Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жинақтап, олардың жалпы Орта Азиядағы қазақхалқының содан кейінгі тағ- дырына
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| жинақтап,
олардың жалпы Орта Азиядағы қазақхалқының содан кейінгі тағ- дырына жасаған ықпалын анықтап берді (1992 жылы Е. Бекмахановтың кітабы екінші рет басылып шықты). XX ғасырдың 50-жылдарының аяғы — 60-жылда- рының басында Кенесары Касымовтың көтерілісіне көзкарас түбегейлі теріс багытта болды. Тұтас алғанда, көтеріліс феодалды қ-монархиялы к деп та- нылды, ал зерттеу авторы ұлтшыл деп айыпталып, қуғынға түсті (қараңыз: Е. Б. Бекмахановтың «Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында» деген кі- табы бойынша пікірсайыс. Стенограмма. А., 2000).К өтеріліске ғылыми ден К ою ш ы лы қ90-жы лдарда қайтадан жаңарды . 1990 жылғы 27—28 шілдеде Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институты мен «Вопросы истории» журналының редакциялық алқасы «Отаршылдық жағ- дайындағы ұлттық қозғалыстар (Қазақстан, Орта Азия, Солтүстік Кавказ)» Проблемасы бойынша ұйымдастырған Бүкілодақтық «Дөңгелек стол» ныса- налы түрде өткізілді. Ғалымдар халық бүқарасының азаттық күресінің көп жакты объективті көрінісін жасауга ж әне қоғамдык санада орын алып отыр- ған таптаурын ескі сенімдерді жоюға, сондай-ак зерттеу объектілеріне де, оның тарихнамасы мен деректеметану проблемаларына да ж аңа методологиялық көзкарастар іздестіруге шакырды. Үсыныстарда «Ауызша айтылатын ж әне фольклорлық материалдарды тарту арқылы XVIII—XX ғасырдың басында Кдзақстанда, Орта Азияда, Солтүстік Кавказда, Еділ бойында болған ұлттық Козғалыстарды жан-жақты сипатгайтын кұжаттар мен материалдарды анық- тау, жинау ж әне басып шығару», сондай-ақ С. Асфендияров, Е. Бекмаханов еңбектеріне ж аңсақ берілген бағаны қайтадан ой елегінен өткізіп, олардың Казақстандағы ұлттық қозғалыстарға арналған еңбектерін қайта шығару көзделді. 1992 жылы Ақтөбе қаласында ғылыми-теориялық конференция өткізіліп, оның «XVII—XX ғасырлардағы Қазақстандағы ұлт-азаттык козға- лыс — біртұтас тарихи үрдіс: проблемалар, ізденістер, шешімдер» деген мате- риалдары ж ары қ көрді. К онф еренцияны ң айрықша белгісі казактардың төуелсіздік жолындағы күресінің аз зерттелген проблемаларын корсету ж әне Казак халқының азаттық күресінің тарихын зерттеу методологиясы мен та рихнамасы мәселелеріне жоғары деңгейде көңіл аудару болды. Бұл жылдарда жарық көрген әдебиеттерде империяның отаршылдық сая- саты: орыстандыру, христиан дініне кіргізу, өскери ж әне шаруалар арқылы отарлау зерделенеді. Жоңғарларға және орыс отаршылдығына қарсы ұлт-азат- тық соғыстардың тарихы тәуелсіздік алғаннан кейін тұтас он жылдықтың өзекті тақырыбына айналды. Отаршылдыктың және тоталитаризм идеологи- ясы үстемдігі кезеңіндегі ұзақуакы т бойы үнсіздіктен кейін объективті баға беруге, кайтадан ой елегінен өткізуге мүмкіндік туды. 260 жыл бойы тәуелсіздік жолында, ұлттық мемлекеттілікті қалпына келтіру жолында үздіксіз халық- тыксоғыс жүргізіліп келгені расталды. Мың-мындаған батырлар туған Ота- нының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін өз өмірлерін құрбан етті. Кеңестік тарихнамада шет аймак халықтарының әрбір ұлт-азаттық бой көрсетуі бір- біріне тәуелсіз алынып, аймақтық мемлекет ішіндегі құбылыс ретінде қасац таптықтұрғыда қарастырылды. Жоңғарларға карсы азаттык соғыстары да сол сияқты назардан тыс қалды. Тәуелсіз мемлекеттің халкы тәуелсіздік жолын- дағы күрестің негізгі кезендерін бірінші рет жалпы халықтық ауқымда атап өтті. 1990 жылдың жазында Абылай ханның 280 жылдығына арналған респуб- ликалықғылыми-теориялық конференция болып өтті. Ол Бұқар жыраудың 300 жылдығына, Бөгенбай батырға, Қабанбай батырға, Ш ақшақ Ж әнібек Тар- 37 ханға, казақ халкының үш ұлы биі — Төле бите, Кдзыбек биге, Әйтеке биге, үш жүз казактарының Ордабасында бірігуіне арналған конференциялар тізбегін бастап берді. 