119
өзгертуге мәжбүр болды. Съезд шаруашылық мүддені іске қосудың жаңа жүйесін жасаудың
шараларын белгіледі, яғни «соғыс коммунизм» саясатынан жаңа экономикалық саясатқа
көшу туралы шешім қабылдады.
Жаңа экономикалық саясаттың аясында қабылданған міндеттердің ішіндегі ең
маңыздысы – азық-түлік салғыртын азық-түлік салығымен алмастыру туралы шешім болды.
Азық-түлік салғырты кезінде шаруа қожалықтары өндірілген өнімнің өзін қамтамасыз етуге
қажетті үлесінен артығын мемлекетке тапсыруға міндетті еді. Азық-түлік салығының
ендірілуі, яғни белгіленген мөлшердегі ғана салықты өтеуге байланысты, олар өндірілген
өнімнің артығын өз еркімен пайдалану құқығына ие болды. Бұл ендірілген салық жүйесіндегі
өзгеріс өндіруші шаруа қожалықтарына өте қолайлы болды.
РКФСР ХКК-нің арнайы декреті бойынша бірыңғай азық-түлік салығы мал
шаруашылығымен айналысатын аудандарға да ендірілді. Қазақстан ауылы мен деревнясында
жаңа экономикалық саясаттың алғашқы азық-түлік салығы науқаны өте қиын жағдайда
жүргізілді. Оның себебі ЖЭС ендірілген жылы да партия, кеңес және азық-түлік органдары
азық-түлік салғырты саясатын жалғастырды да, ол бойынша дайындалған өнімдерді
Орталыққа жіберу жөніндегі Еңбек және Қорғаныс кеңесінің
тапсырмасын орындаумен
айнылысты. Мысалы, көшпелі мал шаруашылығы аудандарында алғашқы бірыңғай азық-
түлік салығы 131,9% көлемінде орындалды. Бұл әрине соғыс коммунизм саясатының әрі
қарай жалғасуы болды.
Сөз жүзінде ЖЭС ендірілгенімен Кеңес үкіметі іс жүзінде баяғы қарқынмен
экономикаға өзінің бақылауын жүргізуді тоқтатпады. Бірнеше ай бойы мемлекет қала мен
деревня арасындағы айырбасты кооперация арқылы бақыламақ болды. 1921 жылы 7-ші
сәуірде мемлекет өзінің арнайы декретімен кооперацияға фабрика-зауыттық өнімдерді ауыл
шаруашылық өнімдеріне айырбастауды міндетті тапсырма етіп берді. Бірақ бұл мәселені
жүзеге асыру өте қиын болды. Оның себебі мемлекеттің бақылауымен жүргізіліп отырған
тауар айырбасы жеке саудамен жарысқа түсе алмады.
Жоғарыдағы аталған кемшіліктер біртіндеп азық-түлік салығы саясатының кең
ендірілуі барысында жойыла бастады. 1924-1925 жылдары ауыл шаруашылық салығынан
КазАКСР-ң бүкіл шаруашылығының 32,7%-і босатылса, 1925-26 жылдары – 33,8%
босатылған еді. Әсіресе, 1924-1925 жылдары мал өсіруші шаруашылықтың 72%-ке жуығы
алым-салықтан босатылды. Көшпелі жеке қазақ шаруашылықтарына 3-5 жылдық
мерізімдерге жеңілдіктерге негізделген несиелер берілді. Сонымен қатар мемлекет
тарапынан ауылшаруашылық машиналары мен құралдарын
сатып алуға негізделген
несиелер де белгіленді.
ЖЭС-тің аясында нарықтық қатнастардың күшеюі сауданың дамуына ықпал етті. Ал ол
болса ақшаның тұрақтануына әсерін тигізді. Осы жағдайға байланысты ЖЭС-тің алғашқы
кезінде ендірілген салықтың натуралды түрін партияның ХІІ съезі (1923 ж. сәуір) ақшалай
түрде де өтеуге мүмкіндік берумен алмастырды. Ал 1924 жылы салықты өтеудің тек
ақшалай түріне толық көшірілді.
Осы жылы ақпан айында Кеңес үкіметі ақша реформасын жүргізіп, кеңестік ортақ жаңа
ақша өлшемі тұрақты сомды енгізді. Осы жағдайлар Қазақстанда жәрмеңкелік сауданың кең
өрістеуіне жол ашты. 1926 жылы Қазақстанда 128 жәрмеңке жұмыс істеді. Бұл кездегі ірі
жәрмеңкелер қатарына – Ойыл, Қоянды, Қарқара, Темір, Көкшетау, Атбасар жәрмеңкелерін
жатқызуға болады. Осы кездегі жәрмеңке саудасының жалпы айналымы 20–23 млн. сомды
құрады. Сондай-ақ, осы өркендей бастаған жәрмеңкелік сауда да ауыл шаруашылығының
дамуына ықпалын тигізді.
Қазақстанда 1921-22 жылдары ЖЭС аясында жүргізілген шаралардың бірі жер-су
реформасы болды. Реформаның негізгі міндеті 1920 жылы құрылған ҚАКСР-нің
территориясында қазақ жерлерін біріктіру болды. Патшалық биліктің жүргізген саясаты
нәтижесінде Қазақстанда жер мәселесі өте күрделі мәселелердің біріне айналған еді. Осыған
байланысты қазақ автономиясы құрамында жер саясатын жүргізуші жетекші орган – Жер
комитеті құрылды. Ол қазақ автономиясы аясында қазақ жерлерін біріктіру мақсатымен
120
1921 жылы 7 ақпанда декрет қабылдады. Қазақ АКСР-нің Жер комитеті қабылдаған бұл
декрет бойынша кезінде көш-қон қорына (переселенческий фонд)
тартып алынып,
пайдаланылмай тұрған Семей, Ақмола, Торғай және Орал облыстарындағы бос жатқан
жерлер, олардың 1917 жылға дейін алынғанына қарамастан қазақтарға қайтарылады.
1922 жылы 26 тамызда Федералды Жер комитеті мен БОАК-ті «Қазақстанда негізгі
еңбекпен жерді пайдалану туралы» заң қабылдады. Ол заң 31 тамызда күшіне енді. Бұл заң
бойынша әркімнің өз жерінде қалуға және ол жерді пайдалануға құқығы болды. Жер заңға
сәйкес құжатталған жағдайда ғана оны пайдаланушы сол жердің иесі болады. Ал даулы
жерлерге заңға негізделген съездің немесе жер органдарының шешімі қажет болды.
Алайда осы негізгі заңнан соң 1922 жылы 30 қазанда Кеңес үкіметі Ресей
территориясын түгел қамтыған «Жер кодексін» қабылдады. Бұл кодекс бойынша жермен
тұрғылықты халық қамтамасыз етілуі керек болды. Сонымен бірге автономияларға қосымша
ұсыныстар мен негіздемелер жасауға рұқсат етілді. Бұл кодекс отрықшы-егіншілікпен
айналысатын аудандарды қамтыды да, көшпелі аудандар мүлде кірмей қалды. Соның
салдарынан қазақ қоғамы мүлде жермен қамтамасыз етілмеді. Кеңес үкіметі
патшалық
үкіметтің жер мәселесіндегі отарлық саясатын жойғысы келгенмен, іс жүзінде жерді
пайдалануды таптық тұрғыдан шешті. Соның нәтижесінде жергілікті қазақ халқы мен қоныс
аударушылардың құқығы теңестірілді.
Осы жағдайлар жер және жерге орналастыру мәселесін шешуді өте қиындатқанымен,
жаңа экономикалық саясат шеңберінде азық-түлік салғыртының азық-түлік салығымен
алмастырылуы 3-4 жыл ішінде қазақ ауылы мен деревнясын дағдарыстан шығара бастады.
1925 ж. егістік жердің көлемі 3 млн. гектар болса, 1928 жылы 4 млн. гектарға жетті, яғни бұл
1913 жылдың (4,4 млн. га) деңгейіне жеткендігін көрсетеді. 1925 ж. 92 млн. пұт астық
жиналса, 1927 ж. астықтың жалпы түсімі 1,4 млн. пұтты құрады.
Қазақстанның өнеркәсібі саласында да біраз өзгерістер болды. Қазақстан халық
шаруашылығы орталық кеңесі (ВСНХ) сегіз (Балық, Тері, Илецктұз, Павлодартұз,
Батысалтын, Ақжалалтын, Сексеул, Спирт) трестерді және
сантонин зауыты мен Қарғалы
шұға комбинатын біріктірді. Губерниялық кеңестің құзырына жергілікті деңгейдегі
өндірістер бағынды. Олардың көбі арендаға берілді. Сонымен бірге Қазақстанның көптеген
өндіріс орындарын одақтың қорғанысына қажетті, оның мүддесін дүниежүзілік рынокта
қорғайды деген желеумен бүкілодақтық деңгейдегі трестерге біріктірді. КазАКСР-де
одақтық деңгейдегі Ембімұнай, Алтайполиметал, Атбасцветмет сияқты трестер құрылды.
Олар республика бюджетіне белгілі мөлшерде ғана қаржы бөліп тұрды. Ал қалған
табыстардың бәрі орталықтың иелігінде болды.
ЖЭС аясында Республиканың халық шаруашылығында болған өзгерістер елдің
дағдарыстан шыққанын, экономикалық дамуда жаңа үрдістің кең етек жайғанын көрсетеді.
Елдің шаруашылық жүйесі нарықтық экономика қатынасына біртіндеп енді. Өлкенің
экономикасы көпукладты сипатқа ие бола бастады, яғни әртүрлі меншік түрлерінің
қатар
өмір сүру мүмкіндігі пайда болды. Меншіктің әртүрлі түрлерінің қалыптасуы, олардың
арасындағы бәсекелестік пен ұдайы өндірістегі бірін-бір толықтыруы халық
шаруашылығының алға даму бағытын айқындады.
Алайда ірі өнеркәсіп саласын мемлекеттік монополизациялау нәтижесінде олар өз
өнімдерін тұтынушыларға (әсіресе аграрлық сектордағы жеке тұтынушыларға) өте жоғары
бағамен ұсынды. Партия және үкімет шешімдері ауыл шаруашылық кооперацияның ЖЭС
жағдайындағы жаңа ролін анықтағанына қарамастан, оны бақылап отыруға мемлекет
мүдделі болды.
Мұндай жағдай «соғыс коммунизм» саясаты тұсындағы әкімшілік басқару әдістерін
жандандырды. Экономикалық даму жүйесіне әкімшілік тұрғыдан араласу большевиктердің
негізгі жұмыс әдісіне айналды. Таңдау мүмкіндігі, еркіндік,
шаруашылық еріктілік туралы
заңдар тек қағаз жүзінде қалып отырды. Дағдарыстардың бәрі осы жоспарлаудағы
кемшіліктерден деп есептелді. Жергілікті партия және кеңес органдары кооперацияны
басқаруда әкімшілік әдіске жиі сүйенді. Алайда экономиканы мемлекеттің тарапынан
121
жоспарлы түрде дамыту мен әкімшілік басқару әдістері нарықтық қатынаспен сәйкес
болмады. Соған қарамастан таптық идеологияны ту еткен Кеңес үкіметі экономиканы
жоспарлы түрде дамыту идеясына сүйеніп, 1925 жылдың аяғында өнеркәсіп өндірісін халық
шаруашылығының жетекші саласы етіп белгіледі және оның жоғары қарқынмен дамуын
қамтамасыз етті. Бұл ЖЭС аясында қалыптасқан көпукладты ұдайы өндірістік жүйенің
қатар даму барысын шектеді. Соның нәтижесінде нарықтық қатынас тоқырады, яғни ЖЭС
тоқтатылды.
Достарыңызбен бөлісу: