Әмен асхат жангелдіұЛЫ

98 
жылдары бұл көрсеткіш 30 пайыз төңірегінде болатын, менің бастамам 
бойынша Мемлекеттік тілді дамыту қоры құрылғаны беліглі. Қазір бізге 
мемлекеттік тілді жеделдетіп оқытатын әдістер қажет. Бізде қазақ тіліндегі 
жақсы мультфильмдер де жоқ. Бұл тұрғыда жұмыс істеуіміз керек»
[135]. 
Қазақстанда мультикультурализмнің даму тарихын объективті түрде 
зерттейтін зерттеушілер бар, олар мультикультурализм идеясына қосылмайды 
және өздерінің салмақты дәлелдерін келтіреді. Мысалы, зерттеуші М.Лаумулин 
бұл теорияны қабылдамау туралы айтады, өйткені «мультикультурализм 
либералды демократия талаптарына толығымен жауап бергеніне қарамастан, 
көптеген еуропалық елдердің ұлттық қауіпсіздік мүдделері либералды 
толеранттылықтың асыл қағидаларына қайшы келеді. иммигранттардың қазіргі 
заманғы еуропалық халықтарды мәдени мозайкаға айналдырып, мәдениеті мен 
өзіндік ерекшелігін сақтауға құқығы бар және оларды сақтау керек. Алайда, 2001 
жылдың 11 қыркүйегінен бастап бірқатар оқиғалар - Мадрид пен Лондондағы 
террористік актілер, Еуропалық үкіметтердің жауап шаралары, Франциядағы 
хиджабпен күрес, әсіресе 2005 жылғы күздегі ондағы погромдар, мультфильмдер 
соғысы 
басында 
2006 
жыл 
- 
осының 
бәрі 
мультикультурализм 
тұжырымдамасының өмір сынағына төтеп бермегенін және тігісте жарылып 
жатқанын айқын көрсетеді. Еуропадағы еуропалық және мұсылман 
мәдениеттерінің бейбіт қатар өмір сүруі аяқталуға жақын сияқты ... »[136]. 
Г.К.Шалабаева тікелей атап көрсетеді: «Мен мультикультурализм 
ұғымымен бөліспеймін. Тұжырымдама жаңа емес, олар оны Канадада жүзеге 
асыруға тырысады, басқа да талпыныстар болды, бірақ ... ол сәтті болған жоқ, 
тіпті кейбір жерлерде сәтсіздікке ұшырады »[137]. Мультикультурализм 
идеясына қатысты Г.К.Шалабаева оның орнына «басым мәдениет» ұғымын 
ұсынады. 
Г.А.Нарбекова мультикультурализмге өзінің анықтамасын беріп, оның 
Қазақстанда жүзеге асырылуын қолдайды: Мультикультурализм дегеніміз - бұл 
ең алдымен ұлттық мәдениеттердің өзара әрекеттесуі, өзара байланысы және 
өзара байыптауы, рухани құндылықтарды, нормаларды тану және енгізу, 
олардың мәні мәртебеге және әрбір этномәдени пәннің өзін-өзі жүзеге асырудың 
еркіндігі ... Халықтардың басқа ұлттық мәдениетті қабылдау қабілеті 
қабылданған мәдениетте жалпы адамзаттық мазмұнның болуын болжайды ... 
Жердің әртүрлі бөліктеріндегі ұлттар мен этникалық топтар өздерінің біртұтас 
мәдениетті әлемде өмір сүретіндіктерін түсінуге барған сайын сіңіп 
барады»[138]. 
Философия ғылымдарының докторы Н.Ж.Байтенова «Қазақстанның 
мәдениет саласындағы қазіргі заманғы мемлекеттік саясатының алдында екі 
жақты міндет тұр: бір жағынан, оны дамыту мен қолдауға бағытталған шаралар 
кешенін әзірлеу қажет. ерекше этностық мәдениеттер, керісінше, оңтайлы дамуға 
және бірыңғай қазақ мәдениетіне ауыртпалықсыз интеграциялануға жағдай 
жасау қажет. Мемлекеттік ұлттық саясаттың негізгі өзекті идеясы 
көпмәдениеттілік болуы керек, онсыз бізге мемлекеттігімізді сақтау қиын 
болады» [139].

99 
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасындағы ұжымдық сәйкестіліктің 
азаматтық-саяси және этномәдени модустары арасындағы тактикалық маневр 
жасау саясаты Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылғы сәуірде 
жарияланған "Болашаққа бағдар: қоғамдық сананы жаңғырту" бағдарламалық 
мақаласында белгіленген жаңа қағидаттарға негізделген. Қоғамдық сананы 
жаңғырту барысында жалпыұлттық топтасудың рухани-адамгершілік негіздерін 
өзектендіру ұлттық құрылыстың этноұлттық және азаматтық қағидаттарының, 
тиісінше - ұлттық бірегейлік саясатының идеологиялық тұғырнамасына, 
магистральдық желісіне және тепе–теңдікті (тең қадір-қасиетін, баламалылығын, 
үйлеспейтін өзара қарым-қатынас үлгісін) бекітудің неғұрлым тиімді тетігіне 
айналады. Сонымен қатар, модернизация модернизацияның либералды 
тұжырымдамаларында батыстық модернизация ретінде, нарықтық ережелер мен 
тетіктер негізінде қоғамның әлеуметтік-саяси және рухани-адамгершілік 
салаларын қалыптастыру ретінде қарастырылғаннан өзгеше түсініледі. 
Президент ұсынған жаңа үлгідегі модерация моделі өзінің негізі ретінде 
жалпықазақстандық бірегейлік құрылымына сүйенеді. Бұл қалыптасқан 
мемлекетті әлеуметтік, рухани, саяси консолидацияланған қоғамның, оның 
ішінде көп ұлтты, көп мәдениетті және т. б. қоғамның саяси институты ретінде 
сипаттайтын ұлттық өзіндік сана - сезімге ие болу. Жалпы ұлттық сәйкестіліктің 
осындай негізі болған жағдайда, оның қалыптасуы еуропалық мемлекет-ұлттың 
классикалық моделіне сәйкес мәдени біртекті ұлтқа да, қазіргі "ұлттықтан 
кейінгі" мемлекетке неолиберализм доктринасында императивті түрде 
белгіленген саяси идеология ретінде Конституциялық патриотизмге де мұқтаж 
емес[134, б.175]. 
Қазақстандық мультимәдениеттіліктің негізі толлерантылықта екенін 
академик А.Нысанбаевтың еңбектерінен көруге болады. Толеранттылық-аса 
маңызды философиялық ғылымдардың бірі, өзара түсіністік пен келісімнің 
алғышарты. Менің түсінуімше, бұл тек өзара жеңілдіктер немесе өз 
позициясынан бас тарту емес. Керісінше, жалпы қарым-қатынас көкжиегінде 
көру нүктелерін дамыта отырып, күштердің тепе-теңдігін сақтай отырып, 
конфликт пен келіспеушіліктерді шеше білу. Толеранттылық әрқашан ерекше 
құрметпен және қонақжайлылығымен ерекшеленетін қазақ халқына моральдық 
сипаттама ретінде тән: «қонақ келсе –үйге Бақыт кіреді", - дейді қазақ мақалы. 
Бүгінгі таңда көптеген дәстүрлі құндылықтар жоғалып кетті, және 
толеранттылықты үйрену керек, ол әдетке айналуы тиіс, басқа сөзбен, адамның 
табиғатына айналады. Аристотель үйреткен бір игі іс адамның ізгілікті болғанын 
білдірмейді. Егер ол күн сайын осындай әрекеттерді жасаса, сонда ғана ол 
туралы айтуға болады. Сыйластық пен өзара көмек жанжалдарды жеңуге деген 
өзара жауапкершілік пен ерік-жігердің жоғары деңгейін болжайды [140]. 
Шын мәнінде, мультимәдениеттің жаңартылған еуропалық саясатының 
стратегиялық мақсаты оны қоғамдық келісімге, жалпыұлттық шоғырландыруға 
қол жеткізу мақсаттарына бұру болып табылады. Яғни, Қазақстанның ұлттық 
саясаты егеменді мемлекет ретінде бүкіл даму барысында ізіне түсетін мақсаттар. 
Бұл саясаттың логикалық-методологиялық матрицасы-бұл айырмашылықтардың 

100 
делезиялық "дизъюнктивті синтезі" емес, көпмүшелік бірлігі. Қазақстанның Ел 
бірлігі доктринасында: "біздің басты байлығымыз – Әралуандықтағы бірлік" деп 
жазылған. Басқаша айтқанда, шынайы мультимәдениетке мәдениеттер 
плюрализмін және мәдениетаралық диалогты өсіру арқылы емес, тек ұлттық 
бірлік негізінде және контекстінде қол жеткізуге болады. Егер бұл бірлік қандай-
да бір түрде әртүрлілікке енбесе, көп ұлтты бірлікке келтіру мүмкін емес. Бұл 
логикалық постулат ҚР Парламенті қабылдаған Қазақстан Республикасы 
Тәуелсіздігінің 25 жылдығы декларациясында көрініс тапқан: "әлемдік діндер, 
тілдер, мәдениеттер мен дәстүрлердің тоғысындағы тарихи синтез Қазақстанда 
бейбітшілік пен келісім қоғамның адамгершілік және этикалық нормасына, біздің 
ортақ мәдениетіміздің ажырамас бөлігіне айналған қоғамның бірегей түрін 
қалыптастырды. Бұл көпэтностылық пен көпконфессиялылықты Қазақстанның 
стратегиялық ресурсы мен артықшылығына айналдыра отырып, руханият пен 
азаматтықтың үйлесімін ерекше берік етті" [141].. 
Жоғарыда аталғандарды топшылай келе, мәдени байланыстар қазіргі 
әлемдегі үйлесімділіктің алғышарты боп табылады. Мультимәдени қоғам 
өміріндегі мәдениет идеологияға қарағанда бірліктің әлдеқайда сенімді негізі боп 
есептеледі. Сондықтан қазіргі таңда мәдениетті коммуникативті код ретінде 
«көпшілікті» жалпы біреуіне біріктірудің басымдылық етушісіне жатқызады, 
топтың басым көпшілігіне «кездесу орны» рөлін де тағайындайды. Кез келген 
мәдениеттің құрып кетуі Қазақстан мемлекетіне де, барлық адамзатқа да үлкен 
шығын болары айдан анық. Сондықтан өзіндің ерекшелігі мен қайталанбас 
тарихы бар барлық мәдениетті сақтап қалған дұрыс, оларды жалпы үрдістерге 
қосып, интеграцияның мультикультуралық моделінің маңызын ұғынған жөн.
Мультикультурализм саясаты Қазақстанда заманауи жағдайда жаңа 
этносаралық қарым-қатынастар орнатудың жалғыз ғана нұсқас. Жақын арада 
Қазақстан өмір сүруге қолайлы әрі қауіпсіз елдің бірі атануы да әбден мүмкін.
Жааппай миграция шеңберіндегі біздің мәселелер еуропалық немесе 
америкалықтармен салыстыруға әлі келмейді. 
Біз тек мультикультурализм мәселесінің кейбір аспектілерін ғана 
қарастырдық, алдағы уақытта осы мәселеге баса назар аударылып, зерттеу 
жүргізіледі деп сенім білдіремін.
Қазақстан өзгелердің қатесін ескере келе, терең ойланып, барлық еуропалық 
өркениет тап болған мәселені шешу тәсілдерін ұсынады деп есептеймін.
Аталған тарауды қорытындылай келе, келесі тұжырымдарды бекітуді жөн 
көремін: 
Атап өтер жайт қазіргі Қазақстан қоғамында мультикультурализм мен
интеграцияның мультикультурлық моделі белсенді қабылданбайды, қазақ 
ұлтының көбі мұны қабылдағысы келмейді.
Түрлі топтар арасындағы бейбіт қарым-қатынасты сақтау үшін адамдар 
түйсігіндегі азаматтық теңдік ұғымы ұлт құндылықтарын сыйлау, сақтау, яғни 
оның мәдениетін сыйлаумен тығыз байланысты екендігін назарға алуымыз керек.
Осылайша, мультикультурализм немесе оның элементтері Қазақстан үшін жаңа 
саяси және философиялық теория емес, қоғамда әлеуметтік және мәдени 

101 
әлемінің бірегейлігін сақтау үшін өмірлік қажеттілік боп саналады.
Жоғарыда көрсетілгендей Қазақстандағы мультикультурализм идеология 
деңгейінде бар да, ал күнделікті тәжірибеде мультикультурализм жоқ боп 
табылады. Мұның себебі халықтың басым тобының өзге этнос өкілдеріне деген 
теріс қарым-қатынасы, ұлтшылдық, ксенофобия, экстремизмнің өрістеуі. Алайда 
мемлекекеттің көпэтностылық идеологиясы, халықтың бейбіт өмір сүруі, 
жалпықазақстандық ынтымақтастық, халықтардың мәдениетін сыйлау қоғамның 
шиеленісуін тоқтату үшін мультикультурализм қағидаларын пайдалану 
қажеттігін түсінеді.
Мұның барлығы Қазақстандағы әлеуметтік мәдени кеңістікте айырмашылық 
саясатын жүзеге асыру қажеттігін күшейтуді теріске шығармай, керісінше 
күшейтеді, ең алдымен миграциялық ағын әсерінен көрінетін мәдени аралық 
әртүрлілік мәселесін шешу қажет. 
Жоғарыда аталғандай, Қазақстанда көбінесе әлеуметтік қысым көрген 
топтың бірі – мигранттар боп табылады. Осыған байланысты нәсілдік және 
этносаралық алауыздық қаупінің туындауы олардың топтық бағытынан тұрады, 
сондықтан мигранттар ұжымы немесе азшылық этнос өкілдері бірнеше қайта 
дабыл көтереді, ал олардың топтық топтасуы қауіп ретінде саналады.
Мультикультурализм мәселесінің жаңа шегі - заманауи Қазақстан қоғамының 
барлық мүшелерінің этносына қарамастан кез келген мүмкіндіктерге, 
ресурстарға әділетті қолжетімділігі мәселесі. Байырғы тұрғындар мен диаспора 
өкілдері арасында орын алатын қақтығыстардың себебі этностық және мәдени 
дербестік қана емес, әлеуметтік сипаттағы кереғарлық: жұмыс орны үшін күрес, 
қолайлы әрі қолжетімді бағадағы тұрғын-үй, білімге қолжетімділік боп саналады. 

102 

жүктеу/скачать 1,41 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: