П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
.1 . Е К П І Н Н І Ң Қ Ы З М Е Т І
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 7 .1 . Е К П І Н Н І Ң Қ Ы З М Е Т І
Сөз екпінінің сөйлеу жүйесінде атқаратын қызметі сан қилы. Солардың ішінен зерттеуші- лер екпін атқаратын қызметтің ең бастысы деп көбіне-көп екпіннің кульминатив, делимитатив, сигнификатив, экспрессив секілді қызметтерін атайды. Екпіннің барша фонетикалық типіне тән деп оның кульминатив қызметін атауға болады. Бұл қы зметтің мәні сөз ішіндегі буындар мен буын құрайтын дыбыстардың басын лебіздік (просо- диялық) тұрғыдан біріктіріп, сөзді біртұтас өз алдынадербес құрылым (структура) етіп көрсету. Екпіннің кульминатив қызметін кейде екінші түрлі атпен оны ң сөзді ұйымдастыратын қыз- меті деп те атайды. Екпіннің бұдан кейінгі маңызды қызметі - сөйлеудегі (сөйлеу а ғы м ы н д а ғы ) сөздердің тізбегіндегі, бір-бірінен шегін, шекарасын ажы- рату, мұны екпіннің делимитатив қызметі деп атайды. Бұл - сөзді сойлеу тізбегіндегі өзге сөздер- ден боліп корсетудің өлшемі. Бір сөзде бір ғана екпін болатындықтан, екпіннің санына қарай сөйлеу тізбегін, сөздердің саны ны ң қанш алы қ- ты екенін білуге болады. Тыңдаушы өзі естіп отырған ұзын-сонар әңгіменің ішінде бірінен соң бірі іле-ш ала айтылып жатқан сөздердің бір- бірінен жігін ажырата алмаса, не естіп, не қой- ғаны н біле де, түсіне де қоймас еді. Мұндайда ты ңдауш ы ға қолғабыс тигізіп, көмекке келетін нәрсе - екпін. Тек осы екпін арқылы ғана тың- даушы сөйлеу тізбегіндегі бірімен-бірі мидай араласып жатқан сөздердің бір-бірінен ара-жігін айыра, саралай алады / Әр буында өзге дыбыстардан мойны озық тұратын бір дыбысты ң болатыны тәрізді, әр сөздің құрамында өзге буындардан мойны озық тұраты н бір буын ( вершинный слог ) болады. Осындай буындардың саны арқылы фраза құра- м ы ндағы сөздердің саны анықталады. Екінші сөзбен айтқанда, фраза құрамында қанш а осын- дай буын болса, сонш а сөз болғаны. Екпін бол- маса, сөз құрамындағы буындардың бәрі біркелкі а й ты л а т ы н б о л са, ф р а за , с ө й л ем іш індегі сөздердің аяқталған жерін, олардың жігін ажыра- ту тыңдаушы үшін зор қиы нды қ келтірер еді. Екпіннің сөздің жігін, шекарасын ажырату- д а ғы қы зм етін түсіндіруді ж еңілдету үшін Қ.Ж ұбанов мынадай бір методикалық тұрғыдан оңтайлы мысал келтіреді. Сөз буыны сөздің боліп айтуға келетін бөлшегі болғанды қтан, бұл кісі жас және ат деген бірінен-бірі болек тұрған, бірақ былай қарағанда әрі дербес соз деп ұғар- лықтай екі буын алады да, осы екі буын бір создің құрамына кірген буын ба, әлде екеуі екі басқа создікі ме, соны ң басын ашып алуымыз керекдеген өзіне-өзі сауал қояды. Оған озі бы- лай деп жауап береді: Егер бұл екеуі екТ^асқа соз болатын болса, онда олардың арасын боле, жапсарын аша сойлейміз, бұл ы ңғайда алып оты рған мысалдарымыздан жас ат деген жас жы лқыны білдіретін түсінік шығады. Ал енді бұл екі буын бір создікі болса, олардың жГгін жапсарластыра, жымдастыра сойлейміз, онда алып оты рған мысалдарымыз жасат деген бір нэрсені істеу мағынасын білдіретін біртұтас соз болып ш ығады. Бұл кісінің екпін қызметін түсінуге арналған және бір ұтымды мысалы - су, ал, ма, ған деген қатар тұрған төрт буынға оқушы назарын аударған жері. Біріне-бірі ілес тұрған осы төрт буынны ң төртеуін екпін ы ңғай ы н а қарай төрт деп те, бір сөз деп те, яки екі-үш сөз деп те қабылдауымыз мүмкін дегенді айтады. Егер бір сөз деп ұқсақ, олардың бэрі бір екпінге ие болып жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|