Ақын мен шешен қ а з а қ а у л ы н ың ең қ а д і р л і қ о н ағ ы бол- 
ран. Сөз өнеріне, өнерлі а д а м ғ а деген бүкіл елдің, ж а л -
пы х а л ы қ т ы ң осын да й ілтипаты, түптеп келгенде, е л д е
а қ ы н д ы қ - ш е ш е н д і к өнерді ң өркендеуі не негіз болған.
* * *
С а р ы би А т а қ о р ғ а н н а н бес- ал ты ш а қ ы р ы м ж е р д е — 
Т е м і р қ а з ы қ ж а ғ ы н д а (солтүсті к ба т ы с ) С а р ы ж а л д а ат а - 
б а б а с ы н ы ң ж а й л а у ы н д а қон ы с т ан ы п отырғ ан. Сол 
ай- 
м а қ т ы ң бір топ кі сілері С а р ы биді ң үйіне келіп, әнг і ме 
дү кен қ үрып, биге с а у а л қ о й ғ ан деседі.
— Б и аға, ел Сізді қ и ы н н а н ж о л т ап қы ш, д а у л ы ж е р ­
де сөз т а п қ ы ш , деп қ а ді р л еп , қ ұ р ме т т е й ді . — Бі зд і де, елді
де т о л ғ а н д ы р ғ а н көп с а у а л д ы ң б і рнешеуі не ж а у а п сұрай 
келген ж а й ы м ы з бар. Егер мүмкі н болса, с о л а р ғ а ж а у а п
берсеңі з, — деген екен. Ж ә н е д е : — С а у а л д а р ы м ы з ғ а ж а ­
у ап берсеңіз, д а н ы ш п а н д ы ғ ы ң ы з д ы , д а ң қ ы ң ы з д ы
елге 
ж а я т ы н б і з де рмі з ғой, биеке, — депті. С онд а С ар ы би: — 
С өз де рі ңі зг е қ ұ л д ы қ , т а қ с ы р л а р , сы н а й к е л д і к десеңіз- 
дерші! С ы н д а р ы ң ы з ғ а ж а р а с а м , с а у а л д а р ы ң ы з д ы
қ о я
б ері ңі зд е р, — деп күліпті.
— Д әс ә уе л гі с а уа л : а д а м неден қ о р ы қ п а у ғ а тиісті?— 
деп сү ра пт ы біреуі. Сонд а С а р ы би:
— Ад ам — пенде, т у м а қ б ар да, ө л м е к бар. А л л а н ы ң
к ү р ы ғ ы н а н ешкі м қ а ш ы п қ ү т ы л а ал ма йд ы. С о л ай екенін 
біле тұра, а д а м өлі мнен қ о р ы қ п а у ғ а тиіс, 
деп білемін. 
Өл і мн ен — ү ят күшті деген де сөз бар. Өлі мні ң өзінен 
гөрі, од ан ке лмей 
ж а т ы п қ о р ы қ қ а н
ү ят си яқ ты, — деп 
ж а у а п береді.
Б ү л ж а у а б ы н а
риза б олғ ан кісілер келесі с а у ал ын
айтыпты.
— Ж а ң а ж а у ғ а н қ а р д а н т а з а дүни ед е не бар? Соны 
а й т ы ң ыз шы ?

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: