Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| ТІЛ ЗАҢЫН БҰЗБАУ КЕРЕК
Сөйлем ішіндегі бастауыш, толықтауыш сықылды мүше- лердің сынын, сипатын көрсететүн қосар мүше анықтауыш аталады. «Қысқа жіб күрмеуге келмейді», «Мырқымбайдың асығы түгел» деген сөйлемдердегі «қысқа», «Мырқымбайды» деген сөздер анықтауыш болады, «қысқа» деген сөз «жіп»- ті анықтайды, «Мырқымбайдың» деген сөз «асығы» деген сөзді анықтайды. Қазақша дұрыс сөйлейтүн кісі қай күнде де, қай жерде де анықтауышты анықталатұн сөздің алдына салыб сөйлейді. Үйтбей, мəселен, асығы Мырқымбайдың түгел деб, анық- 102 103 тауышты анықталатұн сөздің артына келтіріб айтсақ, ол сөй- лемнің тізілуі қазақша болмайды. Кейде сөйлемді ықшамдаб айту үшін анықтауыш ай- тылмай да қалады. Мəселен, Мырқымбайдың асығы түгел деудің орнына ол асық Мырқымбайдікі екені айтбаса да белгілі болатұн болса, «асық түгел» деуге болады. Бірақ «Мырқымбайдың түгел» деб анықталатұн сөзді қоя беріб, оның орнына анықтауышты ғана айтуға болмайды. «Күшікбайұлы Мырқымбайдың асығы түгел» деген сөй- лемде «Күшікбай ұлы» деген сөз Мырқымбайдың ғана анық- тауышы болады. Сондықтан Мырқымбайдың деу қандай ерсі болса, «Күшікбай ұлы Мырқымбайды» «Мырқымбай Күшікбай ұлы» деб, анықталатұн сөзді анықтауышының ал- дына салыб сөйлеуде сондай ерсі болады. Мырқымбайдың асығы түгел деген сөйлемді ықшам- даб «асық түгел» дей аламыз, – бірақ «Мырқымбайдың түгел» деуге болмайды. Сол қалыбты «Күшікбай ұлы Мырқымбайдың асығы түгел» деген сөйлемді де ықшам- дап «Күшікбай ұлы» деген анықтауышын қоя беріб, «Мырқымбайдың асығы түгел» де дей аламыз, бірақ ол анықтауыштың анықтайтұн сөзі Мырқымбайдыңды қоя бе- ріб, оның орнына анықтауышты ғана айтатұн болсақ: «Күшікбай ұлының асығы түгел» десек, ондай сөйлем, «Мырқымбайдың түгел» иə «қысқа күрмеуге келмейді» де- ген сықылды қазақша дұрыс болмайды. Газет жүзінде де, іс қағаздарында да осы кезде «Мыр- қымбай» сыз «Күшікбай ұлы»лар көбейіб кетті. Мəселен, «Күшікбай ұлы Мырқымбай жолдас Үйшіктен Текеге жүріб кетті» деудің орнына «Үйшіктен жолдас Күшікбай ұлы Текеге жүріб кетті» деб жазылады. «Үйшік» де, «Теке» де қаланың аты екенін білмейтүн кісі мұның екеуін де кісі аты деб түсінбек. Сондықтан (Мырқымбай Үйшіктен Текеге жүріб кетті) мəнісінде жазылған сөзді «Үйшіктен атты бір кісі Күшікба йұлы Теке деген біреуге жолығуға кеткен екен» деб түсінбей амалы жоқ. Тілдің бадырайған заңын елең қылмай, орысшаға ойлан- бай еліктеб, кісінің өз атын əкесінің атынан бұрын жазу, иə өз атын жазбай, «бəленше ұлы» деб əкесінің атымен ғана жазу: жазылған сөзді осындай сорақы қылыб шығарады. Сондықтан жазылған сөз жалпыға түсінікті болу үшін ол əдетті тастау керек, кісінің əкесінің атын өз атының алды- на келтіріб жазу керек; сөйлемді ықшамдаб екеуінің біреуін ғана жазу керек болса, əкесін қоя беріб өз атын ғана жазу керек. Елдес жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|