Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubaeva o khkh gasyr basyndagy kazak tili zhonindegi zertte
| Елдес Омарұлы
ҚАШАН БОЛАДЫ? Орынборда білім жиылысы болғалы 16 айдан асып бара- ды. Бірақ осы уақыта шейін уəде қылғандардың дара əліппесі жоқ. Боларлық белгісі де көрінбейді, қылынған уəделердің бірі қазақ əліппесін түзетіп, заманның текіникесіне келтіріп беру еді. Бірақ осы уақытқа шейін түзету-түзелудің қабары естілмейді. Енді бұл күндерде Қазақ республикесі «дара əлипби» күтуден не пайда тауып отыр. Осы мəселені екі ауыз сөзбен əңгіме қылып жұрт алдына ашу керек. Бұл күтуден көріп жатқан «пайдамыз» қол жазу мəши- несінің жоқтығы қол жазу мəшинесі деген де бұл бір кішке- не мəселе текнике мəселесі ғой. Осы күнге шейін жазу мəшинесі болмай-ақ келді, не болды? Не болар дейсің деу- шілер болады? Сөздің басында айтып қою керек: мұндай қарау ең зарарлы қарау мəселені тексеріп барып, жүргізу керек. Тексергенде, мəселеге тереңірек қарағанда тех- нике мəселесі ғана болмай жұртшылығымыздың бұл за- манда үлкен бір мəселесі екендігі сезіледі. Дəлел мұнау: Қазақ тілінің үкімет тілі болып жарияланғанына бір талай заман болып барады. Украина, Күржі, Əрмені, Еділ, Неміс республикелерінде əлде қашаннан бері үкімет кеңселері істі өз тілдерінде жүргізіп, тілдерінің өсуіне өршуіне үлкен жол ашып алып отыр. Белгілі нəрсе ғой! Тіл деген кəбенетте жасалмай- ды. Қазақ секілді бұрын езіліп келген ұлттың тілі үкімет кеңсесіне кіріп, күн сайын жұмсауда болып, бел буыны қатады. Екінші жақтан қарағанда қазақ тілінің кеңсеге кіруі ордадағы «тілмаштарды шығарып тастап қалың кедей елдің кеңес маңайына жақындауына себеп болады» Қазақ республикесінде ұлт саяси жағынан тіл мəселесінің қандай мəселе екендігі əркімге белгілі болуы керек. Тірі күнінде Ленин жолдаста бұл мəселенің түрін білгендіктен (реті келгеннен соң айтып өтейін деймін), 1921 жылдың март айларында болса керек, бірінші көріскенде өз кабенетінде əуелгі сауалдарынан бері осы тіл мəселесі еді. Түркістенде үкімет тілі болып жергілікті тіл алынды ма деп сұрады? 210 211 Мен: «– Жоқ, Ленин жолдас, үкімет кеңселерінде əзірге осы сөйлесіп отырған тіліміз жүріп тұр деп» жауап бердім. Əрине, бұл бір мысал тілдің кеңседегі рөлі саясат ісінде жүрген жолдастарға бұл бес-алты жылдың тəжірибесінен- ақ белгілі деп шамалаймын. Мұнымен біреуге ақыл үйретіп жол көрсетейін деген оймен айтпаймын, осындай үлкен бір мəселенің текнике жоғынан болмай тоқтап тұруын ғана ай- тайын деймін. Қазақ тілін кеңсеге кіргізейін десең баяғы айтқан жазу мəшинесі керек. Жазу мəшинесі жоқ деп бір мəшинесі орнына бес-алты шала Мырза алуға үкіметтің ақшасы жоқ. Енді мəшине керек десең осы күнгі жазып жүрген əрпімізге ... жамап болмауы. Мəскеу, Қазандағы татар, орыс мамандарының тəжірбиелері көрсетті. Əріпті дараламалық технике жағы шешіледі, жазу мəшинесі де болады» деп былтырғы жиылыстағы уəделерге қарасаң бүгін сол азамат- тар «даралау» жолынан қайтып жəнə ескіше қосылма əріп жолына кетіп отыр. Мұның себебі: білім ордасында жасалған мəшинелердің жазуын жұрттың оқи алмауы. Қазақ республикесіндегі гүбер- не комитеттерінің барлығыныңда бұл əңгімеден хабары жоқ. «Комиссарлар кеңесінің қаулылары сол керемет мəшине- де басылып гүбернелерге жібергенді, оқи алмадық деп орын- борға қайырған сол камитеттер ғой! Тəжірибелерінен түк шықпайды, өтіп барады тек заман деп қуанып айтпаймын, тəжірбиелерінен түк шықпайды, тек заман өтіп барады деп жабығып айтамын. Техникеге келсін десең араб əріптерінің табиғаты, түрі, пормасы қатты өзгеру тиіс. Бірақ бұл күндерде арабшылдардың ойы жазудың пор- масын өзгертпей, кілебіштерді (клавиши) əр əріпке қарап жасау, əр əріптің түріне, салмағына қарап лайық клебіш ою (индивидуальный скачок) бірақ қазанда жасалған тəжірбие мұның мүмкін емес дігін көрсетті ғой! Əрине, «сонда да тағы бір тəжірибе қылалық» десе, бұған кететін ақша желге кеткен ақша болмай ма? Бұл арада өткен уақыт бос өткен өмір, қазақ тілінің кең- сеге кіруіне амалсыз жасалған бір бөгет. Күтіп жату қазақ республикесінің мəдениетіне, саясаты- на, жұршылығына қанша пайдалы екен? Осыны қазақ гезіт- терінде шешіп беруге жарайтын қанша адам табылар екен? Мұнда қол жазу мəшинесінің кеңсеге керектігін айттық, бірақ жазу мəшинесінің баспа ісінеде керектігін есте тұту керек. Баспа ісінде ең көп пайда беретін мəселе «лино- тип» (линотип) болады. Бір линотип сегіз əріп терушінің орнын басады. Сондықтан кітептің арзан болуына шырай- лы көркем болуына (линотиптің) үлкен пайдасы бар. Бірақ жазу мəшинесі болмақ линотиптан қалай пайдаланбақ? Осы күндерде линотиптің жоқтығынан көріп жатқан сауаптары- мызды кім санап берер? Бұлардың барлығын ойлағанда есіңе Түркиеде болып жатқан істер келеді. Тұрмыс керек деген еді: Сұлтан. Қалпаныда Еуропа қуды. Шариат дегенінде мемле- кет ісіне қатыстырмай қойды. Үкімет бұйрық шығарып мек- тептерде оразаны да бітірді. Текие заупаларында (текие деп дербістер тұратын ұйымдарды айтады) жойды, молда, имам емес кісілерге шалма-сəлде киюін де тыйды, барлық жұртқа «шəпке» киюге бұйырды, əйелдердің беттеріне баяғыдан келе жатқан «пеше»-лерін де тастатқызып жатыр, дін ай- ында шыққан жорналдарды да жапты. Тұрмыстың күші деп осыны айтады ғой! Нəзір Мəскеу, 15 октябрь, 1925 жыл Басқарма: Нəзір жолдастың бұл мақаласы айтыс ретінде басылып отыр. жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|