Диаспоралар мәдениетінің әлеуметтік-мәдени жағдайы мен даму

119 
жағымсыз және жағымды жағдайларын анықтау қажет болғандықтан, біз 
дәстүрлі өмір салтын сипаттайтын аталған көрсеткіштерді қарастырамыз. 
Жоғарыда аталған көрсеткіштерді талдауға кіріспес бұрын, Батыс Қазақстан 
облысында тұратын диаспоралар өкілдерінің өздерінің ұлттық ерекшеліктерін 
жоғалту мүмкіндігіне қатысты алаңдаушылығына назар аударайық (кесте5). 
Кесте 5 - Респонденттердің тұрғылықты мекен-жайына байланысты ұлттық 
ерекшелігін жоғалту мүмкіндігі туралы пікірі, респонденттердің жалпы санынан 
пайызбен 
Қауіп 
Бар
лығ
ы 
Оның ішінде 
О
ры
ста
р 
Украи
нд
ы
қ 
тар
Т
атар
лар
Бел
ор
уста
р 
Кәр
істе
р 
Шешен
де
р 
Е
врей
ле
р 
Н
ем
істе
р 
А
рмян
да
р 
Ә
зе
рб
ай
ж
а
н 
да
р 
Ұ
йғ
ы
рл
ар
Басқас
ы
Бар 
21,1 36,0 19,8 3,1 
34,
5 
25,
9 
14,
5 
28,
8 
23,
1 
28,
8 
14,5 14,5 5,9 
Бар, 
бірақ 
оны 
асыра 
сілтеуді
ң қажеті 
жоқ 
38,1 41,8 31,6 48,4 
48,
4 
56,
9 
43,
1 
37,
3 
34,
1 
28,
4 
8,4 
31,2 22,7 
Жоқ 
8,6 
5,4 
14,1 11,6 5,9 5,9 5,5 8,8 3,1 3,1 17,3 8,8 
17,3 
Ешқаша
н 
ойланға
н 
емеспін 6,5 0,0 8,8 11,2 
0,
0 
5,5 8,8 2,7 
16,
9 
11,
2 
0,0 
11,2 2,7 
Жауап 
беруге 
қиналам
ын 
25,7 16,9 25,7 25,7 
11,
2 
5,7 
28,
4 
22,
9 
22,
9 
28,
6 
59,8 34,3 51,4 
 
Облыста тұрып жатырған диаспорлар өкілдерінің үштен бірінің пікірі 
бойынша қазіргі таңда ұлттық ерекшеліктерін жоғалту мүмкіндігі бар, алайда 
оны асыра қауіпті деп айтуға болмайды, төрттен бірі ондай қауіп бар деген 
болатын, атап кетсек орыс диаспорасы өкілдері (36,0%),белорустар – 34,5%,
армяндар мен еврейлер -28,8%, кәрістер – 25,9%, немістер – 23,1%. зерттеу 
барысында белгілі болғаны, ең қауіптенетін диаспора өкілдерінің пікірі білу 
мақсатында мақсаттты түрде «Қай ұлттың мәдениеті Сіздің ұлтыңыздың 

120 
ерекшелігін жою қауіпін төндіреді?» деген сұраққа жауаптардан белгілі болғаны 
басым бөлігі орыс ұлтын атаған болатын, оның себептері ең бірінші православ 
діні мен тілде, себебі діни жоралар мен өзара байланыс орыс тілінде өткіщіледі, 
сол себепті орыс мәдениеті аталған этностар мәдениетіне басымдық танытады.
Берілген жауаптарды талдау барысында белгілі болғаны: 
1. Бір этникалық некеде тұрған респонденттер күнделікті тұрмыста ұлттық 
ыдыс-аяқтарды жиі пайдаланады 
2. Аға буын адамдары күнделікті өмірде ұлттық ыдыс-аяқ заттарын жастарға 
қарағанда жиі пайдаланады, сонымен қатар ұлттық ыдыс-аяқтары жоқ 
респонденттердің саны жасына қарай азаяды 
Кесте 6 - Батыс Қазақстан облысында тұратын респонденттердің «Сіз күнделікті 
тұрмыста ұлттық ыдыс-аяқ заттарын қолданасыз ба?» Деген сұраққа жауаптары. 
жасына байланысты, респонденттердің жалпы санынан пайызбен 
Қолданамын 
Жас 
20 жасқа 
дейін 
21-30 жас 
аралығы 
31-40 жас 
аралығы 
41 және 
жоғары 
Үнемі 
0,0 
0,0 
0,0 
0,0 
Сирек 
9,1 
9,7 
11,3 
24,0 
Мен қолданбаймын, 
менде жоқ 
4,5 
11,3 
15,5 
12,0 
Мен оны әшекей 
ретінде қолданамын 
13,6 
16,1 
11,3 
4,0 
Пайдаланбаймын 
45,4 
48,4 
36,6 
52, 
Менде жоқ 
27,3 
14,5 
25,3 
8,0 
Дәстүрлі өмір салтын сипаттайтын келесі көрсеткіш - ұлттық киімдерді 
пайдалану. Респонденттердің «Сіздер ұлттық киім киесіз бе?» деген сұраққа 
жауаптары осы саладағы жағдай БҚО-да тұратын барлық диаспоралар өкілдері 
үшін проблемалы екенін көрсетті: диаспора өкілдерінің тек 3,6% -ы «үнемі» 
ұлттық киімдерді пайдаланады 
Кесте 7 - Респонденттердің «Сіз ұлттық киім киесіз бе?» деген сұраққа 
жауаптары, респонденттердің жалпы санына пайызбен 
Бар 
лығ
ы 
Оның ішінде 
О
ры
ста
р 
Украи
нд
ы
қ
тар
Т
атар
лар
Бел
ор
уста
р 
Кәр
істе
р 
Шешен
де
р 
Е
врей
ле
р 
Н
ем
істе
р 
А
рмян
да
р 
Ә
зе
рб
ай
ж
а
нд
ар
Ұ
йғ
ы
рл
ар
Басқас
ы
Үнемі 
3,6 
1,4 1,5 
1,5 4,3 1,4 8,2 
2,9 
1,5 7,2 5,8 
5,7 
0,0 
Мереке 
күндері 
9,5 
4,3 2,9 
10,
1 
4,3 1,5 24,4 14,3 8,6 
12,
9 
10,0 14,3 1,5 

121 
Мен 
қолданба
ймын, 
бірақ 
менде бар 1,4 1,4 0,0 0,0 1,5 1,4 0,0 4,3 2,9 2,9 1,5 0,0 1,5 
Қолданба
ймын 
7,6 
8,8 2,9 
4,4 8,6 4,3 6,7 
7,2 
4,3 
11,
5 
1,5 
11,5 
20,
0 
Менде 
жоқ 
78,0 
84,
3 
92,9 
84,
1 
81,
5 
91,
6 
60,7 71,5 
82,
9 
65,
7 
81,4 68,6 
77,
2 
Ұлттық киім шешендер (8,2%), армяндар (7,2%), әзербайжан диаспорлары 
өкілдері арасында үнемі киіп жүретіндігі белгілі болді, оның себептері кавказ 
этникалық диаспорлары арасында дәстүрлердің қатты сақатлатындығында.
Батыс Қазақстан облысында тұратын респонденттердің осы сұрағына жауап 
құрылымын егжей-тегжейлі талдау барысында келесі тенденциялар анықталды: 
1) бастауыш және орта білім алған этникалық диаспоралар өкілдері мереке 
күндері ұлттық киімді жиі киеді; 
2) әйелдер ерлерге қарағанда мейрамдарда ұлттық киімді жиі киеді; 
3) аға буын өкілдері жастарға қарағанда мейрамдарда ұлттық киімді жиі 
киеді. Жас буын өкілдерінің ұлттық киімдері жиі кездеспейді (кесте8). 
Кесте 8 - Батыс Қазақстан облысында тұратын респонденттердің «Сіз ұлттық 
киімді қолданасыз ба?» деген сұраққа жауаптары. Жасына байланысты, 
респонденттердің жалпы санынан пайызбен
 
Қолданамын
Жас 
20 жасқа 
дейін 
21-30 жас 
аралығы 
31-40 жас 
аралығы 
41 және 
жоғары 
Үнемі 
0,5 
0,0 
0,0 
0,0 
Мереке күндері 
4,5 
4,8 
7,0 
12,0 
Мен қолданбаймын, бірақ 
менде бар 
9,1 
27,4 
21,1 
8,0 
Қолданбаймын 
45,4 
46,8 
45,1 
56,0 
Менде жоқ 
40,4 
21,0 
26,8 
24,0 
Этникалық диаспоралар мәдениетін қалыптастыруға әсер ететін дәстүрлі 
өмір салтының тағы бір факторы - респонденттердің дәстүрлі тағамдарды 
тұтынуы. Ұлттық тағамдарды жей ме деген сұраққа оптимистік жауаптар алынды 
(кесте 9). Этникалық диаспоралар өкілдерінің басым бөлігі дәстүрлі тағамдарды 
жейді, сонымен қатар респонденттердің үштен бір бөлігінен сәл көбірек «үнемі» 
(36,5%), ал «жиі емес» - 38,4% (кесте 9). 

122 
Кесте 9- Респонденттердің «Сіз дәстүрлі ұлттық тағаммен тамақтанасыз ба?» 
деген сұраққа жауаптары, респонденттердің жалпы санынан пайызбен
 
Бар
лығ
ы 
Оның ішінде 
О
ры
ста
р 
Украи
нд
ы
қ 
тар
Т
атар
лар
Бел
ор
уста
р 
Кәр
істе
р 
Шешен
де
р 
Е
врей
ле
р 
Н
ем
істе
р 
А
рмян
да
р 
Ә
зе
рб
ай
ж
а
нд
ар
Ұ
йғ
ы
рл
ар
Басқас
ы
Үне
мі 
36,5 
26,
1 
37,1 43,6 20,0 36,6 52,6 24,3 31,5 
20,
0 
44,3 55,8 
43,
6 
Жиі 
емес 38,4 
22,
8 
35,7 40,7 45,8 46,5 36,4 38,6 38,6 
34,
3 
47,2 22,9 
52,
1 
Өте 
сире
к 
11,3 
21,
3 
11,5 2,9 
18,6 15,6 4,4 
18,6 14,3 
18,
6 
4,3 
4,3 
0,0 
Жоқ 
13,9 
29,
8 
15,7 12,9 15,8 1,5 
6,7 
18,6 15,8 
27,
2 
4,3 
17,2 4,4 
Өңірде ұлттық ас мәсіріне негізделген көптеген кафелер мен мейрамханалар 
бар (мысалы, әзірбайжан ұлттық тағамына негізделген танымал мейрамханалар 
онжылдықтар бойы қызмет көрсетуде Баку, Ай-Луна, Карабах, Восточная сказка 
және т.б.), олар ұлттық ас мәзірін насихаттауда көптеген функцияларды 
атқарады, ұлттық кодтың бірі қыры болған ұлттық тағамды қолдануды, ұлттық 
тағамдарды басқа да азаматтар арасында танымал қылу сол арқылы өз 
мәдениетіне деген қызығушылықты сақтап артыра түседі. 
Дәстүрлі өмір салтын сипаттайтын және этникалық диаспоралар мәдениетін 
қалыптастыруға әсер ететін индикатор-бұл өзінің этникалық ортасының дәстүрлі 
дағдыларын игеру. Қойылған сұраққа сіз қандай этникалық дәстүрлі дағдыларды 
игерегенсіз, келесідей жауаптар алынды (кесте 10). 
Кесте 10 - «Өзіңіздің этникалық ортаның қандай дәстүрлі дағдыларын 
иемденгенсіз»? деген сұраққа жауаптары, респонденттердің жалпы санынан 
пайызбен 
Дағдылар 
Ба
рл
ығ
ы 
Оның ішінде 
О
ры
ста
р 
Украи
нд
ы
қ 
тар
Т
атар
лар
Бел
ор
уста
р 
Кәр
істе
р 
Шешен
де
р 
Е
врей
ле
р 
Н
ем
істе
р 
А
рмян
да
р 
Ә
зе
рб
ай
ж
ан
дар
Ұ
йғ
ы
рл
ар
Басқас
ы
Ұлттық 
үй 
ыдыстар
ын жасай 
аламын 
3,5 11,9 3,0 
0,0 21,4 2,9 
2,9 
8,6 0,0 2,9 0,0 
0,0 0,0 

123 
Ұлттық 
киім, аяқ 
киім 
тігуді 
білемін 
1,9 6,3 
5,8 
0,0 5,7 
11,4 5,7 
2,9 8,6 0,0 0,0 
2,9 0,0 
Кәдесыйл
ар жасай 
аламын 
15,
3 
16,1 14,3 
18,
9 
18,6 15,7 13,5 
18,
6 
21,
9 
17,
2 
8,6 
4,4 
20,
0 
Ұлттық 
тағамдар
ды 
дайындай 
аламын 
51,
6 
30,0 45,7 
34,
8 
54,3 41,5 63,1 
54,
3 
47,
7 
48,
6 
59,5 
74,
1 
61,
7 
Ұлттық 
әндерді 
орындай 
аламын 
75,
0 
58,1 67,2 
79,
7 
61,5 68,6 82,7 
77,
1 
68,
1 
78,
6 
85,6 
92,
8 
74,
5 
Ұлттық 
билерді 
орындай 
аламын 
73,
0 
56,8 75,7 
81,
1 
61,5 72,9 68,6 
70,
0 
65,
0 
78,
6 
81,2 
89,
8 
68,
8 
Басқа 
5,4 11,5 7,2 
1,5 8,6 
8,6 
3,5 
4,3 8,8 0,0 3,0 
2,9 5,2 
10-кестеде келтірілген жауаптардан тарихи отаннан тыс жерлерде 
этникалық диаспоралар өкілдері өздерінің этникалық ортасының дәстүрлі 
дағдыларын жоғалтатынын көруге болады. Тарихи Отанынан алыс тұратын 
этникалық диаспораның әрбір екінші өкілі дерлік өздерінің этникалық 
ортасының дәстүрлі дағдыларын жоғалтты. Этникалық диаспоралардың өкілдері 
дәстүрлі дағдылардың ішінде ұлттық әндерді орындау, ұлттық билерді орындау 
және ұлттық тағамдарды пісіру қабілеттері бар. 
Респонденттердің 
жынысына 
байланысты 
осы 
мәселені 
талдау 
көрсеткендей, әйелдер ұлттық тағамдарды еркектерге қарағанда жиі 
дайындайды, ал ер адамдар ұлттық билерді орындайды (кесте11). 

124 
Кесте 11 -Батыс Қазақстан облысында тұратын респонденттердің «Өзіңіздің 
этникалық ортаның қандай дәстүрлі дағдыларын иемденгенсіз?» деген сұраққа 
жауаптары. Жынысына байланысты, респонденттердің жалпы санынан пайызбен 
Дағдылар 
Жынысы 
Ерлер 
Әйелдер 
Ұлттық үй ыдыстарын жасай аламын 
1,6 
1,1 
Ұлттық киім, аяқ киім тігуді білемін 
4,0 
4,6 
Кәдесыйлар жасай аламын 
3,2 
2,3 
Ұлттық тағамдарды дайындай аламын 
3,2 
37,9 
Ұлттық әндерді орындай аламын 
5,6 
9,2 
Ұлттық билерді орындай аламын 
21,4 
12,6 
Басқа 
3,2 
0,0 
Ешқандай
57,9 
32,2 
Батыс Қазақстан облысында тұратын диаспоралар өкілдерінің жауаптарын 
зерттеу, диссертация жұмысының авторына алған біліміне қарай сәйкес 
келесідей тенденцияларды анықтауға мүмкіндік берді: 
1) білімі жоғары респонденттер бастауыш немесе толық емес орта білім 
алған респонденттерге қарағанда өз ұлтына қанағаттанушылықты жиі білдіреді; 
2) өз ұлтына наразылықты көбінесе толық емес орта және орта білім алған 
респонденттер білдіреді; 
3) көбінесе орта білім алған респонденттер өздерінің ұлтына мән бермейді. 
Кесте 12 - Респонденттердің тұрғылықты мекен-жайына байланысты этникалық 
сәйкестендіру туралы пікірлері, респонденттердің жалпы санына пайызбен 
Пікірлер 
Тұрғылықты мекен-жайы 
Қала 
Ауыл 
Қанағаттанған 
79,8 
84,2 
Қанағаттанбаған 
5,8 
8,1 
Айту қиын 
10,4 
6,0 
Мен үшін бұл маңызды емес 
4,0 
1,6 
Авторлық зерттеудің деректері бойынша сәйкестендірудің этникалық 
критерийлеріне басымдық беретін адамдар үлесінің этномәдени және 
психологиялық өлшемдерден асып кеткендігі анықталды. Егер қалада тұратын 
респонденттердің 46,9% - ы және ауыл аудандарында тұратын респонденттердің 
63,2% - ы үшін шығу тегі, яғни ата-анасының ұлты ("әкесінің ұлты" - тиісінше 
40,7 және 58,8%) айқындаушы мәнге ие болса; "ана ұлты" - 6,2 және 4,4%;, 
сауалнамалық сауалнамаға қатысушылардың 23,7 және 17,1% - ы ұлтын «ана 
тілі», ал 24,2 және 19,3% - ы «адамның өз қалауы» бойынша анықтау керектігін 
көрсетті. Көріп отырғанымыздай, күнделікті сана деңгейінде қалада тұратын 
әрбір екінші респондент және ауылдық жерде тұратын респонденттердің 

125 
жартысынан көбі ата-анасының жеке басын анықтайды. Қалада тұратын 
респонденттердің тек 2,1% - ы ұлттың анықтамасын азаматтықпен 
байланыстырады. Сауалнамаға қатысушылардың 0,4 және 3,1% - ы сәйкесінше 
сауалнама деректеріне назар аударады (кесте 13). 
Сонымен бірге, ер адамдар әйелдерден гөрі ұлтты әкенің ұлтымен немесе 
адамның өзінің қалауы бойынша, ал әйелдер, тиісінше, ана мен ана тілінің 
ұлтымен анықталуы керек деген пікірді білдіреді. 
Кесте 13 - Респонденттердің тұрғылықты жеріне байланысты ұлтын анықтау 
критерийлері, сұралғандардың жалпы санына пайызбен
 
Критерийлер 
Тұрғылықты мекен-жайы 
Қала 
Ауыл 
Адамның өз қалауы 
24,2 
19,3 
Ана тілі 
23,7 
17,1 
Әкенің ұлты 
40,7 
58,8 
Ананың ұлты 
6,2 
4,4 
Азаматтық 
2,1 
0,0 
Жеке деректер 
3,1 
0,4 
Респонденттердің өз ұлтын қалай түсінетіндігін анықтау үшін соңғысына 
жеті мәлімдеме ұсынылды, оларда ұлттың мазмұнын барынша толық бейнеленді 
(бірнеше нұсқаны белгілеуге рұқсат етілді). Сауалнамаға қатысушылардың 
жауаптарын салыстырмалы талдау 14 кестеде келтірілген. 
Біріншіден, БҚО-да тұратын диаспора өкілдерінің 62,5 пайызы «Ұлт - бұл 
адамдарды біріктіретін, олардың жалпы мақсаттарға жетуіне мүмкіндік беретін 
нәрсе» деп атап көрсетеді. Екіншіден, әрбір төртінші респондент «Азаматтық 
адамға жаратылыстан немесе Құдайдан беріледі және оны өзгерту мүмкін емес» 
деген. Үшіншіден, Болашақта ғана емес, қазірдің өзінде ұлт ұғымы негізінен 
ескірген деген нұсқаны диаспоралар өкілдерінің әр бесінші сұралғаны атаған 
болатын. Бұл критерий маңыздылық дәрежесі бойынша соңғы орында, ал тарихи 
отанында тұратын респонденттер үшін бұл маңызды, екінші рейтингі болып 
табылады. 

126 
Кесте 14 - Жауап берушілердің жалпы санына пайызбен алғанда, адамның ұлтын 
айқындау өлшемдері туралы респонденттердің пікірі 
Оның ішінде 
Бар
лы
ғы
О
ры
ста
р 
Украи
нд
ы
қ 
тар
Т
атар
лар
Бел
ор
уста
р Кәр
істе
р 
Шешен
де
р Е
врей
ле
р 
Н
ем
істе
р 
А
рмян
да
р 
Ә
зе
рб
ай
ж
ан
дар
Ұ
йғ
ы
рл
ар
Басқас
ы
Азаматтық 
адамға 
жаратылыстан 
немесе 
Құдайдан 
беріледі және 
оны 
өзгерту 
мүмкін емес 
25,
7 
28,
6 
27,
2 
23,
1 
35,
8 
25,
5 
28,
7 
25,
8 
27,
2 
45,
8 
13,1 
14,
3 
2,9 
Ұлттың 
арқасында 
адамдар 
өздерінің ата-
бабаларын еске 
сақтайды 
13,
7 
14,
6 
11,
5 
13,
2 
11,
5 
15,
7 
13,
5 
17,
1 
21,
9 
15,
7 
7,3 
4,4 
23,
2 
Кез-келген 
қалыпты адам 
өз 
ұлтын 
мақтан 
етуі 
керек 
7,0 2,9 4,3 
11,
7 
10,
0 
5,7 5,8 10 8,6 
14,
3 
4,3 
4,3 2,9 
Ұлт 
- 
бұл 
адамдарды 
біріктіретін, 
олардың жалпы 
мақсаттарға 
жетуіне 
мүмкіндік 
беретін нәрсе 
67,
8 
55,
3 
58,
6 
66,
7 
60,
0 
68,
6 
69,
8 
71,
5 
62,
2 
77,
1 
71,5 
75,
5 
71,
7 
Болашақта ғана 
емес, қазірдің 
өзінде 
ұлт 
ұғымы 
негізінен 
ескірген 
22,
6 
4,8 
14,
3 
6,0 
18,
6 
11,
4 
28,
6 
17,
1 
14,
3 
11,
4 
14,3 5,7 2,9 

127 
Адам 
өзінің 
ұлтын таңдауға 
құқылы 
15,
5 
12,
9 
14,
3 
18,
9 
8,6 
15,
5 
18,
2 
17,
2 
14,
3 
14,
3 
29,0 
20,
0 
13,
2 
Ұлт дегеніміз - 
адамдарды 
ажырататын, 
бір-біріне 
қарсы қоятын 
нәрсе 
17,
5 
10,
0 
14,
3 
21,
0 
20,
0 
22,
6 
18,
6 
15,
8 
28,
6 
18,
6 
12,9 
10,
0 
17,
5 
Келесі екі сұрақ ұлтты анықтаудың этнодифференциалдау және этно-
консолидациялау ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берді, яғни, бір ұлттың 
адамдарын ажырататын және жақындастыратын факторлар (кесте 15). 
Кесте 
15 
- 
Респонденттердің 
этнодифференциациялау 
және 
этношоғырландырушы басқа ұлт белгілері туралы пікірлері, респонденттердің 
жалпы санына пайызбен 
Белгілері 
Белгілері 
Этнодифференциацияла
ушы 
Этношоғырландыру
шы 
Біз өмір сүріп отырған 
мемлекет 
6,2 
4,0 
Біз сөйлейтін тіл 
27,8 
25,1 
Тарихи өткен 
12,8 
1,8 
Халықтық дәстүрлер мен 
әдет-ғұрыптар 
18,7 
20,6 
Мінез-құлықтың 
ерекшеліктері 
6,6 
14,2 
Ұлттық мінездің 
ерекшеліктері 
12,7 
7,6 
Дін 
13,2 
4,1 
Сыртқы түрі 
1,5 
0,7 
Конфессионалды бірлік 
0,0 
7,6 
Күнтізбелік әдет-
ғұрыптардың біртектілігі 
0,7 
0,7 
Басқа 
0,7 
0,7 
Респонденттер бір ұлтты біріктіретін келесі белгілерді атады: 
- халықтық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар - 23,6%;
- дін - 21,8%; 
- сөйлейтін тілі - 20,0%. 

128 
Диссертациялық жұмыстың авторы этникалық қауымдастық өкілдерінің қай 
жерде өмір сүруіне қарамай, оларды біріктіру, сондай-ақ олардың басқа 
этникалық ортада еруіне жол бермеу шарттары ең алдымен діни наным-сенімдер, 
тарихи жады және т.с.с. деп есептейді. Сонымен қатар, респонденттер жоғарыда 
атап өткендей дінді бір ұлттың адамдарын ажырататын және жақындастыратын 
өлшемдерге. Белгіленген гипотезаны тексеру үшін сауалнамаға респонденттер 
өздерін сенушілер санай ма деген сұрақ қойылды. Респонденттердің жауаптары 
16-ші кестеде келтірілген. 
Кесте 16 - Респонденттердің өздерін дінге сенушілер санаймыз ба деген сұраққа 
респонденттердің жауаптары, жалпы респонденттер санынан пайыздық үлесі
Оның ішінде 
Бар
лы
ғы
О
ры
ста
р 
Украи
нд
ы
қ 
тар
Т
атар
лар
Бел
ор
уста
р Кәр
істе
р 
Шешен
де
р 
Е
врей
ле
р 
Н
ем
істе
р 
А
рмян
да
р 
Ә
зе
рб
ай
ж
а
нд
ар
Ұ
йғ
ы
рл
ар
Басқас
ы
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 11 
12 
13 14 
Иә, 
мен 
сенемін 
76,
8 
84,
3 
82,9 
74,
1 
71,
5 
71,
6 
10
0,0 
61,
5 
72,
9 
65,
7 
81,4 
78,
6 
77,
2 
Жоқ, 
мен 
сенбейтін 
адаммын 
6,7 4,1 2,9 
10,
1 
4,3 1,5 0,0 
31,
3 
12,
7 
1,3 5,0 
5,3 1,5 
16 – кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 11 
12 
13 14 
Құдайға 
апаратын жол 
іздеудемін 
11,
8 
9,4 1,5 
13,
5 
4,3 
21,
4 
0,0 2,9 
11,
5 
30,
1 
10,8 
16,
1 
19,
8 
Жауап беруге 
қиналамын 
4,8 2,2 12,7 2,3 
19,
9 
5,5 0,0 4,3 2,9 2,9 2,8 
0,0 1,5 
16-ші 
кестеде 
келтірілген 
жауаптардан 
көріп 
отырғанымыздай, 
респонденттердің басым бөлігі өздерін дінге сенушілер деп атады. Бұл 
этникалық қауымдастық өкілдерінің бірігуіне мүмкіндік беретін және олардың 
көпэтносты қабылдаушы аймақтың басқа этникалық ортасында еруіне жол 
бермейтін жақсы көрсеткіш. 
Осы тұрғыда тезис авторы тарихи отанынан тыс жерде тұратын 
респонденттердің туған халқына қандай қасиеттер тән екендігі туралы 
жауаптарын келтірген орынды деп санайды. 
Респонденттерге ұсынылған 29 сападан тек өз ұлтына тән бес негізгі 
қасиеттерді таңдау ұсынылды. Респонденттердің бұл сұраққа жауаптары төменде 
келтірілген: 

129 

қонақжайлылық (79,1%); 

мейірімділік (48,0%); 

еңбекқорлық (45,8%); 

шыдамдылық (45,8%); 

сенімділік (29,9%). 
Тіл мен мәдениет адамды белгілі бір қоғамдастыққа жақындатады. Ұлттық 
тілдің кеңейіп келе жатқан таралуы, оның ұрпақтан ұрпаққа қолданылуы, 
теледидар мен радио хабарларын тарату, мерзімді басылымдар мен журналдарды 
ана тілінде шығару өз халқына деген мақтаныш сезімін оятады. Сонымен қатар, 
тіл кез-келген этностың төл мәдениетін сақтауға ықпал етеді. Сонымен, тіл мен 
мәдениет этникалық өзін-өзі сәйкестендірудің жанама индикаторы бола отырып, 
адамның қай жерде өмір сүруіне қарамастан - тарихи отанында немесе одан алыс 
тұрған жерінде ұлттық өзін-өзі сәйкестендірудің ажырамас элементтері болып 
табылады. Респонденттерге тек 10 сәйкестендіру индикаторы ұсынылғанын атап 
өткен жөн. Жауаптар өте алуан түрлі болды, ал кейбіреулері бір пайыздан 
аспайды. 
Сәйкестіктің 
этнодифференциалдау 
ерекшеліктері 
- 
бұл 
өзін-өзі 
сәйкестендірудің «кері жағы». Оның критерийлерін ажырату призмасы арқылы 
«біз емес» қабылдау және адамдардың өзін-өзі сәйкестендіруі пайда болады. 
Осылайша, диаспора өкілдерінің 27,8% -ы халықтар қарым-қатынас тілімен 
ерекшеленеді деп санайды. «Халықтық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар» (18,7%) 
және «дін» (13,2%) сияқты маңызды өлшемдер болып табылады. 
Дифференциалдау критерийі ретінде маңыздылығы «тарихи өткен кезең», 
«сыртқы көрініс», ұлттық сипаттың «ерекшеліктері» және «біз өмір сүріп 
отырған мемлекет» болды. «Күнтізбелік әдет-ғұрыптар жиынтығы», «мінез-
құлық 
ерекшеліктері» 
этнодифференциалданушы 
белгілер 
арасындағы 
сәйкестілік критерийі ретінде минималды рөл атқарады (сәйкесінше 0,7 және 
1,5%).Алынған мәліметтер респонденттер «біз сөйлейтін тіл» сияқты 
ерекшеліктерді бір ұлттың адамдарын біріктіретін және адамдарды азаматтығы 
бойынша ажырататын екі ерекшелікке жатқызғанын көрсетеді. Айта кету керек, 
этникалық диаспоралар өкілдері әртүрлі ұлт өкілдерін ерекшелейтін 
факторлардың қатарында «ұлттық сипаттың ерекшеліктерін» жиі атап өтеді. 
Этникалық диаспоралардың барлығында олардың этникалық топтарының 
мәдениетін бұзу байқалады. Диаспора өкілдерінің тұрғылықты жерлерінде болып 
жатқан тілдік процестерге қатысты сауалнаманың сұрақтарына берген 
жауаптарымен расталады (кесте 17). 
Бұл блоктағы бірінші сұрақ «Сіз қай тілді жақсы білесіз?» түркітілдес 
диаспоралар өкілдерінің жартысынан көбі (37,5%) және кавказ диаспоралары 
өкілдерінің төрттен бірі орыс тілін ең жақсы білетіндігін көрсетті, 
респонденттердің әрқайсысы сәйкесінше 62,5 және 35,4% өз ана тілін жақсы 
білеміз деп жауап берді. 

130 
Кесте 17 
Тілдер 
Кавказ диаспорлары 
Түркітілдес этностарының 
диаспорлары 
Ана 
тілі 
Қазақ 
тілі 
Орыс тілі 
Ана 
тілі 
Қазақ 
тілі 
Орыс тілі 
Сіз қай тілді 
жақсы білесіз 
62,5 
12,1 
25,4 
34,4 
10,8 
54,8 
Жоғарыда атап өткендей, ана тілін білу мен еркін сөйлеу адамға дәстүрлі 
мәдениетті сақтаушы, жеткізуші және аудармашы ретінде ерекше мәртебе береді. 
Респонденттердің жауаптарына сүйенсек, олар ана тілінде сөйлейді, жазады және 
оқиды. Тұрғылықты жеріне қарамастан, сауалнамаға қатысушылардың 
ешқайсысы дерлік тілді білмейді деп жауап берген жоқ.
Кесте 18 - Респонденттердің өз ана тілін білу дәрежесін бағалауы, 
респонденттердің жалпы санынан пайызбен 
Мен еркін сөйлеймін, оқимын, жазамын 
34,2 
Мен сөйлеймін, мен оқи аламын 
21,9 
Тек сөйлесу 
20,8 
Мен тілде сөйлей алмаймын 
11,6 
Білмеймін, бірақ үйренгім келеді 
4,6 
Мен білмеймін, және тілді үйрену менің жоспарларыма 
кірмейді 
2,3 
Мен нашар білемін 
0,6 
Жауап беруге қиналамын 
4,0 
Автор бұқаралық ақпарат құралдары қазіргі уақытта диаспоралар 
өкілдерінің жаңа әлеуметтік-мәдени ортаға бейімделуіне және тамырлануына 
тиісті деңгейде ықпал ете алмайды, сонымен қатар рухани және этникалық 
құндылықтарды өз отанында тұратын этникалық топ өкілдерімен ғана емес, 
сонымен қатар БҚО-да сақтауға мүмкіндік бермейді деп санайды. 
Респонденттердің 
ана 
тіліндегі 
теледидарлық 
бағдарламаларды 
көретіндігіне және ана тілінде ғаламтор сайттарын қарайтындығына қатысты 
сұрақтарға берген жауаптары осыған дәлел (кестелер 19,20). 

131 
Кесте 19 - Респонденттердің ана тіліндегі теледидарлық бағдарламаларды 
көретіндігі туралы сұраққа жауаптары респонденттердің жалпы санынан 
пайызбен 
Бар
лы
ғы
Оның ішінде 
О
ры
ста
р 
Украи
нд
ы
қ 
тар
Т
атар
лар
Бел
ор
уста
р Кәр
істе
р 
Шешен
де
р 
Е
врей
ле
р 
Н
ем
істе
р 
А
рмян
да
р 
Ә
зе
рб
ай
ж
а
нд
ар
Ұ
йғ
ы
рл
ар
Басқас
ы
Мен 
үнемі 
қараймын 
29,
4 
78,
8 
10,0 11,
5 
2,8
5 
2,8 47,
7 
4,9 7,1 37,
8 
40 
30 78,
8 
Мен 
кейде 
қараймын 
22,
3 
9,9 25,7 35,
3 
2,8
5 
2,8 36,
7 
16,
9 
2,8 46,
3 
35,7 42,
8 
9,9 
Қарамаймын 
48,
3 
11,
2 
64,3 
53,
1 
94,
3 
94,
2 
15,
5 
78,
2 
90,
0 
15,
9 
24,3 
27,
2 
11,
2 
19-шы кестеде келтірілген мәліметтерден көрінеді, БҚО-да тұратын 
диаспоралар өкілдерінің тек қана үштен бірі ана тіліндегі теледидарлық 
бағдарламаларды үнемі көрсе, кейде 22,3 пайызы қарайды екен. Осы тұста атап 
кететін жайт, саулнамаға қатысқан украиндықтар, белорустар, кәрістер, еврейлер 
және 
немістер 
екінші 
ана 
тіліміз 
болғандықтан 
орыс 
тілінде 
телебағдарламаларды қараймыз деген болатын.
Кесте 20 - Респонденттердің ана тіліндегі ғаламтор сайттарын қарайды ма, жоқ 
па деген сұраққа жауаптары респонденттердің жалпы санынан пайызбен 
Бар
лы
ғы
Оның ішінде 
О
ры
ста
р 
Украи
нд
ы
қ 
тар
Т
атар
лар
Бел
ор
уста
р 
Кәр
істе
р 
Шешен
де
р 
Е
врей
ле
р 
Н
ем
істе
р 
А
рмян
да
р 
Ә
зе
рб
ай
ж
а
н 
да
р 
Ұ
йғ
ы
рл
ар
Басқас
ы
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 11 
12 
13 14 
Мен 
үнемі 
қараймын 
25,3 
96,
9 
5,8 
1,5 5,7 5,6 
40,
1 
4,3 5,7 
52,
5 
50.0 
30.
0 
5,8 
Мен 
кейде 
қараймын 
20,2 
1,9 25,7 35,
3 
2,8
5 
2,8 44,
4 
6,9 2,8 31,
6 
35,7 42,
8 
9,9 
Қарамаймын 
53,7 1,2 64,3 
53,
1 
94,
3 
94,
2 
15,
5 
88,
8 
91,
5 
15,
9 
14,3 
27,
2 
84,
3 
Орыс диаспора өкілдері толықтай дерлік ана тілдеріндегі Ғаламтор 
сайттарын үнемі қарап отырады, армян және әзербайжандар диаспорасы 

132 
мүшелерінің жартысы ғана кірсе, қалған этникалық диаспорлар өкілдері ана 
тілдеріндегі ғаламтор беттеріне кірмеді екен.
Кесте 21 - Респонденттердің өз ана тілінде көркем шығармаларды оқиды ма 
деген сұрағына жауап берушілердің жалпы санынан пайызбен 
Бар
лы
ғы
Оның ішінде 
О
ры
ста
р 
Украи
нд
ы
қ 
тар
Т
атар
лар
Бел
ор
уста
р 
Кәр
істе
р 
Шешен
де
р 
Е
врей
ле
р 
Н
ем
істе
р 
А
рмян
да
р 
Ә
зе
рб
ай
ж
а
нд
ар
Ұ
йғ
ы
рл
ар
Басқас
ы
Мен 
үнемі 
оқимын 
24,
4 
92,
5 
12,9 
11,
6 
5,8 2,9 
21,
5 
1,9 2,9 
48,
6 
57,2 
28,
6 
5,8 
Мен 
кейде 
оқимын 
12,
1 
2,5 
4,4 
3,0 5,7 1,5 
12,
9 
1,0 
2,8 34,
3 
21,5 
42,
8 
13,
1 
Оқымаймын 
63,
5 
5,0 82,7 
85,
4 
88,
5 
95,
6 
65,
6 
97,
1 
94,
3 
17,
1 
21,3 
28,
6 
81,
1 
Осы тұрғыда БҚО-да тұратын диаспоралар өкілдерінің өздерінің ана тілінде 
көркем шығармаларды оқисыз ба деген сұрағына берген жауаптары да 
қызығушылық тудырады (кесте21). Бұл сұраққа респонденттерден алдыңғы екі 
сұраққа қарағанда теріс жауаптар көп түскенін атап өткен жөн. Славян тілдес 
этностар өкілдері орыс тілді кітапқа қол жетімділігіне орай ана тілдерінде көркем 
шығармаларды, басқаларға қарағанда үнемі оқиды екен. Қаладағы кітап 
сөрелерін зерттеу мақсатында қазақ және орыс тіліндегі шығармалардан басқа 
тілдегі шығармаларды табу қиындық түсіреді. 
Диссертациялық жұмыс авторының пікірінше, бір этникалық некеде тұрған 
әлеуметтік-этникалық қауымдастық өкілдері өз халқының мәдениетін сақтап, 
дамыта алады. С ауалнамаға қатысушылардың арасында кавказ 
диаспоралары өкілдерінің 17,2%-ы этникалық жағынан біртектес некелерде, 
басым бөлігі (82,8%) аралас некелерде, славянтілдес ұлттар арасында аралас 
некелер өте кең тараған, сұралғандардың жартысынан көбі (60,5%) аралас 
некеде тұрамыз деп жауап берді, еврей диаспорасының тек қана 2, 9%-ы бір 
ұлтты некеде тұрады (кесте22). 

133 
Кесте 22 - Респонденттерді олардың қандай некеге отырғандығына байланысты 
респонденттердің жалпы санынан пайызға бөлу 
Оның ішінде 
Бар
лы
ғы
О
ры
ста
р 
Украи
нд
ы
қ 
тар
Т
атар
лар
Бел
ор
уста
р 
Кәр
істе
р 
Шешен
де
р Е
врей
ле
р 
Н
ем
істе
р 
А
рмян
да
р 
Ә
зе
рб
ай
ж
ан
дар
Ұ
йғ
ы
рл
ар
Басқас
ы
Бірұлтт
ы 
56,8 69,6 27,1 46,7 21,7 45,8 
94,
3 
2,9 
35,
7 
64,
3 
89,9 
97,
1 
86,
9 
Аралас 
43,2 30,4 72,9 53,3 78,3 54,2 5,7 
97,
1 
64,
3 
35,
7 
10,1 2,9 
13,
1 
Респонденттердің жартысына жуығының (36,3%) жауаптарына сүйене 
отырып, олардың этносаралық некеге деген көзқарасы оң, алайда ұлттына 
қарайтындықтарын айтты. Оң көзқарасты диаспоралар өкілдерінің жартысына 
жуығы (45,6%) білдірді. Респонденттердің 18,2% -ы ғана мұндай некеге теріс 
ойда (кесте 22). 
Зерттеу авторы этносаралық некеге деген көзқарасына байланысты 
сауалнамаға қатысушылардың осы мәселе бойынша пікірін келтіру қажет деп 
санайды, бұл зерттелетін ұлттар мәдениетінің оң немесе теріс тенденцияларын 
ашады (кесте 23). 
Кесте 23 - Респонденттердің этносаралық некеге қатынасы респонденттердің 
жалпы санына пайызбен 
Бар
лы
ғы
Оның ішінде 
О
ры
ста
р 
Украи
нд
ы
қ 
тар
Т
атар
лар
Бел
ор
уста
р 
Кәр
істе
р 
Шешен
де
р 
Е
врей
ле
р 
Н
ем
істе
р 
А
рмян
да
р 
Ә
зе
рб
ай
ж
ан
да
р 
Ұ
йғ
ы
рл
ар
Басқас
ы
Жақсы
17,5 21,3 7,2 
11, 
21,5 12,7 12,9 
17,
2 
10,
2 
18,
6 
22,9 
21,
5 
32,
9 
Жақсы 
тәрізді 28,1 14,4 42,9 29,2 25,7 35,2 34 
17,
2 
29,
1 
20 22,9 
28,
6 
34,
3 
Нашар 
тәрізді
12,9 19,9 7,2 
11,5 11,5 11,3 13,4 
14,
3 
10,
2 
28,
6 
10, 
12,
9 
4,3 
Нашар
5,3 
10,0 5,8 
1,5 
4,3 
4,3 
9,5 
1,5 7,2 
11,
5 
4,3 
4,3 0,0 
Жауап 
беруге 
қинала
мын 
36,3 34,4 37,2 46,4 37,2 36,6 30,1 
50,
0 
43,
4 
21,
5 
40,0 
32,
9 
28,
6 

134 
Кесте 24- Ұлтішілік және аралас некелердегі респонденттердің этносаралық 
некеге қатынасы, олардың қатынастарына байланысты, респонденттердің жалпы 
санынан пайызбен 
Пікірлер 
Некелер 
Бірұлтты 
Аралас 
Оң 
6,7% 
13,3% 
Теріс 
6,7% 
6,7% 
Немқұрайлы 
26,7% 
3,3% 
Мен 
келісемін, 
бірақ 
ұлтына 
байланысты 
30,0% 
30,0% 
Жауап беруге қиналамын 
30,0% 
46,7% 
БҚО-да тұратын диаспоралар өкілдерінің жауаптарына қарағанда, олардың 
азшылығы (5,8%) аралас некеге теріс көзқараста. Сонымен бірге, аралас 
некелердегі диаспора өкілдерінің үштен бір бөлігіне жуығы осындай некеге 
келісемін, бірақ ұлтына қараймын деген көзқарасты білдірді. Сонымен қатар, 
аралас некеде тұрған респонденттер біртұтас этностағы респонденттерге 
қарағанда, оннан бір бөлігі аралас некеге оң көзқарасын білдіреді.
Осыған қарамастан, диаспора өкілдерінің көпшілігі, қандай некеде 
тұрғанына қарамастан, өз халқының мәдениетін өзінің тарихи отанынан 
алшақтық жағдайында сақтап, дамыта алады. Екінші жағынан, кейбір диаспора 
өкілдерінің аралас некелеріне деген оң көзқарасы аймақта тұратын әр түрлі ұлт 
өкілдері арасындағы үйлесімді қатынастардың көрсеткіші бола алады, өйткені 
Орал өңірінде өмір сүрген барлық мәдениеттер өкілдерінің тәжірибелерін өзара 
сіңдіру және сіңіру мүмкіндігі бар. 

135 

жүктеу/скачать 1,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: