Қазақстанда ауыл шаруашылығын ұжымдастыру

124 
яғни бір ай ішінде бітіру керек деп шешті. Кейінірек ол тағы 10 күнге ұзартылды. 1928 
жылғы 30 тамыздағы қаулыға сәйкес сонымен қатар тәркіленгендерді жер аударуға тиісті 
аудандар да анықталды.
Тәркілеу туралы ереже бойынша жер аударылғандардың бәрі сайлау құқығынан 
айырылды. Байларды тәркілеуді жүзеге асыру үшін комиссиялар құрылды. Уәкілдер 
бастаған комиссия мүшелері байларды тәркілеу туралы ережені өрескел бұрмалады. Ауыл 
белсенділері жоғарыдан келген уәкілдің қолдауымен тіпті ауқатты адамдарды да қыспаққа 
түсірді. Республика көлемінде барлығы 696 «бай-феодалдар» тәркіленді. Қазақ қоғамында ірі 
байлардың көп болмағанын осы 1928 жылғы жүргізілген тәркілеу барысы мен оның 
нәтижелері дәлелдеді. Барлығы 144474 бас мал ғана тәркіленді: бұл белгіленген жоспардың 
64% ғана.
Шаруа қожалықтарын біртіндеп, ерікті түрде коперативтендіру арқылы социалистік ірі 
ауыл шаруашылық ұжымына біріктіру туралы 1927 жылы желтоқсанда өткен партияның 
ХУ съезінің шешімдерін жүзеге асыруға кірісті. Алайда үкімет біртіндеп құрылып жатқан 
колхоздарға материалдық жағынан көмекті күшейту шарасының орнына, керісінше
нұсқаулар беру арқылы күштеу әдістерінің кең етек алуына жол ашты.
Жергілікті жерлерде жоғары басшылық белгілеген межеден асып түсу үшін күрес
басталды. Оның күшеюіне Қазан революциясының 12 жылдық мерекесіне орай «Правда» 
газетінде жарияланған Сталиннің «Ұлы бетбұрыс жылы» деген мақаласы түрткі болды. 1929 
жылы 10-17 қарашада өткен Б(б)КП Орталық Комитетінің пленумында Молотов та келесі 
жылы тек «ұжымдастырылған облыстар ғана емес ұжымдастырылған республикалар туралы 
да айтуға болады» деген көзқарасты білдірді. 
1930 жылы 5 қаңтарда БК(б)П Орталық Комитеті «Ұжымдастыру қарқыны және 
мемлекеттің колхоз құрылысына көмек шаралары туралы» қаулы қабылдады. Қаулыда 
Орталық комитет жаппай ұжымдастыруды жүзеге асыру үшін елдің аудандарын үш топқа 
бөлді: Бірінші топқа осы ұжымдастыруға белгілі мөлшерде даяр деп есептелінген таза 
астықты аудандар жатты. Оларға Орта және төменгі Волга, Солтүстік Кавказ аудандары 
кірді. Ол аудандарда шаруа қожалықтарын социалистік жолмен қайта құруды 1931 жылдың 
көктемінде аяқтау белгіленді; Екінші топқа елдің Украина, Орталық қара топырақты 
облыстар, Сібір, Орал, Қазақстанның астықты аудандары жатты. Бұл аудандарда 
ұжымдастыруды аяқтау мерзімі бір жылға ұзартылды, яғни шаруа қожалықтарын 
ұжымдастыруды 1932 жылдың көктемінде аяқтау қажет болды. 
Ф.И. Голощекин Қазақстанның кенже дамыған аймақ екеніне қарамай,
ұжымдастырудың жоғары қарқынын мақтаныш етті. Голощекин Жер халық 
комиссариатының комиссары Яковлевке (ол Бүкілодақтық ауылшаруашылық ұжымдары 
кеңесінің төрағасы) және РКФСР ХКК төрағасының орынбасары Т. Рысқұловқа жіберген
жеделхатында 1929-1930 жылдары республикада ұжымдастыруды күшейту үшін
жоспардың қайта қаралғанын, сөйтіп 1930 жылдың күзіне қарай ұжымдастырумен 350 мың 
шаруашылықтың қамтылатынын көрсетті. Осыған байланысты бүкіл республикадағы 
ұжымдастыру жоспары қайта қаралды. 
Қазақстанда 1928 жылы шаруа қожалықтарының тек 2 пайызы ғана ұжымдастырылса, 
1930 жылы 50 пайызы, 1931 жылдың қазанында 65 пайызы ұжымдастырылды, яғни 
ұжымдастыру қарқыны жеделдетілді. 1931 жылы республикадағы 122 ауданның 78 
ауданында ұжымдастырумен 70-тен 100 пайызға дейін шаруа қожалықтары қамтылды. 
Шаруа қожалықтарын ұжымдастырудың жеделдетілген қарқыны күштеп жүзеге асырылды.
Алайда ұжымдастыруды жүзеге асыру барысында жіберілген зорлық-зомбылықтар 
Орталық Комитеттің 1930 жылы 14 наурызда қабылдаған «Колхоз қозғалысындағы партия 
бағытын бұрмалаушылықпен күрес туралы» қаулысында партия бағытын бұрмалау деп 
қана бағаланды. Большевиктік орталық билік ауыл шаруашылығында жүргізіліп жатқан 
шаралардың бәрін дұрыс деп есептеп, кемшіліктерді жіберіп отырғандармен күресу қажет 
деді.

125 
Күштеп ұжымдастыру науқаны кезінде ауылда әлеуметтік жіктеу саясаты өте жоғары 
қарқынмен жүргізілді. КСРО ОАК мен ХКК-нің 1930 жылы 1 ақпанда қабылдаған «Жаппай 
ұжымдастыру аудандарындағы ауыл шаруашылығын социалистік қайта құруды нығайту 
және кулактармен күрес шаралары туралы» қаулысы негізінде ауқатты шаруа 
қожалықтарына қарсы ашық террор басталды. Шаруа қожалықтарынан бай-кулактарды 
бөліп алып, оларды тап ретінде жою жүзеге асырылды. Бай-кулактарды үш топқа бөліп 
жазалады. Бірінші топқа контрреволюцияшыл белсенділер жатқызылды. Ондай топқа енген 
шаруалар бірден тұтқындалып, олардың ісі сотқа берілді. Екінші топқа ірі кулактар 
жатқызылды. Бұл топқа енген шаруаларды да бірден ұстап, солтүстікке немесе жаппай 
ұжымдастыру аудандарынан алыс аудандарға жер аударды. Ал, үшінші топқа кулак 
отбасылары жатты. Оларды сол ұжымдастыру аудандарындағы колхоздар бөлген жерлерге
қоныстандырды. 
1928-1929 жылдарда бай-кулактар есебіне алынып жазаға тартылғандар, яғни 
қудаланғандар есебі 54 625 болды. 1931 жылы 5500 шаруа бай-кулак ретінде аласталды. Ал 
енді 1928 жылғы тәркілеу кезіндегі қазақ қоғамындағы бай-феодалдар саны тек 696 ғана 
болғанын ескерсек, бұлардың да кімдер екені белгілі. Бұл сандарды нақты деп айту қиын, 
себебі жауапқа тартатын органдардың саны өте көп болды.
Күштеп ұжымдастыру саясаты халықтың наразылығын тудырды. Сол жылдары өлке 
басшыларының Сталинге жазған хаттары қазақ даласында осы наразылықтың өте зор көлем 
алғанын, Алтайдан Маңғыстауға дейінгі аймақты түгел қамтығанын, бұл туралы Кеңес 
өкіметі басшыларының хабардар болғанын көрсетеді. Бір ғана 1929 жылдың өзінде
Қазақстанда 30-дан астам үлкенді-кішілі халық наразылығы болды. Олардың ішінде өте кең 
көлемде болған көтерілістерге Тақтакөпір, Бостандық, Батпаққара көтерілістері жатады.
1929-1930 жылдар аралығындағы қыс айларында наразылық өте күшті өршіді. Ол туралы Ф. 
Голощекин Сталинге хабарлауға мәжбүр болды. 1929-31 жж. өлкеде барлығы 372 көтеріліс 
болып, оларға 80 мыңдай адам қатысты. Большевиктер бұл наразылықтардың негізгі себебін 
байлар мен дін басыларының кеңес үкіметіне қарсы халықты ұйымдастыруынан деп 
көрсетті. Кеңес үкіметі бұл көтерілістерді әскери күшпен басып жаншыды. 
Ұжымдастыру мен отырықшыландыру кезінде дәстүрлі мал шаруашылығының 
ерекшелігі есепке алынбай, түгел қауымдастырылған мал шығынға ұшырады. Сонымен 
қатар, малдың көп бөлігі үкіметтің ет салығын орындауға жұмсалды. О. Исаев Қазақстан 
өлкелік комитетінің VІ Пленумында 1929 жылы Қазақстанда 40 млн. бас мал болғанын, 
содан 1933 жылы 4 млн. ғана мал қалғанын мойындауға мәжбүр болды. 
Ұжымдастыру саясатының нәтижесінде 1932-33 жылдары халық аштыққа ұшырады. 
Аштыққа ұшыраған қазақтар босқын болып, елден шет аймақтарға үдере көшті. 
Зерттеушілер 1930-1932 жылдары шетелге кеткен қазақтар санын, қайтып келгендерді 
шығарып тастағанда 1,3 млн. адамға жеткізеді.
Қазақ халқының ауыр жағдайын Қызыл крест және Қызыл жарты ай қоғамының
баяндама хаттарынан және Ресейдің басшы мемлекет қайраткері ретінде жергілікті 
жерлерден Мәскеуге келіп түсіп жатқан басқа да мәліметтерден хабардар болған Т. 
Рысқұлов, көп кешікпей-ақ Сталинге хат жазады. Аштыққа байланысты жоғарғы партия мен 
үкімет басшыларына жазылған хаттар қатарын О. Исаевтің және «Бесеудің хаты» 
толықтырады. 
Ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастырудың осындай зардаптары сталиндік 
басшылықты ойландырды. 1932 ж. 17 қыркүйекте «Ауыл шаруашылығы туралы» қаулы 
қабылданады. Бұл қаулыда аштық туралы мүлдем айтылмады. Қаулы егіншілік 
аудандарында жеке меншікте 2-3 бас сиыр, 10-20 бас қой, ал мал шаруашылығы 
аудандарында 100 бас қой, 8-10 бас ірі қара, 3-5 түйе, 8-10 жылқыға дейін ұстауға рұқсат 
берді. Қазақстанда 624 ферма таратылды. Жойылған товарлы фермалардан 216370 бас мал
колхозшылардың өзіндік шаруашылықтарына пайдалануға берілді. Колхоздар мен 
совхоздардан 680 мың бас мал шаруалардың жеке меншігіне сатылды.

126 
1933-37 жылдары екінші бесжылдық жоспарды орындау кезінде Кеңес үкіметі ауыл 
шаруашылығында ұжымдастыруды аяқтау, ауыл шаруашылығын қайта құру, колхоздарды 
ұйымдық-шаруашылық жағынан нығайту міндеттерін белгіледі. Бұл шараларды жүзеге 
асыру үшін большевиктік партия республика ауыл шаруашылығын саяси нығайту қажет 
деп, колхоздар жанынан саяси бөлімдер құрды. 1935 жылы үкімет колхоздарға жерді мәңгі 
пайдалануға берді. Осы жылы ТОЗ-дардан ауылшаруашылық артельдеріне көшіру басталды 
да, Бұл үдеріс 1937 жылы толық аяқталды. Үй маңындағы жерлерді кеңейту көптеген колхоз 
мүшелерінің кохоз ісіне деген селқостығын күшейтті. Үй маңындағы жерлерді өлшеп, артық 
жерлерді колхозға қайтарды.
Большевиктер шаруашылыққа тікелей араласуды тоқтатпады. Мал шаруашылығының 
артта қалуын тікелей араласу жолымен шешуді көздеді. 1939 жылы 8 шілдеде БК(б)П 
Орталық комитеті «Колхоздарда қоғамдық малды дамыту шаралары туралы» қаулы 
қабылдайды. Осы қаулыда колхоздарда екі-үш товарлы фермалар (оның ішінде біреуі ірі 
қара мал, екіншісі қой немесе басқа түліктен) құру белгіленеді. Колхоздардың еріктілігі 
шектелді, әкімшілік басқару жүйесі одан әрі күш алды.

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: