П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

7. Е К П І Н
Сөзді айтқан кезде сөз ішіндегі барлық буын 
біркелкі айтылмайды. Екі буыннан не одан көп 
буыннан тұратын сөздердің құрамына енетін бу- 
ындардың біреулері солғы ны рақ, әлсіздеу, кел- 
телеу, енді біреуі басқаларына қарағанда анағұр- 
лым айқы ны рақ, созы лы ңқы айтылады[ Сөз 
ішіндегі бір буы нны ң өзге буындардан дауыс- 
тың созылыңқылығы, әуезділігі арқылы оқш ау- 
ланып айтылуын екпін немесе буын екпіні, яки 
сөз екпіні дейді. Екпін түскен буынды екпінді 
буын дейді^ Қазақ тіліндегі алғаш қы буыны мен 
соңғы буыны ды бы сты қ құрамы ж ағы нан ал- 
ғанда бір-біріне айна қатесіз ұқсас болып ке- 
летін 
баба (ата-бабад£Т£нп£п), шеше (әке-шеше
дегендегі), 
тете (өзіне тете інісі
дегендегі), 
шаша
(су аттың шашасынан келеді
дегендегі), 
бұлбүл,
дүлдүл
тәрізді бірлі-жарым екі буынды сөздер 
бар. Осылардың әрбіреуінің құрам ы ндағы бу- 
ындарды өзара салыстырып көретін болсақ, ды- 
быстық тұрғыдан бір-біріне ұқсасты ғы на қара- 
мастан, олардың алғаш қы сы мен кейінгісінің 
айтылуында бір-бірінен елеулі айырма бар екенін 
айқын аңғарамыз.
М эселен, 
баба
деген созді айтқан кезде оның 
соңғы буынындағы 
-ба
бастапқы буындағы 
ба-
мен салыстырғанда анағұрлым созылыңқы, ана- 
ғұрлым нығарлы, котеріңкі дауыспен айтылады. 
Оны есту арқылы ғана емес, алғаш қы буында- 
ғы
а-
мен соңғы буындағы о-ны айтқан кездегі 
адамның жағының ашылу ш ама-ш арқына қарап 
та аң ғаруға болады. С оңғы а-ны айтқан кезде 
жақ алғаш қыға қарағанда мейлінше кең ашыла- 
ды. М ұны байқау үшін осы екі буынды айтуда- 
ғы үстіңгі ерін мен астыңғы еріннің ара қаш ық- 
тығын жай көзбен назарлаудың өзі-ақ жеткілікті.
Сөз ішіндегі бір буынның өзге буындардан 
ерекш еленіп, басым үнмен айтылуы - қазақ 
сөзінің бойына аса тән фонетикалық заңдылық- 
ты ң бірі. Демек, бұдан екпін түсетін буын бар 
жерде, сөз ішінде екпін түспейтін де буындар- 
дың болу ш арттылығы келіп туындайды. Көп 
буынды сөздермен қатар қазақ тілінде бір буын- 
ды сөздер де барш ылық. Кейде біріне-бірі ілес 
айтылған бір буынды сөздердің екеу ара бір ек- 
пінге ие болатын кездері болады. М әселен, 
ол
күн де келеді
дегендегі бір буынды сөздер 
күн
есімі мен 
де
шылауы екеу ара бір екпінге ие, бұл 
жердегі екпін есім сөзге түсіп тұр. Ж алпы дер- 
бес мағыналы сөз атаулы екпінсіз айтылмайды.
Дыбыс құрамы бірдей екі буынды бір-бірінен 
ажыратудың бірден-бір олшемі - екпінділік пен
екпінсіздік. Д ы бы сты қ тұрғыдан бұларды бір- 
бірінен ерекш елейтін бұл жерде озге белгі жоқ. 
А йталы қ, 
іиеше
созіндегі 
ше-ше
деген ұқсас ке- 
летін буындардың арасындағы айырма тек алғаш- 
қы сы ны ң екпінсіз, соңғы сы ны ң екпінмен ай- 
тылуында ғана.
Ал енді ды бы сты қ құрамы тепе-тең емес, 
бірақ буындары бір оңкей дауыстылармен ке- 
летін создердің айтылу ерекшелігіне назар ауда- 
рар болсақ та, дәл жоғарыда әңгімелеп откен 
жай байқалады. 
М эселен, ша-ма-ла
деген етістік 
создің үш буыны да 
а
дауыстысының қаты сы - 
мен жасалған, алайда екпін тұрғысынан бұл бу- 
ындардың айтылуында біркелкілік ж оқ, екпін 
соңғы
-ла
буынына түскен, сондықтан ол создің 
біры ңғай 
а
дауыстысымен келген озге буында- 
рынан созылыңқы, әрі котеріңкідауыспен тегеурінді 
айтылған.
Б у ы н д а р д ы ң іш ін д е гі д а у ы с т ы л а р д ы ң
түрліше болуы да, біроңкей болуы да әбден ықти- 
мал, бірақ дербес мағы налы соз атаулы еш қа- 
шан екпінсіз айтылмайды. Мысалы: 
Қолынакам-
шысын үнсіз ғана алды да, касындағы карашала-
рына суык қабакпен “эзірлен ” деген емеурін
білдірді
(Әуезов).
'Ф онетикалы қ тұрғыда соз екпіні 

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: