286
бўлса-да, ўзининг тугал ечимига эга бўлмаган. Ўзбек тилшунослигида
нисбат категориясини ўрганган барча тадқиқотчи фикрини уч гуруҳга
бирлаштириш мумкин:
1)
нисбат шакли ҳаракатнинг бажарувчи ва объектга муносабатини
ифодалайди;
2)
нисбат категорияси ҳаракатнинг бажарувчи ва
объект орасидаги
боғланишини тавсифлайди;
3)
нисбат категорияси ҳаракатнинг субъектга муносабатини
ифодалайди.
1
Ўтимли-ўтимсизлик ва нисбат тушунчаси ҳамиша боғлиқ тушунча
сифатида қаралади. Чунки феълнинг бош луғавий шакли сифатида нисбат
қараладиган бўлса, феълнинг валентлиги аввало унинг ўтимли-
ўтимсизлигига таъсир қилади. Нисбат моҳиятини белгилашнинг
муаммолиги унга диалектик боғлиқ бўлган ўтимли-ўтимсизликка турлича
қарашнинг мавжудлиги билан ҳам белгиланади.
Чунки уни айрим
тадқиқотчилар грамматик ҳодиса дейишса, бошқаси луғавий моҳият
сифатида қарашади. Ўтимли-ўтимсизликни луғавий ҳодиса сифатида
қаровчи фикрини қуйидагича асослашади:
Биринчидан, ўтимли-ўтимсизликни мунтазам ифодаловчи шакл
тизими ўзбек тилида мавжуд эмас;
Иккинчидан, ҳар қандай феъл ҳам ўтимли, ҳам ўтимсиз
шаклга эга
эмас.
Тўғри, айрим нисбат шакли мунтазам равишда ўтимли-ўтимсизлик
учун хизмат қилади. Бироқ у феъл туркумини бошдан-оёқ қамраб
ололмайди, балки унинг айрим гуруҳи билан чекланади.
Нисбат категорияси феъл луғавий маъносига бошқа категорияга
нисбатан кўпроқ таъсир қилиши билан ажралиб туришини таъкидлашади.
Бу унинг феъл ўзак-негизига қўшилиш ўрни билан белгиланади. Умуман
1
Ғуломов А. Феъл. –Т., 1954. –Б. 56; Ҳожиев А. Феъл. –Т.: Фан, 1973. Ўзбек тили
грамматикаси. –Т.: Фан, 1975; Нигматов Х.Г.
Функциональная грамматика тюркоязычных памтников ХI–
ХII вв. –Т.: Фан, 1989; –Б. 82; Султонсаидова С. Ўзбек тилидаги грамматик категориянинг ўзаро
муносабати: филол.фан.докт.дисс. ...автореф. –Т., 1994, –Б. 48; Аъламова Н. Ўзбек тилидаги феълда
нисбат категорияси: монография. –Т.: Фан, 1992; Нурмонов А., Шаҳобиддинова Ш., Искандарова Ш.,
Набиева Д. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Морфология. –Т.:
Янги аср авлоди, 2001. –Б. 130–139.
287
олганда, нисбат категорияси бўйича билдирилган фикр қанчалик ранг-
баранг бўлмасин, уни бир жиҳат бирлаштириб туради: нисбат шакли
феълга хос категориал тизим.
Жаҳон тилшунослигида нисбат категориясининг моҳиятини
белгилашдаги қараш ҳам учга бўлинади:
Достарыңызбен бөлісу: