№1 дәріс Тақырыбы: Экскурсияның негізгі функциялары мен белгілері Дәріс мақсаты

Қазакстанның қай өңірінде болса да ағаш шеберлердің көптеп жасайтын ыдыстары ет тартатын 
жайпақ табақтар мен сопақталып шабылатын шүңғыл астаулар. Бүл ыдыстардың көлемі әр - түрлі. 
Оларды әдемілеп, көркемдеуге онша мән берілмейді. Жоғарыда айтылған ыдыс аяк жасауға 
арналған қайын кесінділер мен бездерін нобайлап шауып, көлеңкеде кептіреді, содан кейін 
тұзды суға қайнатып алып, тағы да көлеңкеде кептіріп алып асықпай шауып өңдеуге кіріседі. 
Шеберлердің айтуы бойынша, түзды суға қайнату арқылы пісірілеп жасалған ыдыстар ыстык - 
суыққа төзімді, жөпшеңдіге жарылмайды. 
Қазақстанның барлық өңірінде ағаштан әр түрлі күбілер жасалынады. Негізінен, күбі жасаудың екі 
түрі болған. Бір жерде, яғни қайың мол өсетін жерлерде түтас қайың кесінідісінің өзегін үңғып, 
кецейту арқылы жасалса, енді екінші бір жерлерде әр түрлі ағаштардан дайындалған. Бірнеше бөлек 
бірнеше бөлек жіңішке тақтайлардың темір қүрсаулармен біріктіру арқылы жасалады. Қымызға 
арналған күбілер әдетте аласалау және жуандау келеді. Оның да сыртына ою өрнектер жүргізіледі. 
Ағаш күбілердің қандайы болсын түп жағы жуандау келеді де, жоғарылаған сайын жіңішкере 
береді. Түтас қайыд кесіндісінен ағащ қақпақпен жабылатын шағын шиқап, аяққаптар да жасалады. 
Ертеректе бүлар көшіп қону кезінде ыдыс аяктыц сынбауын қамтамасыз ететін болған. Шынықап, 
аяққаптардың ою өрнек жүргізген түрлері де жиі үшырасады. 
Әртүрлі ағаштардан күнделікті үй шаруасын арналған шүмекті және шүмексіз шелектер жасалады. 
Кейде бүндай шелектердің түбі бөлек салынса, енді бірде ағаш кесіндісінің өзінен түп қалдырады. 
Көбінесе шелектің түп жағы мен аузына темірден қүрсау салынады. Әсіресе, шелек түбі бөлск 
тақтайдан орнатылса, темір қүрсау міндетті түрде қажет. 
Қазақ үсталары түтас ағаш кесіндісінен ішін үңгіп 
келі 
жасайды. Келі -келсап жасау үшін көбінесе 
жөпшеңдіге жарыла қоймайтын қайың ағашын қолданады. Келі - келсап Қазақстанның барлык 
аудандарында біркелкі болып жасалғанын аңғардық. Тек Ертіс бойындағы елдердің келісі биіктеу 
келеді. Сол сияқты Республиканың Оңтүстік өңірінде қүрама келілір жиі кездеседі. Мүның сыры 
түтас ағаш кесіндісін қиюластырып, түйе терісімен тартып, қаптап қояды. 
Саба
- қымыз, шүбат ашыту, іркіт пісіру үшін пайдаланылатын, мал терісінен тігілетін ыдыс. Саба 
тігетін шел майы мен көк етін кырып тазалап, ағынды суға байлап, шаң - тозаңнан арылтады. Содан 
кейін теріпің жүнін қырып, тақырлайды да, қайыңның не аршаның сондай -- ақ тобылғынның 
түтініне үстап, ыстайды. Ыс әбден сіңген соң теріні су сеуіп жібітіп, өңін ішіне қаратып, сабаға 
лайықтап пішеді. Саба пирамида пішінді, түп жағы төрт бүрышты, бүйірлері трапеция (түбі кең 
мойын жағы тар) тәрізді болады. Оның мойынынын кендігі піспек емін - еркін сиятындай етіп 
алынады да, саба мойынының бір бүйірінен үшбүрышты баулык шығарылады. Баулыққа жіптен 
ескен баулық тағылып, ол керегенің басыыа байланады. Жақсы күтіліп ысталған сабаыың қымызы 
өте дәмді жоне жүғымды болады. Сабаның тіғістері түйенің шуда жүнінен иірілгеп, мықты жігшен 
сыр жағынан жөрмеп тігіледі. Саба тігіліп болғаннан кейін, оыың ішіне қүм не 
топырақ толтырып кереді. Әбден қалыпқа түсіп кепкеннен кейін сабаның ішіндегі күмды не 
топырақты төгіп тастап, ішін тазартып жуады да, тағы бір дүркін түтінге үстап, ыстайды. Одап соц 
сумен тазартып шайқап тастап, сырты мен ішін койдың қүйрық майымен, не болмаса жылкының 
майымен жаксылап майлайды. Күннің көзіне қойып, майын сіңіреді. Сабаны пайданалар алдында 
сиырдың сүтімен тағы бір дүркін шайқайды. Сабаның түбі шіріп кетпес үшін оның астына күрғак 
төсеніш төсейді. Қымыз сабапың астына көбінесе жүкаяқ сияқты төрт сирақты ағаш түғыр жасап 
қояды. Сабаның ішіне саумалмен ілесіп кыл - кыбыр, шөп -- шалам түсіп кетпес үшін оыың аузына 
дәкеден тор көзді металл тордан сүзгі салады. Сабаны пісерде оныц бауын көтере байлайды да, 
пісіліп болған соц бауын босатып, мойныи байлаған жібін шешіп қояды. Бүл әрі тазалык үшін, әрі 
сабаның ішіыдегі ақтық суып қалмауы үшін керек. Сабаның үлкен - кіші болуы оның ішіие 
күйылатын ақтың мөлшеріне байланысты болады. Жақсы ысталып күтіммен үсталған саба көп 

уакытқа шыдыйды. Саба ішіыдеғі астың бүзылмауы және саба шіріп кетпеуі үшін оны айына 
кемінде бір рет басып, ішін жылы сумен шайқап жуып, күнге кептіріп отырады. 
Дорба - қүрғақ тамақ не үсақ - түйек заттар салуға арналған ыдыс. Дорбаны не матадан не жүннен 
тоқып жасайды. Матадан тігілген дорбаныц аузы бүгіліп бау өткізіледі. Ішінедегі зат тогіліп 
калмауы, сырттан шац тозаң енбеуі үшіп дорбаның аузын бүріп, баумен байлап қояды. Дорба жолға 
шыкканда алып жүруге де, үйде іліп қоюға да ыңғайлы. 
Дастарқан - ас қоюға арналған мата төсеніш. Дастарканды кейде "асжаулык" деп те атайды. 
Дастарқан сән үшін көбінесе ашық түсті не маталардан көлемі әртүрлі етіліп тігіледі. Дастарқанның 
жиегін қайырып сыриды, сәпді болуы үшін шашак тағады. Қазіргі кезде клеенкадан жасалған 
дастаркан пайдаланады. 

жүктеу/скачать 1,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: