П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 8.5.3. Бұйрықты сөйлемнің интонациялық
ерекшеліктері Б ұй ры қты сөйлем дер етістіктің бұй ры қ және қалау райы арқы лы ж асалаты ны белгілі. 1. Баяндауы ш ы етістіктің бұйры қ рай ы н ы ң екінші ж ағы нда айты лған сөйлемдер көбінесе бұйрық, талап кейде үндеу мәнін білдіреді: Тарт тіліңді! Ж оғал көзіме көрінбей! - деп Ы скақ кимелеп кетті (Ерубаев). Қүлат мынау үйлерді! (Әуезов). Қ алм а! Апарып сал! (Сонда). Тысқа шығайык, жүр! ( Сонда). Анау шиге карай тарт! (Мүстафин). 2. Бұйыруды білдіретін сөйлемдер етістіктерінің бұйрық райындағы баяндаушына -ш ы /-ш і қосы м ш асы н ж алғау арқы лы тілек, жалыныш не сыпайы түрдегі сөйлем жасауға болады. М ұндай сөйлемдер қалау мағынасында да айтыла береді: Келші, қалкам , менің касыма отыршы! М ына ж үмысты тезірек біт ірш і! (Әбішев). Әйгерім, сен бері карашы! - деді (Әуезов). Б ұ й р ы қ т ы с ө й л е м д і и н т о н а ц и я л ы қ айырмашылықтарына қарай екіге бөлуге болады. Олардың біріншісі - орындалуға тиісті, жалтаруға болмайтын қатал бұйрық болса, екіншісі - тілек, қалау не сыпайы түрде айтылған бұйрық. Олардың біріншісіне жоғарыда келтірілген бірінші топтағы (1) мысалдар, екіншісіне - екінші топтағы (2) мысалдар жатады. Қатал бұйрықты сөйлем нің интонациялы қ ерекшелігіне оның көбінесе жоғары тонмен басталып, соңына қарай бәсеңдеуін, ал сыпайы түрде айтылған бұйрықты сөйлемнің ерекшелігіне біркелкі, орташа тоналды д е ң г е й д е а й т ы л у ы н ж а т қ ы з у ғ а б о л а д ы . Б ұ й р ы қ т ы с ө й л е м д е р д ің екі түрі де баяу қарқынмен мол интенсивтілікпен ерекшеленеді, ал акценттелген буыны мазмұндық өзек болып максималды тоналды мағынаға ие болады. Қатал бұйры қты сөйлемдердің тоналды диапазоны едәуір мол, тоналды интервалы да көлемді. Қалау не с ы п а й ы т ү р д е а й т ы л ғ а н б ұ й р ы қ т ы сөйлемдердің тоналды диапазоны мен интервалы орташа болып келеді. ең соңғы сы әрқаш ан тиянақты интонем аға ие болады. Схема түрінде біры ңғай мүшелердің интонациялы қ сы зы ғы н төмендегідей беруге болады (2 2 -с у р е т ). 22 сурет. Бірыңғай мүшелердің интонациялық схемасы 8 .6 . С Ө Й Л Е М Н ІҢ М А ҒЫ Н А Л Ы Қ Б Ө Л Ш Е К Т Е Р І Сөйлемдегі сөздердің бәрі бірдей үнемі дербес екпінге ие бола бермейді. М ысалы: Ол жырларды айтатын адам жыршы деп аталады. Бұл сөйлем үш акцентуациялық топқа бөлінеді: біріншісі - ол жырларды, екінш ісі - айтатын адам, үшіншісі - жыршы деп аталады. Осындай м ағы н а ж а ғы н а н байланы сты бір екп ін м ен айты латы н топ - ы рғақты топ деп аталады. Ы рғақты екпін бір сөз тобы мен екінш і сөз тобы ны ң жігін ажыратып тұрады. Әдетте ы рғақты топтар синтагм аларм ен үйлесіп отырады. Кейде бір синтагма бірнеше ы р ғ а қ т ы то п қ а б өл ін ед і. Ы р ғ а қ т ы то п тар ы рғақты екпінмен жіктеледі. Ол жіктің арасы н е г із г і т о н ж и і л іг і н ің , қ а р қ ы н н ы ң , интенсивты іктің кенет өзгеруімен белгіленуі мүмкін де, олардың арасында әрдайы м пауза болуы міндетті емес. Қазақ тілінде сөйлемнің ы рғақты топтарға б ө л ін у і к ө б ін іс е о л а р д ы ң м а з м ұ н ы м е н байланысты. Мысалы: 1. Кеше кешке /к о н а к / үйге келді. 2. Кеше кешке /к о н а к үйге келді. Бірінш і сойлем үш ырғақты топқа бөлінеді. Екіншісі - екі ырғақты топтан.тұрады. Бірінші сөйлем ж ақты, екіншісі - жақсыз болып шығады. Бірінші сөйлемде әңгіме қонақ туралы, ал екінші сойлемде белгісіз біреу туралы. М ұндайда әр ы рғақты топ бір-бірінен паузамен болініп, ы рғақты екпінмен жіктеліп отырады. Ы рғақты екпінмен бірге (бір соз тобы мен екінші сөз тобының жігін ажырататын) ой екпіні де қолданылады. Ой екпіні сойлемдегі бір создің м әніне айры қш а коңіл аударып, оны күшейтіп тұрады. Ой екпіні сойлемнің мазмұнымен тығыз байланы сты . С ойлем нің м азм ұны ой екпіні арқы лы озгеріп тұрады. М ысалы: “ Таңертең окушылар мектепке кет т і” деген сейлемді алып қ а р а с т ы р а й ы қ . 1. Таңерт ең м е к т е п к е / / жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|