193
О
монимия құбылысы фразеологизмдердің барлық түрлерінде кездесе
бермейді. Көбінесе фразеологиялық бірлік пен фразеологиялық тізбек-
терде ұшырыасады.
5.6 Қазақ фразеологиясындағы
синтагматикалық қатынастар
«Синтагматикалық қатынастардың парадигматикалық қатынастардан
өзгешелігі сөздердің, яғни тілдік таңбалардың ұқсастығын не ерекшелігін
қажет етпейді. Тек бұл қатынасқа енген тілдік таңбалар қарым-қатынас
кезінде бірге қолданыла алады жəне өзара ықпалдасады». (Кронгауз,
152).
Фразеологиялық синтагматика жөнінде мағыналыс фразеологизмдерді
қарастыру барысында, біраз ой-пікірлерімізді ортаға салғанбыз.
(Қараңыз: «Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мідени аспектілері».
1998. 40-43 б.). Тұрақты тіркестердегі тіркесімділік арқылы синтагмалық
қатынастарды жан-жақты терең талдауға болатындығын идеялармен
ашық тақырып ретінде қалдырғанбыз.
«Қазақ тілінің лексикалық синтагмасы» атты зерттеуінде Ғ.Хасанов
(2009) фразеологиялық синтагматиканың ерекшеліктеріне назар аударған.
Ғ.Хасанов аталған еңбегінде «Фразеологияның синтагматикалық ас-
пектісі» деген тараушасында (336-364) арнайы сөз етеді. Ал
орыс
тіл білімінде бұл мəселе өз кезінде əсіресе, əкелі-балалы В.П.Жуков,
А.В. Жуковтардың зерттеулерін жəне фразеологиялық оралым туралы
жазған Тагиев т.б. ғылыми көзқарастарын атауға болады.
Мəселен, В.П.Жуков, А.В. Жуков: «Фразеологизмдердің сөзбен
мəндік бірлестікте болып, семантикалық эффект беруі, яғни лексика-
фразеологиялық тіркесімділік құрауы – фразеологиялық синтагманың
сипаты» дейді [2006, 173].
Қазақ тіл білімінде фразеологияда синтагматикалық қатынастарды
əлі де қарастыру, толықтыра түсу, жан-жақты зерттеу маңызды бо-
лып есептеледі. Фразеологизм құрамындағы
сөз сыңарларының тір-
кесімділігі бүкіл фразеологияның негізін құрайды. Жалпы тіл-тіл-
дегі фразеологиялық тұлғаның синтагматикасы туралы аз айтылған,
сондықтан осы саланың өзекті мəселерінің бірі деп айтуға болады.
В.Г. Гактың айтуынша: «сөздердің тіркесімділік заңдылығын
194
түсіну үшін үш деңгейді: қоршаған орта шындығы, ойлау жəне тілдік
деңгейлерді талдау қажет» [1972, 369].
Фразеологияда синтагматикалық
қатынастарды қарастырмастан
бұрын, алдымен синтагматикалық қатардың мүшесі ретінде
фразеологиялық тұлғаның (ФТ) мəртебесін анықтап алу керек. Олардың
Ю.А. Гвоздарев ұсынған:
ü
ФТ-ның жалпы мағынасы,
ü
ФТ-ның этимологиялық мағынасы,
ü
ФТ-ның
лексикалық құрамы,
ü
ФТ-ның грамматикалық мағынасы,
ü
ФТ-ның стилистикалық сипаты
фразеологимздердің синтагматикалық ерекшеліктерін анықтауға
мүмкіндік береді. [2008, 259].
Фразеологиялық
тұлғалар ұғымды білдіреді, сөйлеуде өзінің
мағынасымен жұмсалып, басқа сөздермен тіркесе келе, əлдебір сөйлеу
жағдаяттарын білдіреді. Демек ФТ лексика-семаникалық қатардың ны-
саны.
Фразеологизмдердің басқа сөздермен тіркесу қабілетін В.П.Жуков,
А.В. Жуков үш түрге бөліп қарастырады:
ü
Жеке толық мағынасы бар, еркін қолданысқа ие болатын фразеоло-
гизмдер. Бұлар атауыштық сипаттағы басқа сөздермен кең жəне əр түрлі
байланыстарға түсуімен ерекшеленеді.
ü
Жеке заттық мағынасы бар, бірақ басқа сөздермен қабыса, меңгеріле
байланысқа түсетін тіркестер тобы.
ü
Сөздерді т алғап, көбінесе бір лексика-семантикалық топтағы
сөздермен байланысатын фразеологизмдер. (2006, 315).
ФТ-ның тіркесімділігі өзінің құрамындағы сөз сыңарларының
этимологиялық семантикасымен анықталады.
Бұл арада кейбір
компоненттердің лексикалық ерекшеліктерін сақтап қалуы назар аудар-
тады. Мысалы, шаршау, қатты қалжырап қалу мағынасында:
аяғын ал-
дырту, сілесі құру, əбден қалжырау, табанынан таусылу, жүйкесі бо-
сау, құр сүлдері қалу
фразеологизмдері бар.
Тіркес құрамындағы сөздер
олардың адамның іс əркетімен жəне басқа жанды заттармен байланысы
барын аңғартады. Кейбірі нақтылы қимылға негізделсе (
аяғын алдыр-
ту, табанынан таусылу),
қалғандарында дəл сондай ашық іс əрекет
байқалмайды. Мысалдар