З. Е. Колумбаева

45 
10-шы тақырып. 
ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ XIXғ. 2-ШІ ЖАРТЫСЫ МЕН XXғ. 
БАСЫНДА 
Кезеңнің ерекшеліктері: 
-
 
1822жж., 1967-1968жж. ҽкімшілік реформалар негізінде қазақ жерін 
бҿлуде рулық принципті негізге алмай, территориялық приинципті негізге 
алған ҽкімшілік бҿліністер кҿшпелі қауымның жайылымсыз қалуына ҽкелуі; 
- арзан жҧмыс кҥшінің пайда болуы; 
- темір жол магистралін салу мҥмкіндігінің тууы; 
- 1891ж. реформаның негізінде қазақ жері Ресей империясының меншігі 
ретінде жариялануы, артынша қазақ жерінде пайдалы қазбалардың тҥрлері бар 
екендігі белгілі болуы;
 
10.1 Қазақ ӛлкесіне капиталистік қатынастардың енуі 
 
Ҿндіріс пен сауда жҽне ауыл шаруашылығында капиталистік 
қатынастардың дамуына ҽсер еткен жағдайлар болып есептелінді. XIXғ. орта 
кезеңінде қазақ ҿлкесіне капиталистік қатынастардың енуіне Ресей жеріндегі 
капиталистік қатынастардың дамуы ҽсер етті. 70-80жж. ауылшаруашылық 
шикізаттарын ҿңдейтін – май шайқайтын, былғары шығаратын, ҧн тартатын, 
кҽсіпорындары дамыды. 
Негізгі шикізат ӛңдейтін орталықтар
 
Солтҥстік 
Батыс, Шығыс Қазақстан болды. Шымкент сантонин зауытын химия 
ҿнеркҽсіптерінің бастамасы деп есептеуге болады. 1822ж. негізі қаланған бҧл 
зауыт ҿнімін Англияға, Америкаға, Германияға, Ҥндістан мен Жапонияға 
экспортқа шығарды. Шымкент пен Тҥркістанда мақта тазалайтын зауыттар 
істеп тҧрды. Темекі ҿнеркҽсібі Верный қаласында 1875ж. жҽне 1900ж. 
салынған. Арал теңізінде, Павлодар уезіндегі Қарабас кҿліне тҧз кен орындары 
ашылды. Жайық, Ембі, Ертіс ҿзендерінің алаптарында, Арал мен Каспий 
теңіздерінде балық аулау дамыды. XIXғ. соңы мен ХХғ. басында 300 ден – 
100ге дейін жҧмысшысы бар ҿнеркҽсіп орындары жҧмыс істей бастады. Спасск 
мыс қорыту зауыты, Успенск руднигі, Қарағанды кҿмір кені, Екібастҧз жҽне 
Риддер кҽсіпорындары болатын. 
Тау-кен қазу кҽсіпорындары саласы дамыды қорғасын, таза мыс, кҥміс 
қара мыс.Тау- кен қазу, кҿмір жҽне мҧнай ҿнеркҽсібі шетел капиталистерінің 
кҿңілдерін кҿңілдерін аудартты. Спасск –Успенск, Атбасар мыс, Риддер 
рудасы, Қарағанды жҽне Екібастҧз таскҿмір кендері, мҧнай кен орындары 
шетел капиталистеріне сатылды. Спасск мыс рудалары акционерлік қоғамдық 
акцияларын ҧстаушылар АҚШ, Германия, Белгия, Швеция ҿнеркҽсіптері 
болды.
Мемлекеттік банктің Қазақстан территориясындағы бӛлімдері ең 
алдымен сауда ӛнеркәсіптік орталықтарында ашылды.
Оралда (1876ж.), 
Петропавлда (1881ж.), Семейде (1887ж.), Омбыда (1895ж.), Верныйда (1912ж.). 
XIXғ.-II-ші жартысында ХХғ. басында жергілікті кҿпестер сауданың 
жҽрмеңкелік формасын қолдана бастады. 
Ірі жәрмеңкелер қатарында
Қарқаралы уезіндегі Қоянды, Петропавл уезіндегі Тайыншакҿл, Ақмола 

46 
уезіндегі Констаниновск, Атбасар уезіндегі Беровск, Верный уезіндегі Қарқара 
жҽрмеңкелері саналды.
Ҿнеркҽсіп пен ішкі сауданың дамуына Қазақстанды Сібірмен жҽне Ресей 
империясының ішкі жерлерімен байланыстыратын теміржолдардың салынуы 
мҥмкіндік туғызды. Қазақстанда XIX ғ. соңында 482км. рельстік жол салынды. 
Базарлар мен жҽрмеңкелер пайдалы қазбалардың кеңеюіне ықпал етті. 
Крепостное право жойылғаннан кейінгі орыс кҿпестері жылқы сатып алуға, 
қауымдық жерлерді заңсыз тартып алып, басқарудың отаршылдық жҥйесін 
орнату қазақ қоғамының ҽлеуметтік бҿлшектенуін кҥшейтумен бірге жҥргізілді. 
Кҿшпелі шаруашылықтың ыдырауына ҽкелді. 70-80жж. кедейленген 
қазақтардың кҥнкҿрістік табыс іздеп тҥрлі кҽсіпшіліктерге жҽне таукен 
ҿнеркҽсіптеріне кетуі кҿбейді. 

жүктеу/скачать 1,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: