П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы

- А-Ұ дауыстыларының бір ортақ (+) (екеуі 
де тіл арты), екі айырым (біріншісі ашық және 
езулік, екіншісі қысаң және еріндік) белгілері бар;
- А -Ү д ау ы сты л ар ы н ы ң о р тақ (+ ) белгісі 
ж о қ , о н ы ң е с е с ін е үш ай ы р ы м (-) б ел гісі
( біріншісі - аш ы қ, езулік, тіл арты, екіншісі - 
қысаң, еріндік, тіл ортасы) бар.
Осы ж олм ен барлы қ дауыстыларды бір- 
бірімен салыстырып ш ығуға болады.
Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстар құрамы- 
на қарай жалаң ж әне құранды болып екі топқа 
бөлінеді. Ж алаң дауыстылар қоспасыз бірыңғай 
таза дыбысталады. Ат құранды дауыстылардың 
сапасы күрделі болады. Қазақ тілінің құранды 
дауыстылары екі сыңардан тұрады. Оның алғашқы 
сыңары үнді дауыссы з болып басталып, соңы 
толық дауысты дыбысқа айналады. Құранды да- 
уыстылардың сыңарларының жасалым, айтылым 
және естілім деңгейі де аны қ аңғарылады.
Қ азақ тілінде тіл алды дауысты дыбыстар 
жоқ.
Кірме әріптер. 
Қазақ тіліне енген (4-кесте) 
кірме әріптер жеке дауысты дыбыстардың таң- 
басы емес. Олар арқылы қазақ тіліндегі қы саң 
дауыстылар мен үнді 
Й, 
У 
(\
ү
) 
дауыссыздары- 
н ы ңтіркесі белгіленеді. Мысалы: ми - мый, си- 
рақ - сы йрақ, сирек - сійрек, бу - бұу, суық - 
сұуық, сурет - сүурет т.б.
ЫЙ 
ҰУ 
ЙА 
Й Ұ У
И < 
У <
Я <
Ю <
ІЙ 
ҮУ 
ЙӘ 
ЙҮУ
4 - к е с т е . К ір м е әр іп тер дің ды бы с қ үр ам ы
1.3.2. Дауыссыз дыбыстар
Қазақ тілінің төл дауыссыз дыбыстары ның 
жүйесі 17 дыбыстан құралады. Олар: Б, Д, Ғ-Г, 
Ж, 3, Й, Қ -К , Л, М, Н, Ң, П, Р, С, Т, У(\ү), Ш. 
Дэстүр бойы нш а Қ -К , Ғ-Г дыбыстары ның ж а- 
салым айырмаш ылықтарын ескеріп, жеке-жеке 
дауыссыздар деп есептеп келеді. Бұл жерде олар- 
дың бір дауыссыздың үндесім варианты екендігі 
ескеріліп, керісінше, бір дауыссыз деп қарасты- 
рылып отыр (ол туралы “ үндесім тарауда” кең 
айтылады).
Қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың жа- 
салым қорындағы орындары барлық нүктелерді 
қамтиды.
1. Жасалу орны на қарай:
а) 
ерін-ерінді дауыссызлар (тоғысыңқы және 
жуысыңқы) - 1-нүктеде жасалады;
ә) тіл ұшы дауыссыздар (тоғы сы ңқы және 
жуысыңқы) - 2 - нүктеде жасалады; .
б) тіл ортасы дауыссыздар (тоғысыңқы жэне 
жуы сы ңқы) - 3 - нүктеде жасалады;
в) тілш ік дауыссыздар (тоғы сы ңқы және 
жуысыңқы) - 4 - нүктеде жасалады.
2. Дауыс қатысына қарай:
а) қатаң дауыссыздар 5-4 нүкте арқылы жа- 
салады, яғн и дауыс желбезегі тербелмейді (түзу 
сызық);
ә) ұяң дауыссыздар 5-3 нүкте арқылы жаса- 
лады, яғн и дауыс желбезегі жартылай тербеледі 
(төменгі ирексы зы қ);
б) үнді дауыссыздар 5-2 нүкте арқылы жа- 
салады, яғни дауыс желбезегі мол тербеледі (ор- 
таншы ирек сызық).
Соны мен дауыссыз дыбыстардың жасалы- 
мы - үш айырым белгісі (жасалу орны, дауыс 
қатысы, жасалу тэсілі), айтылымы - екі айырым 
белгісі (ауыз бен көмей қуы сы ны ң өзара қаты- 
насы, тоғысым-жуысым күші), естілімі - екі ай- 
ырым белгісі (тоғы сы м-ж уы сы м қарқы н ы , үн 
қатысы) арқылы сипатталады.
Д ауы ссы з ды бы старды ң басты ж іктелім 
белгісі дауыс қатысы болып табылады. Дауыс- 
сыздар дауыс қатысына қарай “ қатаң, ұяң, үнді” 
болып бөлінеді. Аталған атаулар жасалым белгі- 
лердің қатарына жатпайды, олар дыбыстың есті- 
ліміне тікелей қатысты. Алайда, дәстүрлі ф оне- 
тикада олар жасалым белгілер ретінде қалыпта- 
сып қалғандықтан, дэстүрді бұзбай, сол күйінде 
қалдыруға тура келді. Ш ындығында дауыс жел- 
безегінің тербелісіне қатысты жасалым белгілер 
ретінде “бейтербеліңкі немесе тербеліссіз (қатаң), 
жартылай тербеліңкі немесе тербеліңкі (ұяң), мол 
тербеліңкі немесе тербелімді (үнді)” деген атау- 
ларды алған жөн.
С он ы м ен , дауы ссы з ды бы стар алды мен 
қатаң, ұяң, үнді болып үш топқа бөлінеді. Әрі 
қарай эрбір топтағы дыбыстар іштей жасалу орны 
мен жасалу тәсіліне жіктеледі (дауыссыз дыбыс- 
тардың жасалым моделі “ үндесім тарауында” 
беріледі).

жүктеу/скачать 38,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: