Қазақстандағы мультикультурализмнің қалыптасуы мен дамуы

77 
Диссертацияның осы мәселеге үндеуі Қазақстандағы мультикультурализм 
проблемасының 
ерекшелігін 
философиялық 
тұрғыдан 
қарастырудың 
жеткіліксіздігімен түсіндірілуі мүмкін. Батыста гүлдеп, танымал болған 
мультикультурализм енді Қазақстанда да бой көтере бастады. Соңғы жылдары 
мультикультурализм жиі сынға ұшырап жүр, алайда бұл жағдай ғалымдардың 
аталмыш құбылысқа деген қызығушылығын төмендетпей отыр. Бүгінгі таңда 
Қазақстан қоғамындағы мультикультурализмнің қалыптасуы мен даму мәселесі 
өте өзекті болып көрінеді. Қазақстандағы мультикультурализм жағдайын 
философиялық және мәдени тұрғыдан қарастыра отырып, оның өзіндік 
ерекшелігі бар екендігін атап өткен жөн. Қазіргі таңда жаһандану жағдайында 
осы мәселе жаңа мәнге ие болып келеді.
Біздің еліміздегі мультикультурализмдік тенденциялар, бір жағынан, ел 
халқының көпэтносты құрамына байланысты түсіндіріліп келеді. Қазақстан- бұл 
тек қазақ мәдениетінің дәстүрлерін ғана емес, сонымен бірге Қазақстан 
кеңістігіндегі мультикультурализм феноменін рефлексивті түсінуді қажет ететін 
көпэтносты мемлекет. Екінші жағынан, ТМД елдерінен үздіксіз көші-қон 
жағдайына және қабылдаушы қоғам мен мигранттар арасында жаңа қақтығыс 
жағдайларының пайда болуына байланысты Қазақстан үшін көп мәдениетті 
проблемалар кешені өзекті болып табылады. Сондықтан көші-қон проблемалары 
Қазақстан үшін ерекше маңызға ие және кең философиялық әрі мәдени 
талдаудың тақырыбына айналуы керек. 
Қазақстандағы мультикультурализмнің оң әлеуеті әлі толық ашылмаған 
және танымалдылығы аз деген болжам бар. Ғылыми қоғамдастықта 
"мультикультурализм" ұғымы көп жағдайда көп мәдениетті, көп ұлтты, көп 
конфессиялы қоғамды танумен байланысты және жай сипаттамалық болып 
саналады деген пікір алға шығуда. Мультикультурализмді «мәдени 
плюрализмнің заңдылығы мен құндылығын, мәдени формалардың (мысалы, 
этникалық, діни және нәсілдік) әртүрлілігі мен әртүрлілігінің өзектілігі мен 
маңыздылығын мойындайтын идеология, саясат және әлеуметтік дискурс» деп 
анықтауға болады.
Осы ережемен келісе отырып, оның әділ екенін атап өткіміз келеді. 
Қазақстандық қоғамындағы мультикультурализмнің өзіндік ерекшелігі болуы 
мүмкін емес, өйткені, ең алдымен, ол Қазақстанға өткен ғасырдың ортасынан 
бастап тән болған көп ұлтты ұғымын түсінуге ықпал етуі керек. 
Мультикультурализм жеке адамдар мен топтар толығымен «ұлттық немесе басқа 
бірегейлікті жоғалтпай, өз құқықтарын шектемей қоғамға қосыла алады» дегенді 
болжайды.
Қазақстан әлемдегі ең мәдениетті елдердің бірі болып табылады. 
Халықаралық байланыстардың кез-келген түрінің қатысушысы бола отырып, 
адамдар көбінесе бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленетін басқа мәдениеттердің 
өкілдерімен өзара әрекеттеседі. Тілдердегі, ұлттық тағамдардағы, киімдердегі, 
әлеуметтік мінез-құлық нормаларындағы, орындалатын жұмысқа деген 
көзқарастардағы айырмашылықтар көбінесе бұл байланыстарды қиын және тіпті 
мүмкін емес етеді. Бірақ бұл тек мәдениетаралық байланыстардың жеке 

78 
мәселелері. 
Олардың 
сәтсіздіктерінің 
негізгі 
себептері 
айқын 
айырмашылықтардан тыс жатыр. Олар дүниетанымның айырмашылығында, яғни 
әлемге және басқа адамдарға деген басқаша көзқараста.
Бұл мәселені сәтті шешуге кедергі келтіретін басты кедергі - біз басқа 
мәдениеттерді өз мәдениетіміздің призмасы арқылы қабылдаймыз, сондықтан 
біздің бақылауларымыз, қорытындыларымыз бен бағалауымыз этноцентризм 
шеңберімен шектеледі. Үлкен қиындықпен біз өзімізге тән емес сөздердің, 
әрекеттердің, әрекеттердің мағынасын түсінеміз. Демек, тиімді мәдениетаралық 
қарым-қатынас өздігінен пайда болмайды, ол мақсатты түрде үйренуі керек деген 
тұжырымға келеді. 
Философиялық және мәдени деңгейде Қазақстандағы мәдениетаралық 
қатынастардың ерекшелігін кеңес тарихының контекстінен тыс қарастыруға 
болмайды. Сондықтан біз Қазақстанның көпэтносты мемлекет ретінде 
қалыптасуы мен даму жағдайын қысқаша қарастырамыз. Өздеріңіз білетіндей, 
біздің еліміздің мәдени келбеті өте алуан түрлі. Бұл әртүрлілік әр түрлі ұлттарға 
жататын халықтардың кең аумақта өмір сүруінің ғасырлар бойғы дәстүрлеріне 
байланысты түсіндіріледі. Осыған байланысты КСРО-да мәдени әртүрлілікті 
тану туралы мәселе туындаған жоқ. Сонымен, 1924 жылғы алғашқы кеңес 
Конституциясында Кеңес Одағында тұратын халықтардың теңдігі туралы арнайы 
айтылды, онда орыс емес халықтар ел халқының жартысына жуығын құрады.
А.Сүлейменов "Мультикультурализм және ұлттық код" атты мақаласында 
«Болашаққа көзқарас - қоғамдық сананы жаңғырту» бағдарламалық мақаласы 
қоғамда рухани саладағы өзгерістердің қажеттілігі пісіп-жетілген уақытта пайда 
болды [115]. Бүкіл әлем өзін-өзі сәйкестендіру мәселелеріне алаңдағанда, біз 
ұлттық кодымызды сақтауымыз керек, деп жазады Нұрсұлтан Назарбаев. Біз 
ұлттық менталитетіміздегі ең жақсысын сақтай отырып, ұлттық бірегейліктің 
шекарасын кеңейтуіміз керек. Тарихи тұрғыдан алғанда, біз бәріміз өсіп, 
қалыптасқан көпконфессиялық және көпэтносты қоғам ұлттық кодқа үлкен әсер 
етті. Қазақстан халқы тарихи тұрғыдан көптеген этностардың өкілдерінен 
тұрады. Сонау 18 ғасырда орыстардың, украиндардың және басқа этнос 
өкілдерінің Ұлы Дала аумағына қоныс аударуы басталды. Ресей империясы 
сыртқы шекараларын қорғай отырып, көптеген казактарды Сібірден, Еділ 
бойынан және қазіргі Украинаның аймақтарынан ығыстырды. Содан кейін көшіп 
келушілер мен көшпелі қазақтар арасында белсенді өзара әрекеттестік басталды. 
1930 жылдары сталиндік репрессия кезінде КСРО-ның орталық аймақтарынан 
Қазақстанға 250 мың шаруалар жер аударылды. Осы жылдар ішінде 
республикаға 800 мың немістер, 102 мың поляктар, Солтүстік Кавказ 
халықтарының 550 мың өкілдері, Қиыр Шығыстан 100 мыңға жуық корей 
отбасылары жер аударылды. Репрессияға ұшыраған қазақ отбасылары 
депортацияланған мигранттарды қабылдады және қолдады. Тың жерлерді игеру 
үшін Қазақстанға Ресей, Украина және Беларуссиядан 2 миллионнан астам адам 
қоныстандырылды. Бұл кезде Қазақстанға 1,2 миллионға жуық адам өндірістік 
объектілерді салу үшін республиканың түкпір-түкпірінен келді. Осы 
процестердің барлығы біртіндеп қазақстандық қоғам ХХІ ғасырға енген 

79 
әлеуметтік және әлеуметтік кодты қалыптастырды. Бұл мәдениеттердің өзара 
енуі болды. Қазақстанның бірегейлігі Дала тұрғындарының дәстүрлі 
дүниетанымы негізінде қалыптасты, оның алғашқы құндылықтары мейірімділік 
пен жомарттық, қонақжайлылық пен өзара көмек, балаларға деген сүйіспеншілік 
және үлкендерді сыйлау болды. Бұл құндылықтар қазақ халқымен бір жерде өмір 
сүрген басқа этнос өкілдеріне берілді. Көпмәдениеттілік саяси құбылыс ретінде 
белгілі бір тарихи формаларға ие екендігі белгілі. Бұл термин туралы бұрынғы 
түсінік ескірген, енді оның жаңа формалары мен мүмкіндіктері ашылуда» деп 
жазған болатын.
Қазақстан этникалық және азаматтық ұқсастықтарға қарсы іс - қимылды 
жеткілікті дәрежеде табысты шеше алатын посткеңестік мемлекеттер қатарына 
жатады. Бұл жетістіктің негізінде мемлекет өзінің ұлттық саясатында этникалық 
(титулдық) және азаматтық сәйкестілік арасындағы тепе - теңдікті сақтап, сақтай 
алады. Бір жағынан, мемлекет Қазақ тілі мен мәдениетінің дамуына олардың тек 
қазақтардың ғана емес, сонымен бірге Қазақстанның бүкіл полиэтникалық 
халқының игілігіне айналуына және сол арқылы оның титулдық бірегейлігін 
дамытуына ықпал етеді. Екінші жағынан, мемлекет этникалық, мәдени, тілдік 
және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, Қазақстанның барлық азаматтарының 
теңдігін талап етеді. Бұл саясат азаматтық бірегейлікті қолдауға және нығайтуға 
бағытталған, ол орталықтан тепкіш әлсіреу және этникалық халықтың 
центрипеталды тенденцияларын нығайту факторы ретінде қарастырылады. 
Жоғарыда 
айтылғандай, 
біздің 
еліміздегі 
мультикультурализмдік 
тенденциялар ел халқының көпэтносты құрамына байланысты айқындалады. 
Осыған орай, мультикультурализм тақырыбы қазіргі Қазақстанның этносаралық 
мәселелерін шешудің мүмкін нұсқасы ретінде отандық әлеуметтанушылардың, 
саясаттанушылардың, философтар мен мәдениеттанушылардың сөйлеген сөздері 
мен зерттеулерінде жиі кездеседі. Біздің елімізде мультикультурализмдік 
идеяларын практикада қолданудың заңдылығы туралы пікірлер ауқымы осы 
"бөтен" құбылыстың толық, өте эмоционалды түрде қабылданбауынан бастап, 
осы либералды, көп мәдениетті мемлекеттің өмір сүру тұжырымдамасын 
Қазақстан Республикасындағы этносаралық қатынастар практикасына таратуға 
шақырады. 
Бірінші жағдайда мультикультурализм практикасының таралуы елдің бір 
мәдени кеңістігінің бір-бірімен байланысты емес мозаикалық фрагменттерге 
бөлінуіне қауіп төндіретін ерекше деструктивті идея ретінде қарастырылады, 
содан кейін Қазақстан азаматтарына «Ұлы ұлттық идеяны» құру және енгізу 
әрекеттері мағынасы болмайды.
Мультикультурализмнің ең қауіпті салдарының арасында қоғамның мәдени 
фрагментациясы, негізгі басым мәдениетті ассимиляциялаудың кішкене 
көріністерінен саналы түрде бас тарту (тіпті жаңадан келген иммигранттар 
арасында) 
және 
нәтижесінде 
этносаралық 
және 
конфессияаралық 
қатынастардағы шиеленістің артуы байқалады. Мультикультурализмнің 
қарсыластары бұл этникалық қауымдастықтардың маргинализациясына 
әкелетінін айтады, саналы түрде әртүрлі мәдениеттер өкілдерінің «фольклорлық» 

80 
бейнесін қалыптастырады, бұл «мәдениеттер диалогына» емес, олардың 
қақтығысына ықпал етеді.
Қазақстан Республикасы аймағындағы түрлі этнос өкілдерінің арасында кей 
жағдайларда орын алған маргинализм туралы С.Нұрмұратов «Рухани 
құндылықтар әлемі: әлеуметтік-философиялық талдау» еңбегінде келесідей 
анықтама береген болатын: «Елімізде ХХ ғасырда этносаралық қатынастар 
тоталитарлық жүйенің зандылықтарына бағынып келді. Сондықтан қоғамда жаңа 
әлеуметтік 
құбылыстар 
пайда 
бола 
бастады. 
Солардың 
қатарында 
мәдениетаралық өзара байланыстың нәтижесінен туындаған, соңғы ғасырларда 
анық байқала бастаған жаңа құбылыс - маргиналдық (шекаралық) феномені. Осы 
уақытка дейін маргинализм құбылысына көбінесе теріс сипаттама беріліп келді, 
Бұл құбылыспен адамдардың шынайы өзіндік ұлттығынан айырылған және басқа 
этностың мәдениетіне бойлап ене алмай, екі ортадағы шекаралық жағдайда өмір 
кешіп жаткан азаматтардың сана-сезімін, дүниетанымын, өмір салтын атаған. 
Бұл құбылысты жалған мәдениетке негізделген белгілі бір әлеуметтік топтың 
өмір сүруінің тәсілі деп түсініліп келген болатын. Әрине, бұл сипаттамада негіз 
жоқ деп айта алмаймыз. Деседе, біздің ойымызша, бұл мәселеге балтамен 
шапқандай етіп, маргинализм тек қана псевдомәдениетті білдіреді деп сипаттама 
беру үстірттік тұрғысынан шектелген пікір. Өйткені, әрбір өзіндік жеткілікті 
қайталанбас келбеті бар біртұтас әлеуметтік құбылыс келесі өзіндей құбылыспен 
бірден толыққанды астасып, бірден органикалық өзара әсерлік деңгейде карым- 
қатынас жасап кете алмайды. Олардың арасында екі жақтың әсерін жеткізуші 
жолсеріктері, кезеңі, көпірі, уақыты және т.б. нәрселері, мәселелері бар» [3, 117-
118бб.]. 
Қазақстандық көпэтносты ортада мультикультурализмнің теориясы мен 
практикасының таралуына қарсы тағы бір дәлел бар, ол – Қазақстан 
Республикасындағы этносаралық және конфессияаралық қатынастардағы қазіргі 
жағдай көңілсіз емес, демек ол елдің даму стратегиясын шұғыл өзгертуді қажет 
етпейді. Ұзақ немесе кейде шиеленісетін этностық қақтығыстар егжей-тегжейлі 
және мұқият қарау кезінде мәдени емес, саяси және экономикалық түпкі себепті 
көрсетеді. 
Ешкім 
дауласпайтын 
интеграция 
мүдделері 
тұрғысынан 
мультикультурализм көпэтносты Қазақстан да, посткеңестік кеңістікте де 
мәселелерді шеше алмайды - бұл аталмыш тұжырымдаманың қарсыластарымен 
айтылған негізгі ой.
Мультикультуризмдік идея, оның жақтастарының пікірінше, Қазақстанның 
Батыспен байланыс орнатуда бірқатар артықшылықтар береді, бұл түркі 
исламдық күштің ескі хандық кезеңге деген сағыныштан туындаған бейнесінен 
үрейленеді. Қазақстанда мультикультуризмді геосаяси мемлекет құрылатын 
біртұтас еуразиялық кеңістікті қалыптастыру үшін қолдану ұсынылады. Бұл 
мемлекет этностық қауымдастықтардың әртүрлілігіне негізделетін болады. Қазақ 
халқы қоғамның осы жаңа моделін құру бастамасын көтеруі керек.
Қазақ мультикультурализміне басқа елдердің мультикультурализмімен 
салыстырмалы талдау жүргізейік. Қазақ мультимәдениеті канадалық немесе 
австралиялық мультикультурализмді еске түсіреді, мұнда этномәдени топтарға 

81 
бөлінуді 
айтарлықтай 
анықтауға 
болады 
және 
Америка 
Құрама 
Штаттарындағыдай азшылықтың жеке басымен сәйкестендіруге емес, белгілі бір 
мемлекет шеңберіндегі мәдениаралық қатынастарға үлкен мән беріледі. 
Өзіндік бірегейлік пен ұлттық мүдделерге сүйенетін Қазақстандық 
жаңғырту идеологиясын құру тәжірибесі қазіргі жағдайда ерекше маңызға ие 
болып отыр. Бұл - республиканың әрбір тұрғынының мүддесін этностық 
қатыстылығы мен діни сеніміне қарамастан бірінші орынға қоятын жаңа 
қазақстандық азаматтық және ұлттық құрылыстың идеологиясы. Жаңа 
идеологияның назарында – іске асырылуы Республиканың тәуелсіздігі мен 
гүлденуін қамтамасыз ететін, бірыңғай мұраттар мен құндылықтармен біріккен 
қазақстандық ұлтты қалыптастыру мәселелері жатыр[116].
Жаңа идеологияны қарапайым адамдарға жеткізе алатын модернизация 
идеяларының негізгі жетекшісі, алғашқы тасымалдаушысы және таратушысы кім 
болуы керек деген сұрақ туындайды. Зияткерлік менеджерлердің (ғылыми 
қызметкерлер, шенеуніктер, мұғалімдер, журналистер мен бизнесмендер, 
заңгерлер мен экономистер) жаңа генерациясы осындай тасымалдаушы болуы 
керек, олардың санасында туған республиканың ұлттық, мемлекеттік және 
қоғамдық мүдделері бәрінен жоғары. Республика жаңғырту идеологиясын 
ауылдар мен аймақтарға, Қазақстандықтардың жас буынына дейін жеткізетін 
волонтерлердің жаңа буынының ынта-жігері мен кәсібилігіне мұқтаж, олар үшін 
заңға бағыну жаңа менталдық сипат алуы мүмкін және болуға тиіс. Осындай 
немқұрайлы емес, патриоттық ниеттегі және кәсіби генерация ғана жаңғырту 
үдерістерін ілгерілете алады, Қазақстан орналасқан осындай күрделі 
экономикалық және геосаяси жағдайда нақты тәуелсіздікті қорғай алады.
Қоғамды жаңғырту доктринасында әрбір қазақстандық мемлекеттік тілді 
меңгеру дәрежесіне қарамастан, өз орнын, мемлекеттік құрылыстың айқын және 
орынды мақсаттары мен міндеттерін, оның әдістері мен тетіктерін көруге тиіс. 
Бізге батыстық заңдылықтар мен шетелдік Әлеуметтік институттар емес, 
өздерінің өркениеттік құндылықтары мен нормаларын үлгі ретінде алатын 
модернизация емес, өзіміздің ұлттық құндылықтарымыз қажет. Бұл-әрбір 
қазақстандықтың жан дүниесінде үндестік, жаңғырық тудыратын адамгершілік-
нормативтік база. Тек осындай институттар ғана Қазақстанда азаматтық және 
құқықтық қоғам құруда даму мен ынтымақтастықтың өзге деңгейіне сапалы 
секіруге жол дайындап,бұқаралық санаға тиімді әсер етеді. Болашаққа үндеу, 
реформаларды ілгерілету, тежеу тетіктерін еңсеру жөніндегі міндеттер, бірлескен 
қызмет процесінде бірлікті нығайту түрлі этностық топтарға жататын 
қазақстандықтардың жас ұрпағын біріктіруге тиіс. 
Кеңес Одағының бүкіл тарихында әр түрлі мәдениеттер мен этностардың 
болуы мойындалды, мәдени әртүрлілік мәдениетте де, әлеуметтік-экономикалық 
және саяси салаларда да қолдау тапты. «Әлемде мұндай аймақ жоқ, - деп атап 
өтті В.А.Тишков, - онда 20 ғасырда, Кеңес Одағында болғанындай, бірде-бір 
кішігірім мәдениет жоғалып кеткен жоқ, ал шын мәнінде алып мемлекеттің бүкіл 
мәдени мозайкасы сақталды, ал әлемнің басқа аймақтарында жүздеген ұсақ 
этностар жоғалып кетті[117]. 

82 
Әртүрлі зерттеулердің нәтижелерін талдауға сүйене отырып, Қазақстандағы 
қоғамдық пікір ассимиляция моделіне басымдық беріп, уақыт бомбасының түрін 
қояды деген тұжырым жасауға болады.
Қазақстандағы мәдени релятивизм логикалық тұрғыдан ұсақ халықтардың 
мәдениетінің дамуына көмектесіп, үстемдік етуші қазақ мәдениетімен 
салыстырғанда оларға күш беруі керек. Алайда, әлеуметтік тұрақсыздық 
жағдайында «мәдени» аргумент зорлық-зомбылықтың «арандатушыларының» 
бірі болып шығады, ал басым мәдениет бірінші құрбан болады. Ксенофобия мен 
төзбеушілік бұрынғы КСРО аумағында көптеген қақтығыстардың пайда болуына 
себеп болды, бұл кезде қазақ халқы ғана емес, одақтас республикалардың 
титулдық ұлттары да репрессияға ұшырады. Бұл тұрғыда мультикультуризм тек 
әлеуметтік-мәдени мәселелерді күшейтеді[118].
Н. Скоробогатых өзінің мақаласында «Австралиялық мультикультурализм: 
азаматтық келісімге немесе қоғамның бөлінуіне жол ма?» деп жазады. Мәдени 
көп құрылымдық саясаттың австралиялық моделіне жүргізілген сыни талдау 
күмәнсіз теріс жауапқа әкелетін сияқты. Автор бұл модельді басқа елдерде 
қолданудан бас тартуды ұсынады, ол былай деп жазады: «Австралияның 
практикалық тәжірибесі біз үшін маңызды, бұл мәдени түрлілік қазіргі түрдегі 
өте қымбат іс екенін көрсетеді. Ол үшін үлкен бюджеттік ресурстардан басқа, 
оны жүзеге асырудың алғышарттары ретінде тұрақты мемлекеттілік пен дамыған 
азаматтық қоғам қажет. Сонымен қатар, мультикультурализм ұзақ мерзімді 
перспективаға арналған, ол бірден оң нәтиже бере алмайды». 
Австралиялық тәжірибе көрсеткендей, этникалық ерекшелікті қолдаудың 
шамадан тыс шоғырлануы ксенофобияның артуына әкеледі, өйткені ол 
жалпылыққа емес, айырмашылықтарға баса назар аударады. 
Австралияда мультикультурализмді қолдану тәжірибесі қоғамдағы 
толеранттылық тек негізгі мәдени топтарға емес, бәріне таралуы керек деген 
қорытынды жасауға мүмкіндік береді. «Саяси дұрыстықты абсолюттендіру елде 
этностық азшылықты қандай-да бір түрде ренжітуі мүмкін басылымдар мен 
мәлімдемелерге (тіпті ғылыми және статистикалық) тыйым салатын өте қатаң 
нормалардың орнауына әкелді. Бұл тәсіл австралиялық қоғам жағдайының кейбір 
сипаттамаларын, мысалы, этникалық қылмысқа қатысты жағдайды объективті 
бағалау мүмкін болмады » [119]. 
Қазақстан үшін жағымды тәжірибе мультикультуризмнің канадалық 
нұсқасын қамтиды, өйткені ол, ең алдымен, этникалық және басқа 
азшылықтардың ұжымдық құқықтарын таниды, бұл канадалық қоғамды дәстүрлі 
индивидуалды американдықтан ерекшелендіреді. Этникалық танудың бұл 
нұсқасы Қазақстан үшін қолайлы және әдетте оның дәстүрлі коллективизміне 
сәйкес келеді. Канада тәжірибесі Қазақстанға жақын, өйткені елдің тұрғындары, 
орыстардың басым көпшілігі сияқты, олардың нақты этникалық ерекшеліктерін 
жақсы біледі (Канадада 100-ден астам ерекше этникалық топтарды ажыратуға 
болады), ал соңғы санақ кезінде ел тұрғындарының тек 3% -ы өздерін осылай, 
яғни «канадалықтар» деп анықтады[120]. 

83 
Канадалық мультикультурализм мәдениетке қатысты жеке адамды таңдау 
еркіндігін білдіреді: жеке адам үстем топтың этникалық мәдениетін таңдай 
алмайды, өйткені ол өзінің этникалық тобының құндылықтарын ұстануға 
міндетті емес. Бұл ұстаным Қазақстан үшін өте өзекті.
Канадалық 
мультикультурализмдік 
модель 
этникалық 
топтардың 
ассимиляциясына да, әлеуметтік-мәдени оқшаулануына да қарсы тұрады, бұл 
қоғамның мәдени бейнесінің "мозаикасына" ықпал етеді. Бұл канадалықтарға 
көптеген мәдениеттерді таңдауға ғана емес, сонымен қатар бірқатар заңнамалық 
және қаржылық шаралар арқылы мәдениетті мемлекеттік қолдауға сенімді 
болуға мүмкіндік береді. Этномәдени тұлғаны сақтауға көмектесетін канадалық 
"Мозаика" мәдени жағынан өзінің қуатты оңтүстік көршісі — АҚШ-тың 
қарапайым географиялық жалғасы болғысы келмейтін канадалықтардың ұлттық 
мақтанышының тақырыбы болып табылады . Түпнұсқалықты сақтаудың бұл 
нұсқасы тұтастай алғанда Қазақстан үшін қолайлы, айырмашылығы-оның 
"мозаикасы" тарихи түрде, мемлекеттің қалыптасуымен және оның аумақтық 
кеңеюімен бірге дамыды. Қазақстанның Канададамен ұқсастығы, күшті көршінің 
мәдени дәстүрінің қысымымен осы мозаикалық құрылымды жоғалту қауіпі, 
дегенмен АҚШ және Ресей мәдениетінің Қазақстанға агрессивті әсері объективті 
шындық болып табылады[121].
Канадалық мультикультурализмнің оң тәжірибесі ретінде Қазақстан 
этникалық әртүрлілігін және дәстүрлі құндылықтарын сақтау үшін шамадан тыс 
коммерцияландырудан бас таруы керек. 
Американдық мультикультурализмдік модель қазіргі уақытта басқаларға 
қарағанда Қазақстан үшін қолайлы. АҚШ-та ұзақ уақыт жұмыс істеген "балқыту 
қазандығы" ұғымы Американың дамуында үлкен рөл атқарған англо-саксон 
ұлтына басымдық берді. 
60-шы жылдардың аяғынан бастап ұлттарға, ең алдымен африкалық-
американдықтарға қатысты саясаттың жаңа элементтері белгіленді. Бұл 
элементтер көбінесе ақтардың есебінен "түрлі-түсті" этникалық топтарға ерекше 
қолайлы жағдай жасау болды. Сонымен бірге, мұндай саясат ақ көпшілікте 
"түрлі-түсті" этникалық топтардың бұрынғы қысымшылығы үшін кінә сезімін 
тудырды. Елдің этноұлттық тарихы ақ көпшіліктің "демонизациясы" және ақ 
емес азшылықтардың "ақ" саясаттың құрбандары ретінде орналасуы тұрғысынан 
қайта қаралды. Тарихи мұраны түбегейлі қайта қараудың нәтижесі АҚШ-тың 
күнделікті өмірінде саяси дұрыстықтың кең таралған тәжірибесімен нығайтылған 
" керісінше нәсілшілдіктің " нақты көрінісі болды.
Қазіргі уақытта американдық мультикультурализм Қазақстан үшін 
этносаралық қатынастарды құруға арналған рецепттер бере алмайды, өйткені ол 
одан әрі модельді таңдау жағдайындағы жол қиылысында тұр. Ол қазіргі уақытта 
танымал "салат ыдысы" идеясымен алмастырылған "балқытқыштың" 
жетілдірілген идеясы ретінде жұмыс істей ме, жалпыұлттық идеяның ыдырау 
қаупі артып келе жатқан мәдениеттердің бөлінуінің экстремистік-сепаратистік 
нұсқасын таңдай ма немесе ұлттық дәстүрлерді жаһандық әлемде айтарлықтай 
өзгеретін мәдени жағдаймен үйлестіру мүмкіндіктерін таба ала ма? Осы 

84 
ізденістердің нәтижелері болашақты көрсетеді. Қазіргі уақытта АҚШ - тағы 
мультикультурализм - бұл өте кең ұғым, ол тек этникалық мағынаны ғана 
білдірмейді. Мәдени өзін-өзі тану және әртүрлілік құқығы кез-келген "басқа" 
формалармен танылады. Мәдени дәстүрді құру туралы шағымдарды феминистер, 
жыныстық азшылықтар және т. б. айтады[122].
Мультикультурализмнің бұл бағыты Қазақстанға жат және оны халықтың 
барлық этникалық топтары қабылдамайды. Мультикультурализмнің оң 
көзқарастары - азаматтық теңдік, ел халқының этникалық құрамын 
тұрақтандыру, мемлекеттің этникалық сәйкестендіру ісіне араласудан бас 
тартуы, толерантты мінез-құлық ережелерін сақтау, Қазақстан шындығын 
зерттеуге және енгізуге құқылы. Қазақстан мультикультурализмнің прогрессивті 
идеяларын алға жылжыту ұзақ мерзімге созылатынына және айтарлықтай 
мемлекеттік шығындарды талап ететініне дайын болуы керек.
Қазақстанда мультикультурализм мен толерантты сананы қалыптастыру 
мәселесін қарастыра отырып, АҚШ-тағы мультикультурализмнің теориясы мен 
тарихы туралы көптеген еңбектердің авторы А. Борисов ұсынған ойды айта 
кетпеу мүмкін емес. Оның айтуынша, «өтпелі кезеңде, елде айтарлықтай уақыт 
аралығында терең өзгерістер мен әлеуметтік құрылымдардың өзгеруі болған 
кезде, қоғам өзінің болашақ өміріне қатысты бірқатар принциптерді үйренуі 
керек» [123]. Бұл тұрғыда автор американдық мультикультурализмнің 
тәжірибесіне назар аударуды ұсынады, американдық мультикультурализмнің оң 
жетістіктері басқа елдер үшін пайдалы болуы мүмкін дегенді айтады. 
Мультикультуралистік құндылықтар мен идеологияны жүзеге асыруға 
қабылдаған елдердің үлгілері біртұтас жалпы азаматтық бірегейлікті 
қалыптастыру мәдени пролюрализмді қолдаумен үйлесетінін көрсетеді. 
Этникалық маргинализация және оны қоғамдық саладан шығару жұмыстары 
емес, азшылықтардың демократиялық негіздегі құқықтарын қайта бағалау және 
қайта құру этностық қоғамдастықтың ынтымақтастығын күшейтіп, ұлтшылдық 
пен шовинизмнің экстремалды формаларының өсуі үшін «қоректік ортаны» жою 
арқылы тұрақтылықты қамтамасыз етуі мүмкін.
Осылайша, Қазақстан үшін мультикультурализм көп мәдениетті және 
халықтың этностық әртүрлілігі бар басқа мемлекеттер сияқты болуы мүмкін 
құбылыс. Бұл жағдайда бір жағынан көпшілік мәдениетін білдіретін Қазақстан 
мемлекеті, ал екінші жағынан мәдени азшылықтар белгілі бір міндеттемелерді 
қабылдайды және келісімге келеді. Мультимәдени жүйенің сәтті жұмыс істеуі 
үшін келесі негізгі ережелерді сақтау қажет: белгілі бір этностық мәдениет 
шеңберіндегі өзін-өзі тану басқа халықтардың құқықтарын және тұтастай 
алғанда мемлекеттің заңдарын бұзбауы керек. Тек осы жағдайда ғана 
мультимәдениет жалпыұлттық идеяның дамуына және нығаюына ықпал ете 
алады, ол шын мәнінде көпэтносты болады. 
Қазақстан үшін мультикультурализм кешені ТМД елдерінен үздіксіз көші-
қон жағдайына, сондай-ақ қабылдаушы қоғам мен диаспора өкілдері арасында 
жаңа қақтығыс жағдайларының пайда болуына байланысты ерекше өзекті болып 
отыр. Әлеуметтік шиеленіс жергілікті қауымдастық мигранттарды «өз» және 

85 
«бөтен», «біздікі» және «біздікі емес» деп бөлген кезде пайда болады. Осыған 
байланысты, егер батыс елдеріндегі диаспора өкілдері көптеген жағдайларда 
жергілікті тұрғындардан мүлдем өзгеше болса, онда қазіргі Қазақстандағы 
диаспора өкілдері көбінесе бұрынғы КСРО азаматтары болып табылады, олар 
бұған дейін төзімді болған.
КСРО құрамына кірген халықтар арасында этносаралық қақтығыстар мен 
қайшылықтар туындамауы керек біртұтас мықты қауымдастық ретінде 
қабылданды. 
Өз кезегінде, 
иммиграция 
проблемалары 
Қазақстанның 
демографиялық дағдарысы жағдайында ерекше маңызға ие болды. 
Қазіргі философиялық және мәдени ойларда отандық және шетелдік көші-
қон ерекше орын алады. Философиялық және мәдени әдебиеттерде қабылданған 
уөші-қон процестерінің академиялық анықтамалары олардың күнделікті және 
семантикалық толықтығымен сәйкес келеді. "Халықтың көші - қоны-бұл 
халықтың қоныс аударуы, оның тұрғылықты жерін өзгерту"[124]. Бұл 
мотивтерге, себептерге, жоспарланған мерзімге және оның түрлеріне қарамастан 
тұрғылықты жердің өзгеруі.
Философиялық деңгейде көші-қон мәселесі әдетте әлеуметтік философия 
тұрғысынан қарастырылады. Өйткені, бір жағынан, көші-қон адамға тікелей 
қатысты: өмір сүру мәселесі, оның руханилығын сақтау, оның жеке басы мен 
әлеуметтік болмысын түсіну. Екінші жағынан, адамды қоғамнан тыс түсіну 
мүмкін емес, ал адамдардың көші-қоны қоғамға әртүрлі жолдармен әсер етеді. 
Жақында күшейе түсетін көші-қон процестері Қазақстан халқының өсіп келе 
жатқан алаңдаушылығын тудырады деп айтуға болмайды. Этносаралық 
қақтығыстар қарлыған сияқты өсіп, елді дүр сілкіндіруде. Мәселе 
мәдениетаралық қайшылықтар мен қақтығыстар ең айқын көрінетін ірі қалалар 
мен оңтүстік өңірі үшін одан да күшейе түседі. С. Федюнина атап өткендей, 
"байырғы тұрғындар мен мигранттар арасында туындайтын қақтығыстардың 
көздері мәдени айырмашылықтарда емес, жұмыс орны үшін, лайықты және қол 
жетімді баспана үшін, қол жетімді білім үшін күреспен байланысты. Мәдени 
компонент бұл процестерде шешуші рөл атқармайды ". 
Іс жүзінде біз көші-қон процестері этностық және мәдени мозаиканы едәуір 
кеңейтетінін көреміз, бірақ сонымен бірге халықтың әртүрлі топтары арасындағы 
мәдениаралық қайшылықтарды анықтап, күшейтеді және әлеуметтік шиеленісті 
тудырады.
Қазақстандағы көші-қон процестерінің және диаспорлардың қалыптасуы 
мәні туралы философиялық ойлар көптеген азаматтар үшін толеранттылық 
ұғымы әлі алыс және бейсаналық екенін түсінуге әкеледі. Тағдырдың өзі 
қалағандай, қазақ мәдениеті, біртұтас мәдени қалыптастыру функциясын 
орындауға арналған, өйткені бүкіл әлемде қазақ мәдениетінің руханилығы 
танылады. Көптеген халықтар үшін ерекше тартымдылықты қазақ халқының 
ерекше сипатымен, оның көмектесуге дайын болуымен анықталатын Қазақстан 
мемлекетінің қазақ мәдениетінің шынайылығы көрсетті. Бірақ сонымен бірге 
ғасырлар бойы қонақжайлылықпен және жанның кеңдігімен танымал болған 
қазақ халқы бүгінде теріс көңіл-күйге жақын: өзге этнос өкілдеріне деген 

86 
жеккөрушілік пен реніш, басқа дінді ұстанатындарға деген жеккөрушілік пен 
төзбеушілік.
Мемлекеттің мультимәдени модельді қабылдауы оның диаспоралар үшін 
ашық екенін және олардың бірігуіне жағдай жасауға жауапты екенін білдіреді. 
Қазақстанның алдында өте маңызды міндеттер тұр, атап айтқанда: этникалық 
және мәдени жағынан ерекшеленетін халықтарды біріктіру, қазақстандық 
сәйкестік туралы жаппай идеяларды қалыптастыру, этникалық әр түрлі халықты 
ортақ құндылықтар мен мақсаттарға шоғырландыру. Бұл міндеттер қазіргі 
Қазақстан үшін өзекті екенін, ең алдымен, орыс тілді халықтардың өкілдеріне 
қарсы бағытталған этнофобиялардың тұрақты өсуі көрсетеді. 
Әрине, диаспора өкілі үшін басқа мәдениетке бейімделу маңызды, мұндай 
бейімделу субъектілердің экономикалық, әлеуметтік және рухани дамуындағы 
оқшаулану мен оқшауланудың барлық түрлерін жеңу болып табылады. 
Осылайша біртұтас көп мәдениетті азаматтық қоғамның қалыптасуы жүреді.
Автор тарапынан мультикультурализм қарсыластарының ұстанымы атап 
өтілді, бұл оның маргинализацияға әкелетінін, яғни саналы түрде әртүрлі 
мәдениет өкілдерінің "фольклорлық" бейнесін қалыптастыратынын атап кетті. 
Бұл құбылысты толығырақ қарастырайық. Маргинализация процесі көші-қонның 
салдары болды. Мигранттар, мәжбүрлі қоныс аударушылар белгілі бір уақыт 
ішінде бір уақытта екі әлемде тұратын маргиналдар болып қала береді, бірақ 
олардың ешқайсысына әлі де тиесілі емес, мәдени иеліктен шығарылуда. 
Маргиналдар тек "бөтен", "басқа" және т.б. ғана емес, олар ең алдымен 
"ұқсамайтын" жаңа құбылыс. 
"Маргиналдылық" термині латынның marginalis сөзінен шыққан - 
шекаралық, шеткері деген мағынаны білдіреді. Оны алғаш рет 1928 жылы 
американдық әлеуметтанушы Р.Е.Парк "Адам көші-қоны және маргиналды адам" 
атты еңбегінде пайдаланады[125]. Оның анықтамасы бойынша "маргиналды 
адам» - екі түрлі мәдениеттің шекарасында орналасқан адам. Р.Парктің идеясын 
Э.Стоунквист өз туындысы "Маргиналды адам" жұмысында дамытқан[82]. 
Маргиналдылық - "әдеттегі ортадан және өмір салтынан ажыратылған және 
жаңасын қабылдамаған, аралық, шекаралық күйде тұрған адамның немесе 
адамдар тобының жағдайы".
Маргиналды ұғымы әлеуметтік нормалармен қақтығысты болжайтын 
қолданыстағы жаңа мәдениетпен нақты қатынастарды білдіретін мәдени 
белгісіздік жағдайын көрсетеді[126]. Бірақ қақтығыс әскери емес - бұл отрядтың, 
келіспеушіліктің және сонымен бірге қарама-қайшылықтың үнсіз қақтығысы. 
Бұл жағдайда әдеттегі мәдени құндылықтардың біртіндеп ығыстырылуы, барлық 
дәстүрлі байланыстардың үзілуі және өзіндік құндылық-бағдарлық саланың 
құрылуы орын алады. 
Мультикультурализмді жақтаушылардың пікірінше, біздің елімізде 
көпэтносты қоғамдастықтың өмір сүруінің бұл формасы Қазақстанға диаспорлар 
мәдениетін қорғау жағдайында объективті қажеттілік болып табылады. Қоғам 
диаспораларды ар-ождан, дін және т.б. бостандығы сияқты негізгі құқықтары 
мен бостандықтарын қорғауға, оларға мәдени, содан кейін қоғамдық-саяси 

87 
өкілдік етуге мүмкіндік беруі керек. Дәл осы Қазақстанның Даму стратегиясы 
Қазақстан қоғамындағы толеранттылық деңгейінің жоғарылауына және 
жанжалдың төмендеуіне ықпал етеді. 
Қазақстанның көпэтностылығы жағдайы үшін мультимәдениеттілік 
бірқатар ұжымдық құқықтарды: тану, сәйкестендіру, тіл және мәдени мүшелік 
мүдделерін заңдастыруға мүмкіндік беретіні де маңызды. Бұл демократиялық 
әлеуметтік бағдарлардың тізімін топтар арасындағы допинг қатынастарын 
қамтамасыз ету талаптарын қосу арқылы айтарлықтай толықтыруға мүмкіндік 
береді, өйткені ол жеке адам құқықтарын толықтырады. 
Мемлекет үшін диаспораларға қатысты мультикультурализм стратегиясын 
ұстану жұмыс күшін тарту жағдайларын белгілей отырып, көші-қон ағындарын 
нақты басқаруды немесе көшіп-қонушының елде болу режимін реттеуді ғана 
емес, сондай-ақ әртүрлілікті басқаруды, әртүрлі ұлттық, этникалық, діни, тілдік 
тиесілілігі бар адамдар үшін тең мүмкіндіктер жасауды білдіреді. Бұл 
қазақстандық мультикультурализмге және оның көші-қон процестеріне кешенді 
көзқарасты жүзеге асырудағы әлеуетіне қатысты тұжырымдамалық ұлттық 
стратегияны әзірлеуді талап етеді.
Диаспораларға қатысты философиялық және мәдени тұрғыдан толық 
түсініп, мультикультурализм саясатын жүргізу үшін олардың әртүрлі 
санаттарын, сондай-ақ көші-қон қозғалысының түрлерін анықтау қажет. 
Осылайша, диаспоралардың елдің тілін меңгеру, түрлі әлеуметтік-мәдени 
топтардың жұмыс істеуі, олардың мәдени дамуының ықтимал жолдары 
мәселелерін ерекше өткір қойып отыр. Сондай-ақ, тарихи отанынан тыс жерде 
мәдени 
айырмашылықтарын 
жоғалтқысы 
келмейтін 
топтардың 
айырмашылықтары нақты сәйкестікке байланысты және өз тіліне құқығы, билік 
органдарындағы топтық өкілдік, діни білім және т.б. сияқты мәселелерді шешуді 
талап етеді.
Осыған байланысты жергілікті және мемлекеттік деңгейлерде диаспоралар 
мәдениетін реттеу мен бақылауға қатысты тиісті заңнамалық базаны құру 
қажеттілігі бар. Сондай-ақ білім беру саласында нақты саясат жүргізу қажет. 
Осыған орай этностық тіл мен мәдениеттің дамуы қазақ қоғамында 
толеранттылық принциптерін ілгерілетуге бағытталған жалпы білім беру 
бағдарламаларымен теңестірілуі керек. 
Мәдени саясатты түзету, ең алдымен, мәдени плюрализм қазіргі 
мемлекеттердің маңызды ерекшелігі болып табылатындығын және болашақ 
мәдени сәйкестілік жоғары өзгергіштікпен ерекшеленетінін нақты түсінумен 
байланысты.
Диаспораларды 
қолдауға 
бағытталған 
мультикультурализм 
саясат 
тетіктерінің ішінде қоғамда бірлікті сақтай отырып, үлкен айырмашылықтармен 
өмір сүруге мүмкіндік беретін әлеуметтік-мәдени тетіктер тартылуы керек. 
Олардың сипаттамаларының толықтығын талап етпей, төмендегілерін атап 
өтеміз. Бұл, біріншіден, диаспора мүшелерін жалпы тілге оқытуды ұйымдастыру, 
сонымен қатар тиісті тілдік дағдыларды әлі меңгермегендер үшін кәсіби 
аудармашылар даярлауды жолға қою. Екіншіден, бұл диаспора мүшелерімен 

88 
негізгі тұрғындар арасындағы тұрақты мәдени алмасуды, ортақ мәдени 
институттар мен құндылықтарды сақтау. Үшіншіден, бұл бірліктің толыққанды 
саласына қол жеткізуге қатысты өте күрделі мәселені шешу, атап айтқанда: 
өркениетті қоғамдастықтың негіздерін сақтауға және қоғамдағы мәдени және 
ақпараттық алмасулардың конфигурациясын анықтауға арналған қоғамдық 
қозғалыстың 
бағытын, 
қоғам 
ұмтылатын 
идеалдарды, 
гуманитарлық 
құндылықтарды көрсететін символдарды құру. 
Біз ойымызды жалғастыра отырып, Қазақстандағы мультикультурализм 
проблемаларын мәдени сәйкессіздігіне байланысты өзекті болуы мүмкін деген 
қорытындыға келеміз. Барлық диаспоралар Қазақстан қоғамына сәйкес келуге 
барлық мүмкіндікке ие. Алайда, бұл барлық жерде бола бермейді және әрдайым 
бола бермейді, бұл қақтығыс жағдайын тудыруыда мүмкін.
Диссертант зерттеуші В.Айрапетовтың мұнда басты ескерту шаралары 
«қазіргі мәдени ынтымақтастықтың тірі материясын жаңа негізде қайта құру 
қажет» деген ұстанымын қолдайды. Нарықтық қатынастарды, жеке кәсіпкерлікті, 
ішкі және сыртқы кооперацияны дамыту және қосымша жұмыс орындарын құру 
— интеграцияның және этносаралық жанжалдардың алдын алудың аса маңызды 
жолдары[127].
Көші-қон мәселесі біздің зерттеуіміздің тақырыбы емес, бірақ оның 
философиялық шешімі жаһандану жағдайында қазіргі қазақ қоғамындағы 
толерантты сана мен мультикультурализмнің қалыптасуы мен дамуына тығыз 
әсер етеді. Қазіргі Қазақстандағы көп мәдениетті қоғам туралы есте сақтау өте 
маңызды, қазақстар мен диаспоралар мүшелерінің арасындағы жанжалды 
жағдайларды шешу үшін жинақталған тәжірибені талдауға, түсіндіруге және 
қолдануға тырысу керек. 
Осы параграфты қорытындылай келе, Қазақстан, көптеген елдер сияқты, 
мультикультурализмге «ұшырайды» деген дұрыс болар.
1.Мультикультурализм идеялары қазақстандық зияткерлік қоғамдастығымен 
біртіндеп зерделеніп келеді. Қазақстанда, көптеген Еуропа елдері секілді, 
мультикультурализм идеялары ең алдымен елде тұратын этностардың көп 
болуына байланысты өзекті. Осыған байланысты әділеттілік, тану, ашықтық, 
мәдениеттердің шынайы диалогы арнасында мультикультурализмнің бірқатар 
кемшіліктерін жою және оның болашақтағы жоспарлары туралы мәселелер өткір 
тұр.
2. Қазақстан үшін интеграция мәселесін Қазақстандағы этностық азшылық - 
бұл ең алдымен, негізінен оның тарихи аумағында өмір сүріп келетін халықтар 
болғандықтан, мигранттарды қоғамға қосу мәселесімен шектеуге болмайды. Бұл 
Қазақстанның көпэтносты мемлекет ретіндегі ерекшелігі. Қоғамдық өмірдің 
барлық салаларына, соның ішінде ең әуелі мәдениетке қатысы бар, әбден 
ойластырылған саясат әлеуметтік теңсіздіктің ауырлығын төмендетіп, 
қақтығыстардың алдын алады. 
3. Қазақстанда адам құқықтарын қорғайтын барлық заңдар бар, олар 
халықаралық құқық нормаларына сәйкес келеді, ең алдымен біз Қазақстан 
Республикасының Конституциясы туралы айтып отырмыз, онда азаматтың 

89 
құқықтарын қорғау туралы мақалалар негізгі орын алады. Қазақстан заңнамасы 
және 
ратификацияланған 
халықаралық 
актілер, 
Қазақстан 
халықы 
Ассамблеясының құрылуы этностық, нәсілдік, әлеуметтік және конфессиялық 
дұшпандық негізінде қақтығыстардың алдын-алу және жолын кесу үшін 
жеткілікті құқықтық негіз ғана емес, сонымен бірге Қазақстандық қоғам құрудың 
мультикультурализм моделінің алғышарттары болып табылады.

жүктеу/скачать 1,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: