Цицерон. Три трактата об ораторском искусстве. Москва. 1972

Сонда С а р ы би:
— Б о л ғ а н н а н б о лм а ғ а н нәрсе қызық. Бі лг еннен біл- 
меген т ар тымд ы. Қөргеннен көрмеген қ ы з ы қт ы . Сондық- 
т ан ж а ң а ж а у ғ а н қ а р д а н т а з а нәрсе бар. Ол — әлі ж а у -
м а ғ а н қ а р , — депті.
Бұл ж а у а б ы н а д а риза б олғ ан кісілер т а ғ ы бір с а у а л
б ер і п: — Т о п ыр а қ т а н ж а р а л ғ а н , қ а м сүт емген пендеміз. 
С өйт е тұра кейде қ ұ д а й ы м ы з д ы ұ мытып кетеміз. А л л а ғ а
т еңді к бермейміз. Ад ам б а л а с ы
мен қ ү д а й д ы ң тең ел е р 
тұсы бар ма ?— дегенде С а р ы би:
— Д үн и ег е шыр етіп келген б а л а н ы ң а н а с ы өзін ту- 
ғанме н мінезін т ум а й д ы
екен, ж а қ с ы л а р . Қ а н ш а а д а м
болса, сонша мінез б а р десе к қателеспеймі з. Қ ү д а й ы н а
қ ұ л ш ы л ы қ еткендер де, қ ұ д ай ын ұ м ы т қ а н д а р д а а р ам ы з -
д а жүр. А д а м д ы с ын а ғ а н д а — сөзіне, ісіне қ а р а п сынай- 
ды. Сөйлеген сөзіне, істеген ісіне қ а р а п б а ғ а л а й д ы . Қей- 
біреуді ң сөзі көп, ісі жоқ. Бі тке ннен бітіремін деген уә- 
десі көп. С о л а р д ы т а р а з ы л а й келе, өз ж ү м ы сы н үндемей 
бітірген пенде қ ұ д а й ғ а теңеледі деуге ауз ым б а р а д ы , — 
депті.
С ар ы бидің ж а у а б ы н а
тәнті болғ а н кісілер қ о н а к
болып, т а ғ ы бір 
т аң с ү х б ат к е р л і к қүрып, ри з а болып 
т а р а са д ы .
. ..Сары бидің жі гі т ш а ғ ын д а А т а қ о р ғ а н д а бір 
той 
болып, бәйге ж а р ыс т ыр ы п , көкпар ш а пқ ыз ы п , п ал уа н
күрестірген екен.
Сол а й м а қ қ а белгілі п ал уа н Күнту келіп, оған қар* 
сы күресетін 
кісі ш ы қ п ай ды. Ат а ғ ы н а н б а с қ а п алуан- 
д а р ыкса керек. Т о й л а р д а Күнту п а л уа н көбінесе күрес- 
пей бәйге алып жүрген.
Осы тойда 
д а төбедей болып о р та д а о тырғ ан Күн- 
туға к а р с ы л а с п а л у а н т а бы лм а йд ы . Ата ғ ы елге мәлім 
болғ а н п а л уа н д ы, а д а м д а р қызығ ып, а йн а л ып көреді. 
Би ел б а й қ а м а ғ а н д ы б а й қа й ды. Сөйтсе Күнту қ ы д ы р м а
ж ү л д ы з ғ а қ а р с ы отыр екен. Т а п а - т а л
түсте қ ы д ы р м а
ж ү л д ы з д ы ң қ а й ж е р д е бола тынын білген С а р ы би 
ел 
намысы үшін өзі К үнт уғ а қ а р с ы күреске шығад ы. Екеуі 
біраз а л ы с қ а нн а н кейін Күнтуды көтеріп ү р ғ а н д а
екі 
қ а бы р ғ а с ы сынып, а у ы рғ ан на н ба, әлде б о лм а са намыс- 
тан ба, әйтеуір етпетінен ж е р г е ж а т ы п ж ы л а ғ а н екен.
— 
Осы ж а с қ а келг енше ж а у ы р ы н ы м же р иіскемеген 
еді, ж а с б а л а д а н қ а л а й ж ы ғ ы л ғ а н ы м д ы білмеймін, ж ы -
ғы^іғаным б ағ ымн ың қ а й т қ а н ы
шығ ар,
б і р а қ қ а н ш а
қ а ж ы р - қ а й р а т ы м б ола 
тұ ра ж и ы р м а бестегі б а л а д а н
155

қ а л а й ж ы ғ ы л д ы м , — деп 
С а р ы
биге қ а р а й д ы . С о н д а
С а р ы би:
— 
Мен ж ы қ қ а н ы м ж о қ , ә р у а қ т а р ы м ж ы қ т ы , — деп 
ж ұ м б а қ т а п ж а у а п береді.
Кейін а д а м д а р а н ы қ т а п с ұ р а ғ а н д а С а р ы би: «қыд ыр-
ма ж ұ л д ы з д ы есептейтінім 
бар, а й дың бірінде ж е р д е
б ол а ды , же т і сі нд е 
ж е л к ед е , төрті ндё 
төб ед е бола ды.
Ж ұ м а күні кір ж у у ғ а , қ а з ы қ қ а ғ у ғ а , бір ж а қ қ а ш ы ғу ға
б о л м а й ды . Сол с и яқ ты ж ұ л д ы з т ур а емес күні көшуге 
д е б олм а й ды .
К ү р е с е р д е о т ы р ғ ан К ү н т уд ы 
а й н а л ы п көрдім. 
О л
ж ү л д ы з ғ а қ а р с ы
отыр 
екен, с о н д ы қ та н ж ы ғ ы л д ы » , — 
деген екен.
Қ а з а қ х а л қ ы н д а « б ұ л а р д ы ң ж ү л д ы з ы қ а р с ы »
деп 
а н т ы л ғ а н
сөз ж а й д а н - ж а й а й т ы л м а ғ а н сияқты.
Кең- 
б а й т а қ ас па н әлемі ні ң біз б ілмес бір құп ия с ы ж ұ л д ы з -
д а р д а ж а т қ а н ы н б а б а л а р
тәлі мі д ә л е л д е п - а қ
келеді. 
С а р ы биді ң күрестегі ж ү л д ы з т у р а л ы а й т қ а н ә р у а қ т ы
әңгімесі, а рғ ы з а м а н н а н беріге ж е л і т ар т ы п ж а т қ а н д а й
эсер етеді. Қ а м сүт емген пенде қ а с ы р е т і мол ж е р
т а ­
рихын, қ а т - қ а б а т ж ұ м б а қ т ы ,
қ а си ет т і
аспан 
сырын 
қ ы с қ а ғ ұ м ы р ын д а қ а й д а н ұғып жетсін!
С а й ып келгенде, қ а з а қ т а ж а з б а ті лді ң есесіне сөйлеу 
тілі ж а қ с ы же тілген, а қ ы н д ы қ пен ше шен д і к өнер ж а р ы-
са д а м ы ғ а н . А қ ы н д а р с и яқ ты ше шен д ерд і б а с т а п- ба ул и -
тын « о қы т у шы л а р » , әдетте, көне көз, кәрі қ ү л а қ т ы қа -
р и я л а р болған. Қ а р т ше шен д ер өз білгенін, өнерін үйрен- 
гісі келген ж а с т а л а п к е р л е р г е үйретуден 
т а р т ы н б а ғ а н ,
өзіне шәкі рт, өнеріне мүр а ге р д ай ын д а ғ а н . Өнер 
қуған 
ж а с т а р ше жі ре, шешен қ а р и я л а р д а н үлгі-өнеге 
алғ ан,
үйренген, а ғ а б уынды үс т а з тұтқа н. Міне, осыдан келіп, 
көшпелі ел д е е р е кше меюғеп — х а л ы қ т ы қ ше ше н д і к мек- 
теп қ а л ы п т а с қ а н .
* * *
М а қ а л - м ә т е л д е р , ше шен д і к сөздер жә не ө л е ң -ж ы р л ар
х а л ы қ мүрасы, х а л ы қ д а н ал ы ғ ы , рух ани қ а з ы н а
дедік. 
Б і р а қ , ж о ғ а р ы д а а й ты л ғ а н д а й , х а л ы қ деген кең 
ұғым; 
оның ішінде қ а р а да, төре де, ж а р л ы да, бай д а болған. 
Т а п т ы қ қ о ғ а м д а ш ы қ қ а н х а л ы қ ш ы ғ а р м а с ы н д а канау- 
шы, үстем т ап т ы ң мүддесін қо рғ а п, әрекетін 
ақ тай тын ,
к ө з қ а р а с ы н бейнелеп, ж ы р ы н ж ы р л а й т ы н сөздер де ж о қ
емес. Б і р а қ онда й т а п т ы қ ж а ғ ы н а н бізге ж а т шы ға р м а -
л а р он ша көп те емес, өте сирек кездеседі. Оның себебі — 
қ о ғ а м д ы қ қ ү р ы л ы с ы н ы ң к е н ж е қ а л ғ а н д ы ғ ы н а , хал ык-
156

тың көпшілігінің с а у а т с ыз д ығ ы н а қ а р а м а с т а н қазақтын: 
б ұ қ а р а л ы қ дәстүрі жә не ф о л ь кл о р д ы ң ж а с а л у , с а қ т а л у г 
ерекшелі ктері ті лмен, үнмен ж а с а л ғ а н рухани қ а з ы н а н ы
халықтың « қол ы нд а ү ста уын а», үнемі қ а д а ғ а л а п , б а қ ы -
лап отыруына мүмкі нді к берген.
Қ о р ы т а а й т қа нд а, м а қ а л - м әт е л мен ше ше н д ік
сөз- 
дер — тектес ж а н р , бірімен-бірі етене ж а қ ы н
мүралар.. 
М а қ ал - м ә т е л д е р қ а н ш а м а м а зм ү нд ы да көркем б ол ғ ан ы -
мен көлемі тым шағын, м а ғ ын ас ы ж а л п ы келеті нді ктен 
үлкен у ақ иғ ан ы , кесек ойды бере а л ма йд ы, келте 
қай- 
рыла ды, белгілі бір затты, кейі пкерді көзге елестеткен- 
дей бейнелей а л ма йд ы; әдетте а ң ы з әңг і мелермен, көр- 
кем ш ы ғ а р м а л а р м е н ж а л ғ а с ы п , ж ы м д а с ы п өмір сүреді,. 
о л ар ға м а з м ү н д ы қ нәр, көр к емд ік әр 
береді, 
а й т ы л а р
ойды ан ы қ т а й д ы, т ол ы қ т ы р а д ы , оған сенімді күшейтеді.
Асыл м а р ж а н - а р у мойнына, а л м а с қ ы л ы ш ер қ ол ы на
ж а р а с а т ы н ы сияқ ты сөз ас ыл ы д а
өз орнында кұн д ы.
Теңіз тербеп тереңде ш а й қ а ғ а н і н ж у - м а р ж а н д а й ғасыр- 
лар бойы х а л ы қ ж а д ы н д а с а қ т а л ып , ж ұ п т а л ы п
көптің 
көкейіне орнағ ан, х а л ы қ т а л ғ а м ы н өтеген 
м а к а л - м ә т е л ,
н ақ ы л - т а қ п а қ , ше шенді к сөздер а қ ы н д а р д ы ң өл ең -ж ы р-
л а р ы н д а, ше шен д ер д і ң д а н а л ы қ
сөздері нде 
а ш ы л а д ы ,
а й қ ы н д а л а д ы , ал а қ ы н д а р мен ше шендер әл де н еше үр- 
п ақ т ы ң санасезі мі н а р а ла п , көптің көкейіне қ о н а қ т а ғ а н
ойлы, сырлы сөздерді ж а т т а п , ж а д ы н д а с а қт а й ды ;
ке- 
ректі, кезекті же рі нд е ж а ң а р т ы п , ж а с а р т ы п кәдеге ж а -
рата ды.
Авторлы ө л ең - ж ы р л а р мен ше шенд і к сөздер 
е жел г і 
ауыз әдебиетті ң ж а л ғ а с ы жә не ж а ң а көркем әдебиетті ң 
б аста уы болып т аб ы л а д ы. Өйткені ауыз әдебиетіндегі 
б ас к а ж а н р л а р д а й емес а вторлы ө л ең - ж ы р л а р мен ше- 
шенді к сөздерде қ и я л - ғ а ж а й ы п нәрселер көп болмайды,
реа ли ст і к у а қ и ғ а л а р , өмі рде болған к а йр а т к е р л ер , олар- 
дың а р а с ы нд а ғ ы қ а р ы м - қ а т ы н а с т а р әңгімеленеді.
Де ме к, қ а з а қ көркем әдебиетінің туып қ а лы пт а с у ын -
да, д а мып
т ол ы с у ын д а
а қ ы н - ж ы р а у л а р д ы ң
а т қ ар ғ ан
қызметі қ а н д а й болса, белгілі 
шешен-биле рді ң к ос қа н
үлесі де сондай. Д ә л і р е к ай т қа нд а, қа зі рг і ү ғ ы мд а ғ ы
к а з а қ т ы ң қ а р а сөзі — прозасы мен д р а м а л ы қ шығ арма -
л а р ы реалистік аңыз әңгі мелер мен шешендік с ө з д е р д і а
негізінде, үлгісінде туып қ а л ы п т ас к ан .

МАЗМҮНЫ

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: