-й
жұрнағы
мына түрде келген:
-ай (ойла-ай),
-ей (биле-ей),
-ой (сойло-ой),
-ұй (оқұ-ұй),
-үй (үсү-үй),
-ый
(тасы-ый),
-ій (бекі-ій),
енді
-у
ж ұрнағы н зер-
делеп көрейік:
-ау
(
ойла-ау
),
-еу
(
биле-еу
),
-оу
(сөйло-оу),
-ұу (оқұ-ұу, тасы-ұу),
-үу (үсү-үу, бекі-
ҮУ)-
Сонда-й жеті
(-ай, ей, ой, ұй, үй, ый, ій),
-у бес
(-ау, еу, оу, ұу,
у>’) дауыстымен тіркесіп, үндесе
айтылады және мұның өзі өзге жалаң дауыссыз
қосымшаларға да тән.
Қ азақ тілі ә,
о
дауыстыларын тек сөздің бас
буынында ғана айтып, қалыптастырған. Қазіргі
қазақ тілінде олар екінш і, үшінші буындарда
(тіпті қосымшаларда да) жүрсе, ол кірме сәздерді
үндестікке кіріктіру үшін алынған. Ал
ыу, іу
тіркесі қазақ тілінде жоқ.
Дауы ссыздарға аяқталған сөзге қосымш а
дауыстыдан басталып ж алғанатыны - табиғи
құбы лы с. Ал дауы сты ға аяқтал ған созге де
қосымш а дауыстыдан басталып жалғанатыны -
тарихи құбылыс. Бұлай қатар келген дауысты-
лардың бірі түсіп қалады, ал түсіп қалатыны (ай-
тылмайтыны) алды ңғысы: екеу (екі+еу), алтау
(алты+ау), жетеу (жеті+еу).
66
ФОНЕТИКА
Сөз іш інде дауыстылардың тіркесе алмауы
түркі тілдеріне, әсіресе, қазақ тіліне тән ерек-
шелік. Сөйлеу мүш елерінің үнемді қы зметіне,
үндестікке негізделген қазақ тілінде артық буын
мен дыбыстар болмайды. Бір бунаққа еніп, бір
ы рғақ, екпінм ен айтылатын сөз бен сөздің ара-
сында да осындай заңдылық кездеседі. Бунақта-
ғы (тіркескен) сөздердің алдыңғысы дауыстыға
аяқталып, кейінгісі дауыстыдан басталып жазы-
лады:
ала ат, қара ала, қолға алды, қолы үзын,
басы айналды, аяғы ауырды, игі іс, тірі өлік, алты
ай, алты үй, екі ешкі, екі үйрек.
Бұлар:
алат, қара-
ла, қолғалды, қолүзын, басайналды, аяғауырды, игіс,
тірөлік, алтай, алтүй, екешкі
түрінде айтылады
да, алды ңғы создің соңы ндағы дауысты түсіп
қалады. М ұндай ж ағдайда алды ңғы сөздің со-
ңындағы
Достарыңызбен бөлісу: |
