Буйраева Ж.Ө., Ахантаева Ә. Ж. ҚАзақстан тарихы электронды оқу құралы



Pdf көрінісі
бет56/74
Дата09.10.2024
өлшемі1,51 Mb.
#147318
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   74
Байланысты:
Электронды Казахстан тарихы

4.2 
Қазақстан 
кеңестік 
тоталитарлық 
жүйенің 
қалыптасу
кезеңінде (1921-1939 жж.) 
Елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайының ауыр күйзелісіне қарамастан, Кеңес 
үкіметі күштеуге негізделген азық-түлік саясатын одан әрі жалғастырды. Орталық үкіметтің 
1920 жылы 20 шілдедегі «Сібірдегі артық астықты алу туралы» декретінің күші 
Қазақстанның солтүстік аудандары мен Семей губерниясына да тарады. Осы декретке сай 
1921 жылдың тамыз айына дейін бүкіл елдегі шаруаларға 119 млн. пұт (РКФСР көлемінде 
423 млн.пұт) төтенше салғырт төлеу жүктелсе, соның ішінде 35 млн. пұт Солтүстік 
Қазақстанға міндеттелді. Тапсырманың 26 млн. пұты Семей облысына міндеттелінсе, тек
Қостанайдың өзінен 6 млн. пұт астық алынды. 
Кеңес үкіметінің халыққа жат саясатының нәтижесінде ел аштыққа ұшырады. Бөкей 
губерниясында – 100 мың, Оралда – 400 мың, Семей губерниясында – 500 мың, Орынбор – 
445, Ақтөбеде – 360 мың адам ашықты. Көшпелілер арасында өлім ересек тұрғындардың 30 
пайызды қамтыса, ал кейбір аудандарда халықтың 75 пайызы қырылған.
Т. Рысқұлов бұған қарсы шығып, аштықпен күресу үшін, құрамына бірнеше
комиссариаттардың өкілдерін кіргізіп, арнайы ұйым құруды талап етеді. Түрікатқару 
комитеті Т. Рысқұловтың талабын қолдап, аштықпен күресті өздерінің қызмет жағдайына 
сәйкес республиканың азық-түлік, жер шаруашылығы, денсаулық сақтау, қаржы, темір жол 
комиссариаттарына тапсырады. Аштықпен күресті тікелей басқаратын ерекше Орталық 
комиссия ұйымдастырылады. Оның төрағасы болып Т. Рысқұлов тағайындалады.
Т. Рысқұловтың аса зор еңбегінің арқасында Түрікатқару комитеті мен ХКК-і бұл Орталық 
комиссия қорына құнсызданған болса да 42 млн. сом қағаз ақша бөледі.
Аштықпен күрес комиссиясының жұмысына есеп берген баяндамасында Т. 
Рысқұлов Түркістан өлкесінің байырғы халықтарының сұрапыл аштыққа ұшырап, қатты 
қырылуына революциядан бұрынғы патша өкіметінің отаршылдық саясаты мен әсіресе
революциядан соң орнаған кеңес өкіметінің шовинистік саясаты басты себепкер 
болғандығын ашық атап көрсетеді. 
Қазақ Орталық Атқару Комитеті (ҚОАК) де аштыққа ұшыраған аудандарға өз 
тарапынан көмек көрсету шараларын ұйымдастырды. ҚОАК-ті жанынан аштыққа 
ұшырағандарға көмек көрсету үшін комиссия құрылады. Республикалық комиссияны 
ҚОАК-нің төрағасы Мендешев басқарды. Қазақстандағы ауыр жағдайды ескере отырып, 
КазАКСР ОАК-і ашыққандарға көмек беруші Орталық Комиссияның шешіміне сәйкес, бұл 
аудандардың тұрғындарын астық, картоп т.б. мемлекеттік салықтардан босатты.
Қазақ қоғамын жайлаған аштықты Орталықтағы Кеңес үкіметі мойындамады.
Республиканың кейбір басшылары мен орыс жұртшылығы негізінен өлкенің көшпелі 
тұрғындарын қамтыған сұрапыл аштықты «кездейсоқ, тұтқиылдан тап болған зобалаң» 
ретінде бағалады. Өлке халқының мұндай нәубетті бұрын-соңды басынан кешпегендігі 
Орталық үкіметті ойландырмады да. Мұндай жағдай Кеңес өкіметінің өзі жүргізіп отырған 
саясатқа еш күмән келтірмей, оны толық дұрыс деп есептегендігінің айғағы еді. 