1992—1998 жылдарда Кенесары ханның, Исатай мен Махамбетгің, Ағыбай батырдың, Ж әуке батырдың, Карасай батырдың және баскаларының мерейтойлары жалпы ұлттыкаукымда атап өтілді. Кеңестік кезенде әдебиеттің басым көпшілігі өлкедегі XX ғасырдың ба- сындағы революииялыккозғалыстыңтарихы бойыншажинакталды. 1905—1907 жылдардағы революциялыкокиғаларды соғыс алдындағы жылдарда зерттеудің корытындылары Үлы Отан соғысы жылдарында шыккан бір томдык «Қазак ССРтарихында» жарияланылды, оныңбіртарауында революция, столыпиндік реакция ж әне жаңа революциялыкөрлеу кезеңін көрсететін материал баян- далды. Казакстан мен Орта Азиядағы 1905—1907 жылдардағы революция пробле- маларын зерттеуге М әскеу мен Ленинградтың жетекші ғылыми мекемелері тартылды.52 «Вопросы истории» журналының «Орта Азия халыктары тарихы- ның кейбір мәселелері туралы» бас макаласында53 Ресейдің шет аймактарын- дағы 1905—1907 жылдардағы окиғаларды жазудағы екі ұштылыктуралы ай- тылды.Олардың бірі орыстың революцияшыл жүмысшылары мен жергілікті ұлттар бүкарасының арасындағы бейнебір тіл айырмашылығы мен түрмыс ерекшеліктері туғызған «бөліп тұратын кабырға» туралы теорияны жүргізу, екіншісі —революциялык окиғаларды Ресейдің ең басты өнеркәсіп орталық- тары жұмысш ыларының козғалысын басып озған сиякты етігі әсірелеу бо- латын. Жинакталған деректі материал бір кәсіп, жеке облыс немесе кала еңбек- шілерінің революциялык козғалысын зертгеуге бағытгалған накты зерттеулерді терендете түсуге мүмкіндік берді. Е. Бекмаханов^ Е. Ділмұхамедов, Б. Сү- лейменов, Г. Ф. Дахшлейгер және баскалар еңбектерінде тарихи-революция- лыктакырыптыңталдануы өлкедегі революциялык козғалыс пен ұлт-азаттык козғалысының ерекше бел гілерін тереңірек танып-білуге мүмкіндік берді.54 Олар большевиктік партияныңаграрлыкмәселе жөніндегі идеяларын насихаттаған социал-демократиялыктоптардың казак еңбекшілеріне көрсеткен көмегін жаз- ды. Е. Бекмаханов Қазакстандағы XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басын- дағы үлт-азатгық козғалысыныңтарихын патша өкіметінің коныстандыру сая- сатымен тығыз байланыста алып карады. 1905—1907 ж ы лдардағы кұж аттарды ж ариялау ж өнінде зор жұмыс жүргізілді. Бұл жұмыстың негізгі бөлігі «Ресейдегі 1905—1907 жылдардағы революция. Құжаттар мен материалдар» деген мерекелік серияда көріністап- ты.55 «Казак ССР тарихында» 1905—1907 жылдардағы революцияны корыту- шы очерк берілді.56 М. Асылбековтің, Ғ. Сапарғалиевтің, Ә. Тұрсынбаевтың монографиялары бірінші буржуазиялык демократиялык революция туралы өдебиет болды.57 Қазақстандағы революциялык козғалыстың даму деңгейін баяндаудағы сол кездегі тарих ғылымына тән болған үшкарылыктар да әдебиетте көрініс тап- ты. Т. Ю. Бурмистрова өз еңбегінде «ол кезенде Орта Азия, Сібір, Солтүстік халыктары революциялык козғалыска әлі де тартылмаған болатын» деп пай- ымдады.58 А. А. Росляков былай деп жазды: «орыс шаруалары арасында рево- люциялықкозғалыстыңтірегі болғанжоқдеугеболады», «Түркістандағы 1905— 1907 жылдардағы ұлт-азаттык козғалысы кандай да болсын елеулі серпін ал- ған жок», «жергілікті РСДЖ П ұйымдары баскарған Түркістан революциялык 38 жұмысшылары патша өкіметіне қарсы өз күресінде ұлттық шаруалар бүқара- сы мен қала кедейлерінің де, ұлттық буржуазияның басым көпшілігінің дс белсенді түрде колдауынан үміт ете алмады». Оның пікірінше, революциялык қозғалыс тек «жаңа» (орыс) калаларда, ішінара армияда ғана болған. Үлттық деревня революциялык, қозғалысқа дейін өсігі жеткен жоқ, өйткені «байырғы халық капитализмге дейінгі даму сатысында болаты н».59 * Баска көзкарасқа карағанда, Ресейдің шығыстағы шет аймақтары револю циялык қозғалыстың даму деңгейі жөнінен елдіңөнеркәсіпті орталықтарына тең, ал кейдежоғары болтан. Мысалы, Р. Ф. Смирнованың макаласында 1905 жылдан көп бүрын-ақ «Дала өлкесі мен Түркістанның барл ык облыстарында Петербургтің «Жұмысшы табын азат ету жолындағы күрес одағы» үндеу хат- тарыныңтарала бастағаны» айтылады. Тағы да: «Петербургтің «Күрес одағы- ның»тікелей ыкпалымен Түркістан мен Қазақстан калаларында социал-де- мократиялық үйымдар мен топтар пайда болды, сондай-ақ көбінесе социал- демократиялық ұйымдардың бастамасымен және басшылығымен өткен ереуіл қозғалысы өріс ала бастады».60 Бірақмүны куаттайтын кұжаттар шын мәнінде болған жоқ. Социал-демократиялық қозғалыс тарихын П. М. Пахмурный неғұрлым объективті және неғүрлым елеулі деректеме негізінде зерттеді.61 Автордың деректері бойынша, революция жылдарында Казакстанда жалпы адам саны 1700-гежуык 18 социал-демократиялықұйым жұмыс істеген. Автор социал- демократиялықтоптар мен үйымдарға байырғы халыктан шыккан жұмысшы- лар мен прогресшіл ұлттық зиялылардың алдыңғы катарлы өкілдерін тарту- ды революция кезеңіндегі партия қүрылысының аса маңызды жетістігі деп санайды. Алайда автор өз монографиясында қазақтар арасынан шыққан бірде- бір жұмысшы социал-демократты атай алмаған. Автор ол кезде өлкеде шыны- на келгенде большевиктік ұйымдардың әлі де болмағанын; олардың ең алды- мен революцияшыл марксистер мен алуан түрлі оппортунистер арасындағы алауыздыктардың бүкіл түп-тамырын түсінбей, әлі айкындалмаған социал- демократгарды біріктіргенін мойындауға мәжбүр болды. Өлкедегі 1905—1907 жылдардағы революциялыққозғалыстарихын кешенді түрде зертгеуді жемісті жалғастырған Б. Сүлейменов проблеманыңтарихна- масында елеулі із қалдырды.62 Автордың анықтауынша, революциялық коз- ғалыс феодализмге қарсы, и м периализм а қарсы сипатта болған. Зертгеуші қазак шаруаларының орыс халкымен бірлесе отырып күресуі қажет екенін олардың бірте-бірте үғынуына жеткізген аграрлык қозғалысының нысанда- рын карастырған. Бірінші буржуазиялық-демократиялық революция тарихының проблема- лары бес томдық «Қазак ССР тарихы» басылымында ж әне біркатар моногра- фиялық зертгеулерде жеткілікті дәрежеде толық көрсетілді. 1905—1907 жылдардағы революция тарихы тарихнамасыныңжетістіктерін бағалай отырыгі, бізтарихшылардыңмаркстік-лениндік методологияны ұста- на отырып, Қазакстандағы жұмысшы табыныңтап күресін тым тартысты етіп жібергенін, коныс аударушы шаруалардың, қазак шаруаларының революци- яшылдық деңгейін сыңаржак әсірелеп көрсеткенін атап өткенді жөн санай- мыз. Ә. Бөкейханов бастаған казак демократияшыл зиялыларының көзкарас- тары көрінеу бүрмаланып, 14 500 адам кол койған Қоянды петициясының рөлі кемітіліп көрсетілді.63 Сонымен бірге Қазакстандағы жастар, мұсылман козғалысы жеткілікті 39 дәрежеде зерттелмеді. Отаршылдықәкімшіліктің миссионерлік қызметі на- зардан тыс қалдырылды. жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|