Большевиктер өздерінің биліктен айырылып қалу қаупінің күшейгенін, осыған орай 
шаруашылық саясаттың мүлде жаңа принциптеріне көшу қажеттігін айқын сезді. Партияның 
Х съезі (8 наурыз, 1921 ж.) көтерілісшілерді айыптағанмен, экономикалық саясатты 


119 
өзгертуге мәжбүр болды. Съезд шаруашылық мүддені іске қосудың жаңа жүйесін жасаудың 
шараларын белгіледі, яғни «соғыс коммунизм» саясатынан жаңа экономикалық саясатқа 
көшу туралы шешім қабылдады.
Жаңа экономикалық саясаттың аясында қабылданған міндеттердің ішіндегі ең
маңыздысы – азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен алмастыру туралы шешім болды. 
Азық-түлік салғырты кезінде шаруа қожалықтары өндірілген өнімнің өзін қамтамасыз етуге 
қажетті үлесінен артығын мемлекетке тапсыруға міндетті еді. Азық-түлік салығының 
ендірілуі, яғни белгіленген мөлшердегі ғана салықты өтеуге байланысты, олар өндірілген 
өнімнің артығын өз еркімен пайдалану құқығына ие болды. Бұл ендірілген салық жүйесіндегі 
өзгеріс өндіруші шаруа қожалықтарына өте қолайлы болды.
РКФСР ХКК-нің арнайы декреті бойынша бірыңғай азық-түлік салығы мал 
шаруашылығымен айналысатын аудандарға да ендірілді. Қазақстан ауылы мен деревнясында 
жаңа экономикалық саясаттың алғашқы азық-түлік салығы науқаны өте қиын жағдайда 
жүргізілді. Оның себебі ЖЭС ендірілген жылы да партия, кеңес және азық-түлік органдары 
азық-түлік салғырты саясатын жалғастырды да, ол бойынша дайындалған өнімдерді 
Орталыққа жіберу жөніндегі Еңбек және Қорғаныс кеңесінің тапсырмасын орындаумен 
айнылысты. Мысалы, көшпелі мал шаруашылығы аудандарында алғашқы бірыңғай азық-
түлік салығы 131,9% көлемінде орындалды. Бұл әрине соғыс коммунизм саясатының әрі 
қарай жалғасуы болды.
Сөз жүзінде ЖЭС ендірілгенімен Кеңес үкіметі іс жүзінде баяғы қарқынмен 
экономикаға өзінің бақылауын жүргізуді тоқтатпады. Бірнеше ай бойы мемлекет қала мен 
деревня арасындағы айырбасты кооперация арқылы бақыламақ болды. 1921 жылы 7-ші 
сәуірде мемлекет өзінің арнайы декретімен кооперацияға фабрика-зауыттық өнімдерді ауыл 
шаруашылық өнімдеріне айырбастауды міндетті тапсырма етіп берді. Бірақ бұл мәселені 
жүзеге асыру өте қиын болды. Оның себебі мемлекеттің бақылауымен жүргізіліп отырған 
тауар айырбасы жеке саудамен жарысқа түсе алмады.
Жоғарыдағы аталған кемшіліктер біртіндеп азық-түлік салығы саясатының кең 
ендірілуі барысында жойыла бастады. 1924-1925 жылдары ауыл шаруашылық салығынан 
КазАКСР-ң бүкіл шаруашылығының 32,7%-і босатылса, 1925-26 жылдары – 33,8% 
босатылған еді. Әсіресе, 1924-1925 жылдары мал өсіруші шаруашылықтың 72%-ке жуығы 
алым-салықтан босатылды. Көшпелі жеке қазақ шаруашылықтарына 3-5 жылдық 
мерізімдерге жеңілдіктерге негізделген несиелер берілді. Сонымен қатар мемлекет 
тарапынан ауылшаруашылық машиналары мен құралдарын сатып алуға негізделген 
несиелер де белгіленді.
ЖЭС-тің аясында нарықтық қатнастардың күшеюі сауданың дамуына ықпал етті. Ал ол 
болса ақшаның тұрақтануына әсерін тигізді. Осы жағдайға байланысты ЖЭС-тің алғашқы 
кезінде ендірілген салықтың натуралды түрін партияның ХІІ съезі (1923 ж. сәуір) ақшалай 
түрде де өтеуге мүмкіндік берумен алмастырды. Ал 1924 жылы салықты өтеудің тек 
ақшалай түріне толық көшірілді.
Осы жылы ақпан айында Кеңес үкіметі ақша реформасын жүргізіп, кеңестік ортақ жаңа 
ақша өлшемі тұрақты сомды енгізді. Осы жағдайлар Қазақстанда жәрмеңкелік сауданың кең 
өрістеуіне жол ашты. 1926 жылы Қазақстанда 128 жәрмеңке жұмыс істеді. Бұл кездегі ірі 
жәрмеңкелер қатарына – Ойыл, Қоянды, Қарқара, Темір, Көкшетау, Атбасар жәрмеңкелерін 
жатқызуға болады. Осы кездегі жәрмеңке саудасының жалпы айналымы 20–23 млн. сомды 
құрады. Сондай-ақ, осы өркендей бастаған жәрмеңкелік сауда да ауыл шаруашылығының 
дамуына ықпалын тигізді. 
Қазақстанда 1921-22 жылдары ЖЭС аясында жүргізілген шаралардың бірі жер-су 
реформасы болды. Реформаның негізгі міндеті 1920 жылы құрылған ҚАКСР-нің 
территориясында қазақ жерлерін біріктіру болды. Патшалық биліктің жүргізген саясаты 
нәтижесінде Қазақстанда жер мәселесі өте күрделі мәселелердің біріне айналған еді. Осыған 
байланысты қазақ автономиясы құрамында жер саясатын жүргізуші жетекші орган – Жер 
комитеті құрылды. Ол қазақ автономиясы аясында қазақ жерлерін біріктіру мақсатымен 


120 
1921 жылы 7 ақпанда декрет қабылдады. Қазақ АКСР-нің Жер комитеті қабылдаған бұл 
декрет бойынша кезінде көш-қон қорына (переселенческий фонд) тартып алынып
пайдаланылмай тұрған Семей, Ақмола, Торғай және Орал облыстарындағы бос жатқан 
жерлер, олардың 1917 жылға дейін алынғанына қарамастан қазақтарға қайтарылады.
1922 жылы 26 тамызда Федералды Жер комитеті мен БОАК-ті «Қазақстанда негізгі 
еңбекпен жерді пайдалану туралы» заң қабылдады. Ол заң 31 тамызда күшіне енді. Бұл заң 
бойынша әркімнің өз жерінде қалуға және ол жерді пайдалануға құқығы болды. Жер заңға 
сәйкес құжатталған жағдайда ғана оны пайдаланушы сол жердің иесі болады. Ал даулы 
жерлерге заңға негізделген съездің немесе жер органдарының шешімі қажет болды. 
Алайда осы негізгі заңнан соң 1922 жылы 30 қазанда Кеңес үкіметі Ресей 
территориясын түгел қамтыған «Жер кодексін» қабылдады. Бұл кодекс бойынша жермен 
тұрғылықты халық қамтамасыз етілуі керек болды. Сонымен бірге автономияларға қосымша 
ұсыныстар мен негіздемелер жасауға рұқсат етілді. Бұл кодекс отрықшы-егіншілікпен 
айналысатын аудандарды қамтыды да, көшпелі аудандар мүлде кірмей қалды. Соның 
салдарынан қазақ қоғамы мүлде жермен қамтамасыз етілмеді. Кеңес үкіметі патшалық 
үкіметтің жер мәселесіндегі отарлық саясатын жойғысы келгенмен, іс жүзінде жерді 
пайдалануды таптық тұрғыдан шешті. Соның нәтижесінде жергілікті қазақ халқы мен қоныс 
аударушылардың құқығы теңестірілді.
Осы жағдайлар жер және жерге орналастыру мәселесін шешуді өте қиындатқанымен, 
жаңа экономикалық саясат шеңберінде азық-түлік салғыртының азық-түлік салығымен 
алмастырылуы 3-4 жыл ішінде қазақ ауылы мен деревнясын дағдарыстан шығара бастады. 
1925 ж. егістік жердің көлемі 3 млн. гектар болса, 1928 жылы 4 млн. гектарға жетті, яғни бұл 
1913 жылдың (4,4 млн. га) деңгейіне жеткендігін көрсетеді. 1925 ж. 92 млн. пұт астық 
жиналса, 1927 ж. астықтың жалпы түсімі 1,4 млн. пұтты құрады.
Қазақстанның өнеркәсібі саласында да біраз өзгерістер болды. Қазақстан халық 
шаруашылығы орталық кеңесі (ВСНХ) сегіз (Балық, Тері, Илецктұз, Павлодартұз, 
Батысалтын, Ақжалалтын, Сексеул, Спирт) трестерді және сантонин зауыты мен Қарғалы 
шұға комбинатын біріктірді. Губерниялық кеңестің құзырына жергілікті деңгейдегі
өндірістер бағынды. Олардың көбі арендаға берілді. Сонымен бірге Қазақстанның көптеген 
өндіріс орындарын одақтың қорғанысына қажетті, оның мүддесін дүниежүзілік рынокта
қорғайды деген желеумен бүкілодақтық деңгейдегі трестерге біріктірді. КазАКСР-де 
одақтық деңгейдегі Ембімұнай, Алтайполиметал, Атбасцветмет сияқты трестер құрылды. 
Олар республика бюджетіне белгілі мөлшерде ғана қаржы бөліп тұрды. Ал қалған 
табыстардың бәрі орталықтың иелігінде болды.
ЖЭС аясында Республиканың халық шаруашылығында болған өзгерістер елдің 
дағдарыстан шыққанын, экономикалық дамуда жаңа үрдістің кең етек жайғанын көрсетеді. 
Елдің шаруашылық жүйесі нарықтық экономика қатынасына біртіндеп енді. Өлкенің 
экономикасы көпукладты сипатқа ие бола бастады, яғни әртүрлі меншік түрлерінің қатар 
өмір сүру мүмкіндігі пайда болды. Меншіктің әртүрлі түрлерінің қалыптасуы, олардың 
арасындағы бәсекелестік пен ұдайы өндірістегі бірін-бір толықтыруы халық 
шаруашылығының алға даму бағытын айқындады.
Алайда ірі өнеркәсіп саласын мемлекеттік монополизациялау нәтижесінде олар өз 
өнімдерін тұтынушыларға (әсіресе аграрлық сектордағы жеке тұтынушыларға) өте жоғары 
бағамен ұсынды. Партия және үкімет шешімдері ауыл шаруашылық кооперацияның ЖЭС 
жағдайындағы жаңа ролін анықтағанына қарамастан, оны бақылап отыруға мемлекет 
мүдделі болды.
Мұндай жағдай «соғыс коммунизм» саясаты тұсындағы әкімшілік басқару әдістерін 
жандандырды. Экономикалық даму жүйесіне әкімшілік тұрғыдан араласу большевиктердің 
негізгі жұмыс әдісіне айналды. Таңдау мүмкіндігі, еркіндік, шаруашылық еріктілік туралы 
заңдар тек қағаз жүзінде қалып отырды. Дағдарыстардың бәрі осы жоспарлаудағы 
кемшіліктерден деп есептелді. Жергілікті партия және кеңес органдары кооперацияны 
басқаруда әкімшілік әдіске жиі сүйенді. Алайда экономиканы мемлекеттің тарапынан 


121 
жоспарлы түрде дамыту мен әкімшілік басқару әдістері нарықтық қатынаспен сәйкес 
болмады. Соған қарамастан таптық идеологияны ту еткен Кеңес үкіметі экономиканы 
жоспарлы түрде дамыту идеясына сүйеніп, 1925 жылдың аяғында өнеркәсіп өндірісін халық 
шаруашылығының жетекші саласы етіп белгіледі және оның жоғары қарқынмен дамуын 
қамтамасыз етті. Бұл ЖЭС аясында қалыптасқан көпукладты ұдайы өндірістік жүйенің
қатар даму барысын шектеді. Соның нәтижесінде нарықтық қатынас тоқырады, яғни ЖЭС
тоқтатылды.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   74




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет